Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
оның баяндауышы, әдетте, үшінші жағында түрады (мы-салы
жүктеу/скачать 2.43 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- § 18. ЖІКТІК ЖАЛҒАУДЫҢ ЖАЛҒАНУ ЖҮЙЕСІ /МЕН ФОРМАЛАРЫ
- етістіктері, есім-шелер, зат есімдер, сын есімдер, сан есімдер, есімдіктер, үстеулер жатады. Екінші топқа -а, -е, -й
- формалы көсем-шелер жатады; олар екінші үлгі бойынша жіктеледі Үшінші топқа етістіктің жедел өткен шақ формасы
- Жекеше Көпше
- Жекеше Квпше
- Жекеше мен түр-мын, жүр-мін, сен түр-сың, жүр-сің, сіз түр-сыз, жүр-сіз, ол түр, жүр Кепше
- Жекеше Көпше
- Ауыспалы (-а, -е, -й) формалы көсем-шелер
- Өткен (-п, -ып, -іп) шақ көсемшелер
- Жекеше: Көпше
- Шартты рай формасы
| оның баяндауышы, әдетте, үшінші жағында түрады (мы-салы: Ол отыр — бала отыр; ол келді — бала келді; ол көрсін — бала көрсін; ол оңыпты — бала жазыпты т. б.).
/ § 18. ЖІКТІК ЖАЛҒАУДЫҢ ЖАЛҒАНУ ЖҮЙЕСІ /МЕН ФОРМАЛАРЫ Қазақ тіліндегі сөздер төмендегідей төрт топқа бөлі-ніп, төрт түрлі үлгі бойынша жіктеледі: Бірінші топқа отыр, түр, жүр, жатыр етістіктері, есім-шелер, зат есімдер, сын есімдер, сан есімдер, есімдіктер, үстеулер жатады. Екінші топқа -а, -е, -й (бара, келе, сөйлей) формалы және -п, -ып, -іп (қарап, айтып, келіп) формалы көсем-шелер жатады; олар екінші үлгі бойынша жіктеледі Үшінші топқа етістіктің жедел өткен шақ формасы (бар-ды, кел-ді) мен шартты рай формасы (барса, кел-се) жатады; бүлар үшінші үлгі бойынша жіктеледі. Тертінші топқа етістіктік бұйрық рай формасы (бар, кел) жатады да, төртінші үлгі бойынша жіктеледі. Бірінші топқа тән сөздер сөйлемде баяндауыш болса, жіктік жалғау оларға жекеше түрде де, көпше түрде де барлық жақтарда бірдей, бір ізбен қосылады. Бұл топқа тән сөздердің жуан я жіңішкелігін қамти оты-рып, бір-бір мысал алып, жіктеп көрсек, мынадай үлгі туады: а) түр, жүр.
Жекеше мен түр-мын, жүр-мін, сен түр-сың, жүр-сің, сіз түр-сыз, жүр-сіз, ол түр, жүр Кепше біз (дер) түр-мыз, жүр-міз, сендер түр-сыңдар, жүр-сіңдер, сіздер түр-сыздар, жүр-сіздер, ола( түр, жүр г) Сан есімдер: оныншы, үшінші т. б. с к е р т у: Екінші жақтың сыпайы түрінің жекеше-сінде де, көпшесінде де ауызекі (сөйлеу) тілде -сыз, -сыъ дар дегеннің орнына -сыңыз, -сыңыздар деп те айтыла-ды. Оның бер жағында, бүл формалар тек осы топк! ғана емес, өзге топтарға да тән. Бірақ бүл соңғы форШ (-сыңыз, -сыңыздар) қазіргі’ әдеби тілге тән -сыз, формасынан гөрі, біздің ойымызша көнерек сияқты. ә) Есімшелер: барған, келген; баратын, келепн; 60- pap, келер; бармақ (шы), келмек (ш і). | 66
»
Сөйтіп, бұл топқа тән сөздердің (формалардың) жік-телу ерекшеліктері мынадай: біріншіден, бұлардын бә-ріне де жіктік жалғау түбірге я негізге тікелей жалғана-ды; екіншіден, оларға жалғапатын жіктік жалғауларда тек сөздің (форманың) жуан я жіңішкелігіне және соң-ғы дыбысына қарай, демек, үндестік заңға сәйкес өзге-ріс болмаса, тұлғалық айырмашылык, болмайды; үшінші-ден, бүлардың үшінші жақтарында жіктік ж алғау бол-майды. Екінші топқа гән сөздер сөйлемде баяндауыш бол-са, оларға жалғанатын жіктік жалғау жекеше түрде де, көпше түрде де барльщ ж ақтарға бірдей, бір ізбен төмен-дегіше жалғанады. Ауыспалы (-а, -е, -й) формалы көсем-шелер: бара, келе, қарай, сөйлей т. б. екеше мен бара-мын, қарай-мын, келе-мін, сөйлей-мін сен бара-сың, қарай-сың, келе-сің, сөйлей-сің сіз бара-сыз, келе-сіз, қарай-сыз, сөйлей-сіз ол барады, келе-ді, қарай-ды, сөйлей-ді Көпше біз(дер) бара-мыз, келе-міз, қарай-мыз, сөйлей-міз сендер бара-сыңдар, келе-сіңдер, қарай-сыңдар, сөйлей- сіңдер сіздер бара-сыздар, келе-сіздер, қарай-сыздар: сөйлей- сіздер, олар бара-ды, келе-ді, қарай-ды, сөйлей-ді ә) Өткен (-п, -ып, -іп) шақ көсемшелер: барып, келіп. қарап, сөйлеп т. б. Жекеше: мен барып-пын, келіп-пін, қарап-пын, сөйлеп-пін сен барып-сың, келіп-сің, ңарап-сың, сөйлеп-сің сіз барып-сыз, келіп-сіз, қарап-сыз, сөйлеп-сіз ол барып-ты, келіп-ті, қарап-ты, сөйлеп-ті. өпше: біз(дер) барып-пыз, келіп-піз, қарап-пыз, сөіілеп-піз сендер барып-сыңдар, келіп-сіңдер, қарап-сыңдар, сөй- леп-сіңдер сіздер барып-сыздар, келіп-сіздер, қарап-сыздар, сейлеп- сіздер ол барып-ты, келіп-ті, қарап-ты, сейлеп-ті. Сөйтіп, екінші топтың жіктелуінде өзіне тән бір ғана ерекшелігі бар. Ол ерекшелік — екінші үлгінің III жағын-да арнаулы -ты (-ті, -ды, -ді) қосымшасы бар. Бірақ ол косымша жекеше түрде де, көпше түрде де өзгермей бір калыпты сақталып отырады (ол алыпты; олар алыпты). Үшінші топқа тән формалар баяндауыш болса, оларға жалғанатын жіктік жалғау жекеше түрде де, көп-ше түрде де төмендегіше бір ізбен жалғанады. а) Жедел өткен шақ формасы: айтты, өтті т. б.
Сөйтіп, үшінші топқа тән формалардың жіктелуінде мынадай ерекшеліктер бар: біріншіден, жеке түрінің I, ” Жақтарының жіктік жалғаулары тәуелдік жалғауының ^екеше түрінің 1, II жақтарының қосымшаларына ұқсас (мысалы: әке-м, әке-ң, әке-ңіз); екіншіден,— көпше түрі-Н|Ч I жағының жалғауы (-қ, -к) жоғарыдағы екі топқа да ¥Қсамайды, өзінше бір басқа; ал, көпше түрінің II жағы- 68 69
ның жалғауы (-ыңдар, -ңыздар) бірінші және екінші үл-лердікінен сәл басқашалау да, төменгі төртінші үлгімен (-ңдар, -ңыздар) түрлес, үшіншіден, жекеше түрде де( көпше түрде де III жақтың арнаулы қосымшасы жоқ,’ бүл жағынан олар бірінші үлгіге үқсас. Төртінші топқа етістіктің бұйрық рай формасы ға-на жатады. Етістіктің бүйрык, рай түрі баяндауыш бол-са, ж ақ-ж ақка қарай төмендегіше жіктеледі. Бұйрық рай формасы: ңара, еле, жаз, без т. б. екеше ен қара-йын, еле-йін, жаз-айын, без-ейін Сен қара, еле, жаз, без Сіз ңара-ңыз, еле-ңіз, жаз-ыңыз, без-іңіз Ол ңара-сын, еле-сін, жаз-сын, без-сін Көпше
Біз(дер) қара-йыц, еле-йік, жаз-айық, без-ейік Сендер ңара-ңдар, еле-ңдер, жаз-ыңдар, без-іңдер Сіздер қара-ңыздар, еле-ңіздер, жаз-ыңыздар, без-іңіздер Олар қара-сын, еле-сін, жаз-сьін, без-сін с к е р т у: I. Ауыз әдебиетінде және халық акында-рының шығармаларында жекеше форманың анайы тү-рінің екінші жағына -ғын (-қын, -гін, -кін) қосымшасы қосылып та қолданылады (мысалы: сен бсрғын, сен am-қын, сен келтт, сен і ш к і н ) . Бірақ бұл форма бірте-бір-те әдеби тіл нормасы болудан қалды деп айтуға бо-ды. Көпше түрдің бірінші жағының косымшасы -лыіі ( - Л І К ) болып та колданылады: Мысалы: Кел, балалар, оқылық, Оқығанды көңілге ьщыласпен тоқылык, (Ы. Ал тынсарин); Той болса, тон киелік, жүр, баралық, Бірі-мізді біріміз аударальщ (Абай) дегендерде қолданыл-ғаны сияқты, қазіргі көркем әдебиетте де -лық (-лік) формасы қолданыла береді. Бірак, әдеби тіліміздің кМ зіргі бағытында бүл формадан гөрі -йық (-йік) формас«і көбірек қолданылып, бірте-бірте негізгі нормаға айна-! лып бара жатқан сиякты. I Сөйтіп, етістіктің бүйрық рай формасы өзге үлгілер ден (топтардан) басқаша жіктеледі. Бірақ бүл «басК» ша» формалар я қазақ тіліндегі өзге үлгілердің жалға}; ларының ішінен, я өзге түрік тілдеріндегі жіктік жалғар
жүктеу/скачать 2.43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||