Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 2.43 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Сөз топтары мен таптарының схемасы
- Зат есімдер сапаны, сын-ды, белгіні, санды, әр түрлі қатынасты білдіретін анықтауыштармен ғана емес, иелікті, тәуелдікті білді-ретін анықтауыштармен де талғамай үнемі тіркесе бе
| д а ғ а й с ө з д е р деген үш топқа бөлінсе, ол топтар лекснка-грамматнкалық жақтарынан сараланып, ішіна-ра тағы да топ-топтарға бөлінеді. Мысалы, атаушы сездер әуелі ес імд ер және етістіктер деген топ-тарға бөлінсе, есімдердің өздері іштей а т а у ш ы е с і м - Дер және ү с т е ш у і е с і м д е р болып жіктеледі. Ал, атаушы есімдер іштей зат есім, сын есім, сан есім, есім-Дік деген сөз таптарына сараланса, үстеуші есімдер ■Штей үстеу сөздер мен еліктеу сөздерге бөлінеді.
Сонымен, жоғарыдағылардың бәрін жинақтай кел-t!!eHAe, қазіргі қазақ тіліндегі сөздер мынадай 9 топка б®лінеді: 132 133
Сөз топтары мен таптарының схемасы IV т a р а у ЗАТ ЕСІМ
§ 38. ЗАТ ЕСІМНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ Зат деген ұғым тек кунделікті өмірде кездесетін әдет-тегі жай нәрселерді ғана емес, табиғат пен қоғам^ык өмірдегі ушырасатын әр алуан'құбылыстар мен у-ақиға-ларды, ұғымдар мен түсініктерді де қамтиды. Мысалы: қ^с, тас, су, иіыны, адам, қол деген .срдермен қатар, жаңбыр, найзағай, сайлау, жүріс, социализм, революция, уғым, ақыл, сана деген сөздер де зат есімге жатадЫ., Бұдан зат есімңің~я«кс|Гкалық-семантикалық сипаты салалы да, қарымды да екені байқаладьт. - Зат есім дея_аталатын сөздёрдіц өздеріне тән морфо-логиялық ерекшеліктері бар. Олар ездерінің лексііка-се-мантикалық сидаттарына қарай, сөйлемдегі өзге сөздер' мен еркін қарым-қатынасқа түсетіндіктен, сол катынас-тарға аса қажетті көптік, тәуелдік, септік және жіктік 134
жалғауларын қабылдап, түрленіп отырады; екіншіден, Зат есімдердін сөз тудыратын және форма тудыратын арнаулы жұрнақтары бар.
реді- _ .... Өзара бір-бірімен байланысты осы үш түрлі белгіні, демек, семантнкалық, морфологнялық және синтакснстік белгілерді үштастыра қарағанда ғана, зат есім деп ата-латын негізгі сөз табының сыр-сипаты толық ашылады. Өйткені зат есімнің ең негізгі белгісі заттың субстантив-тік мағынасын білдіру болса, ондай заттық (субстантив-тік) ұғымды білдіру қабілеті баска сез таптарында да болады. Мысалы: Жаманды көре берсең, ой кірлейді, жақсы сөз кірді тазартады (Ғ. М устафин); Қараның ашуы келгенше, сарының жаны шығады (мақал); Білім-діден аямай- сөздің майын (Абай); Әлін білмеген әлек (мақал); Шегірткеден қорыңқан егін екпес (мақал) де-Гген сөйлемдердегі сын есімдер мен есімшелер заттық ұғымдарды білдіріп тур Солай болса, зат есімді тек бір ғана семантикалық белгісіне карап қана анықтау қате-лікке ушьфатуы мүмкін. алпы алғанда, грамматиканың да, грамматикалық талдаудың да негізгі міндетінің бірі — белгілі бір кате-горняға жалпы сипаттама берумен қатар, олардьщ ішін-дегі өзінше ерекшеліктері бар топ-топтардың да сыр-сипаттарын ашу, оны баяндау болмақ. Солай болса, тө-менде ондай ерекшеліктер де сөз етіліп талданбакшы. жүктеу/скачать 2.43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|