Ахметов Ғ. Б., Текжанов м-х. А., Ахмадиева А. Т., Иманқұлов Р.Қ. МҰсылман қҰҚЫғы Юриспруденция мамандықтарының студенттеріне арналған оқу құралы Павлодар Кереку 2009

Мұсылмандық құқық заң алдында барлық теңдіктің қағидасын уағыздайды [3, б.107]. Мысалы, Пәкістан Республикасының Мұсылмандық Конституциясының 5 бабында (1956 ж.) «барлық азаматтар заң алдында бірдей және заңның барлық қорғанысына құқықты» деп бекітілген.

Әрбір адам қылмысқа айыпталуы мүмкін болғандықтан, оған белгілі құқықтарды қамтамасыз ету керек. Дегенмен бұл құқықтар қоғам құқығымен әділ жазаның қолдануымен өлшенуі керек. Бұл баланс факті дәлелдеудің және қылмыс құрамының бекітілген жүйесімен жетіледі. Сонымен қатар, қылмыстық құқықтың қазіргі заманғы жүйелері ақырғы сот үкімін шығаруды қажет етеді. Факт және құқықтық қорытынды арасындағы барлық қарама - қайшылықтарды минимумға дейін төмендетуді, ал негізінде мүлдем жоғалатын дәлелдемелер жүйеленуі қажет.

Конституцияда бекітілген және мұсылмандық құқықтың дәлелдеме жүйесінің негізі болып айыпталуының кінәсіздігінің презумпция принципі болып табылады. Бұл қылмыс фактісінің дәлелдемесінің ауырлығын және оны нақты адаммен жасалғаны шындықта жатыр деген мағынаны білдіреді.

Бұл ереже құранның келесі бөлігіне негізделеді.

«Егер де кімде - кім өзінің айыпсыздығына төрт куәгерді көрсетпесе, онда оны сексен соққысымен жазаландар», - делінген.

Мұхаммед Пайғамбар: «Дәлелдеме ауырлығы айыбына жатады, айыптыға өзінің кінәсіздігі үшін ант беруі де жеткілікті», - деген.

Мұсылман заң қызметкерлері арасында сот шешімін шығарғанда, дәлелдемелердің қандай түрлеріне сүйенуі керегі жөнінде көптеген соттаудың түрлері бар.

Шафиит, ханифит және ханбалит мектебінің заңшылары куәгер жауаптары дәлелдеме болғандықтан деп есептейді, өйткені Құран көп жағдайда осындай көрсетулер негізгі дәлелдемелерді сипаттайды.

Келесі заң қызметкерлері (Ибн Тайлимя, Ибн ал – Кайум және Ибн ал-Гарс): «Дәлелдемелер тек куәгерлер жауаптарымен шектелмеуі керек», - деп айтады. Олардың ойынша, осындай шектеулер анықталмаған. Олар «дәлелдеу» деп Алла мен Пайғамбардың шындықты айқындауға көмегі бар», - деп ойлайды және солай деп санайды. Сондықтан, айыпшы оның барлық айыптау шындығын (объективті дәлелдеу, заттық дәлелдеу) бекітетін барлық дұрыстықты келтіруі керек.

Бірінші көзқарас жақтаушылары басқа дәлелдеу құралдары тек әкімшіл сипатты құжаттарда қолданылатынын айтады. Осы заң қызметкерлерінің көзқарасы бойынша, осы қылмыстың іс жүзінде дәлелделуі тек айыпталушының кінәсінің мойындағанымен және куәгерлердің жауаптарымен шектеледі.

Мұсылмандық құқықтың дәлелдеу теориясының даулы сұрақтарының бірі боп сот қабілеттігінің дауласуы бойынша өзіндік алдын ала білім негізінде шешім шығаруы болып табылады.

Әкімшілік және жалпы құқық аумағында сот шешімі куәгер жауаптарының және расталған құжат дәлелдеуіне негізделуі тиіс. Бұл соттың ойлауы мен оның өзінің білімдерімен негізделген шешім қабылдауды рұқсат етпеу талпынысымен түсіндіреді. Әкімшілік және жалпы құқықта кейбір кездерде сотқа сотта бейнеленбеген мәліметтерді қарастыру сипатымен және қатысты істерді білгені үшін істі қарастырудан бас тартуды ұсынады. Бірақта бұл принцип барлық мұсылмандық заңгерлерімен қарастырылады. Заң қызметкерлерінің кейбір бөлігі әділдік пен шындыққа жету үшін сотқа оған белгілі осы іс бойынша алдын ала алынған, қосымша мәліметтер негізінде шешім шығаруға тыйым салу тиіс емес деп есептейді.

Осы тақырып бойынша мұсылмандық заңгерлер үш көзқарасты топқа бөлінеді:

1) соттың ісі бойынша (қылмыстық, азаматтық) басқа алынған мәліметтерін қолдануына тыйым салынуы керек;

2) соттың қылмыстық және азаматтық іске негіз болатын алдын ала алынған мәліметтерге сүйенуі керек. Осыған байланысты мынадай тезис пайда болады: егер сот бір жақтың кінәлі екенін білсе, онда оны жазасыз қалдыру әділетсіздік болар еді;

3) құранда тек қана алдын ала алынған мәліметтерге сүйене отырып, арнайы көрсетілген қылмысқа үкім шығаруға тыйым салады. Әдетте, жұбайылық опасыздық бойынша мәселелерді қарастырғанда жеке тұжырымға тыйым салынады. Бұның негізі мынамен түсіндіріледі, Пайғамбар былай деп санаған: күдіктінің осы қылмысты істегені жөнінде күдік туса, онда оны жауапкершіліктен босатуын қалаған. Сонымен қатар, егер күдікті кісі барлығын теріске шығарса, онда сот осы тектес қылмыстарға өзінің білімі негізінде үкім шығара алмайды.

Осы тұжырымдарды талқылай отырып, мынадай қорытынды шығаруға болады: исламдық құқықтану сотқа қылмыстық істер бойынша шешім қабылдауға тыйым салынатын тенденция бекітіледі. Исламдық құқық мына шарттар ретін бекітеді, онда айып тағудың негізі болып дәлелдемелер табылады.

Екінші шарт: дәлелдеме өзінің күшін үкім шығарғанға дейін сақтау керек. Егер куәгер өзінің берген жауабынан немесе айыпталушы өзінің мойындауынан бас тартса, онда делелдеме және соның негізінде шығарылған шешім нақты болып табылмайды.

Үшінші шарт: дәлелдемелердің кейінге шегерілуі, не болмаса кешіктірілмеуі керек, я болмаса олардың нақты болып саналмауы тиіс. Осы шарттарды сақтамау дәлелдемелерді жоққа шығаруы мүмкін.

Исламдық заңгерлер істің ұзаққа созылуы жөнінде үш түрлі көзқараста: 1) дәлелдемелер өзінің күшін жойып алмау үшін немесе шүбә келтірмеу үшін, бұл мерзімді бір ай, не жарты жылға созуды құптайды. Ал үшінші жақ: сот алқасы қабылдауға болатын мерзімді өзі анықтайды деген көзқарас пысықталуы мен орын алған дәстүрді еске алып, дәлелдемелердің кешігуіне рұқсат етеді.

Бұл мерзімдер Құранда қарастырылған. Ішімдік ішуден басқа барлық негізгі қылмыстың түрлеріне қолданылуы мүмкін.

Құқықтанушы мектептер ханифиттер мен шафииттер бөлігі былай деп санайды, яғни соттың дәлелдемелерді өзі бағалап және өзі жинауы керек, сонымен қатар оған басқа сот бағыттаған дәлелдемелерді қабылдауға рұқсат етілмейді.

Барлық құқық мектептері сот өзінің сот үрдісінде беретін дәлелдемелеріне сенімді болу керек деген бір пікірде. Сотқа келесі өкілеттілік берілген: дәлелдемелердің сенімділігіне куәгердің жауабын және айыпталушының мойындауына, оның шыншылдығы мен сенімділігіне сенбесе, оларды елемеуге хақысы бар. Үлкен мағыналы дәлелдемелердің түрлері қылмыстық тәжірибеде қолданылады. Исламдық құықтанушылардың көбі дәлелдемелердің басым бөлігімен куәгерлердің жауабына сенеді. Сонымен қатар, дәлелдеме ретінде айыпталушының жеке мойындауы да ескеріледі. Басқа дәлелдемелердің түрлері презумпция деп аталатын жорамалды құрайды.

Исламдық әділ сотта куәгердің жауабы былай басталады: «Куәгерлік, жасаймын... », яғни ол куәгер болып табылатыны және барлығын өз көзімен көргендігі жайында баяндайды. Куәгерге жауап беруіне мәжбүр етпеу керек, бірақ жауап беруден себепсіз бас тартуы діндік міндеттемелерді бұзу болып табылады. Бұл ретте әлеуметтік жағдайда және дінге жатқызылмайтын тәуелсіз құқықтанушы адам шақырылады. Бірақ, басқа діндегі адам дін жайында куәгерлік ете алмайды. Шындықты анықтау үшін куәгер бас бостандығы бар екі еркек адам жеткілікті. Еркек адамның жауабы екі әйел адам немесе екі құл жауаптарымен теңестіріледі. Баласының тууы туралы куәлік ететін жағдайда бір ғана құл әйел ғана куәгер бола алады. Жалған куәгерлік айыбы ашылған куәгер, жалған жауап бергені үшін жауапқа тартылады, ал оның куәгерлік етуі енді бұдан былай тыңдалмайды.

Қоғамдық өмірде куәгер - әр түрлі қоғамдық өмірдегі көріністерді өзіне міндеттеме ретінде мойнына алатын жеке тұлға. Оның отандастарының істерінде сенімді адамы болуы мүмкін, істі қалай жүргізу керек екендігіне кеңес беруіне мүмкіншілігі бар. Ең бірінші барлығы келіскен және ортада сенімге ие адамдар куәгер бола алады. IX-X ғасырлардан бастап куәгерлерге үлкен талап қойыла бастады. Біреулердің айтуы бойынша, куәгерде кади қасиеттері болу керек, басқалары оның қасиеттерімен қатар адамгершілігі болу керек деп санайды. Ал кемшіліктер әр жеке істе назарға алынады, мысалы, соқыр адам бір жағдайларды көргендігі жайында, ал сауатсыз адам оқығандығы жайында айта алмайды. Бірақ барлық куәгер адамдар берік қоғамдық жайдағы адамдар болуы керек деген ойға келеді. Сол уақыттардан бастап, куәгерлер тізімі билік басындағылармен жасалып тұжырымдалды.

Теория мен тәжірибеде куәгердің жауабына келесі талаптар қойылады:

1) куәгер ересек кісі болу керек. Көбінесе, жас баланың жауабы назарға алынбайды, бірақ кейбіреулері кісі өлтіру оқиғасы үрдісінде басқа куәгерлер болмаған жағдайда, жас балалардың жауаптары ескеріледі;

2) куәгер ақылды, дені сау болуы керек;

3) куәгердің жақсы жады болу керек, өйткені ол түсініп және оқиғаларды есте сақтауы керек. Есте сақтай білу қабілеті нашар болса, онда ол куәгер бола алмайды;

4) куәгер сөйлей алатын болуы керек. Кейбір мектептер керең мылқаулардың жауаптарын ескереді, егер ол жауабын қағаз бетіне түсіре алатын жағдайда болса; кейбіреулері мұндай жауаптарды мүлдем жаратпайды;

5) куәгердің көзі көре білуі керек, яғни куәгер болып тұрған адамының жағдайын көре білуі керек;

6) куәгердің көрегенді болуы керек, яғни өзіне құдайшылдық пен ақылын біріктіре алуы керек;

7) куәгер анық жауаптарын беру керек, яғни басқалардың сөзін емес, өз көзімен көрген қылмыстарды айтуы керек.

Куәгерге деген келесі негізгі талаптар: оның ислам дініне жатуы керек, бірақ ханифиттік мектеп мұсылман еместің мұсылманға куәгер болуына рұқсат етеді. Басқа мектептер мұндай тәжірибеге қарсы.

Исламдық құқықта куәгердің берген жауабын жарамсыз деп тануына негіз бар. Олардың арасында қан бойынша туыстарға куәгер болу, дұшпандық қарым қатынастарда болған жағдайда жарамсыз деп жарияланады.

Процессуалдық құқық ерлі-зайыптылық опасыздық ісі бойынша берілген жауаптарға ерекше көңіл бөледі. Біріншіден, кем дегенде төрт сенімді куәгерлер болуы. Егер төрт куәгер болмаса, онда куәгерлер өтірік үшін айыпты болады. Сонымен қатар, барлық айыптаушы куәгерлердің еркек жынысты болуы керек. Бірақ екі куәгер әйел жауаптары бір еркек куәгер мен теңестіріледі.

Сонымен бірге, куәгерлердің жауаптарымен қатар дәлелдің екінші түрі болып, айыпталынушының өзі істеген қылмысын мойындауы арқылы іске асады:

1) мойындау өз еркімен және зерделі нормасына сай өзінің ойын дұрыс жеткізе алатын болуы керек;

2) мойындау тек бірмағыналы, анық, түсінікті және ешқандай күдік туғызбайтындай болуы керек; ол соттық үрдіс кезінде айтылуы керек.

Жеке құқықтанушылар былай деп санайды, яғни айыпталушы мойындауын осы іске қанша куәгер керек болса, сонша рет қайталауы керек.

Мойындау сыбайластарына емес, тек қана айыпталушының өзіне қатысты болады. Мысалы, егер еркек адам жұбайлық опасыздық істегенін мойындаса, сонымен қатар, басқа әйелмен қатысы болса, ол әйел кінәлі болмайды. Өйткені, ол әйелге қарсы айып жоқ. Бұл жағдайда тек қана еркек адам кінәлі болады.

Мойындау кінәні білдіреді, егер сот оның шыншылдығына сенген жағдайда, жазаға алынады. Бұл үшін мойындау басқа да пысықтаулар мен сәйкес болуы керек.

Кінәлі әр жағдайда өзінің мойындауынан жалтаруы мүмкін, егер сот шешімі тек қана мойындау негізінде қабылданған болса, мұнда соттың шешімі жарамсыз деп табылады.

Кейбір исламдық құқықтанушылар презумпция деп аталынатын айқын көрсеткіштерге дәлел түрінде рұқсат етіледі.

Презумпция логикалық қорытындыны білдіреді, ол әрекеттен және сонымен қатар пысықтаулардан жасалады. Ол әлсіз (тұрлаусыз), және әлді (негізгі) дәлелдемелер болуы мүмкін. Бірақ дәлелдеме сапасы ретінде ол тек қана жеткілікті сендірерлік болған жағдайда ғана қабылданады. Бұл айқындылық істі анық және белгілі болдыру керек.

Исламдық заңгерлер арасында осы мәселе бойынша әр түрлі көзқарас қалыптасқан. Кейбіреулері презумпцияны жоққа шығарады, демек, дәлелдемені тек қана куәгер жауабы ретінде және мойындау ретінде қабылдайды.

Басқалары айқындылықты қолдануды оқиға ретінде рұқсат етеді. Мысалы, жүктілік ол зорлықтың дәлелі болып табылады, егер әйел адам тұрмыста болмаған жағдайда. Ішімдіктің иісі - адамның ішкендігінің дәлелі.

Сонымен, исламдық қылмыстық құқықта дәлелдемелер жүйесі айыпталушының құқығы мен қоғамның құқығы арасында тепе теңдікке жетуге бағытталған. Қоғам қылмысты түп тамырымен құрытуға мүдделі, екінші жағынан, бір де бір кінәсіз адам азап шекпеуін қарастырады. Адамның құқықтары дәлелсіз кінәлі болуы емес, дәлелдердің нанарлық және анық болуын болжайды.

Исламдық құқық соттың өзіне дәлелдемелерді бағалауына құқық береді. Бірақ нық критерийлерді құрастыру керек. Бүгінде исламдық құқықтың жүйесі, негізгі жаза қағидалары және дәлелдемелер теориясы өзінің логикалық ретін және бағытын қарастыруда. Исламдық ілімді және онда құрылған құқықтық ғылымды әлемнің ғалымдары мен құқықтанушылары әр түрлі қабылдайды. Бұрынғы уақыттарда демократиялық дамыған елдерде және кеңес одағынан кейінгі кеңестік кеңістіктегі елдерде қылмыстың өсуіне жол бермеу мақсатында үлкен іскерлік көрсетеді. Әсіресе, ауыр қылмыстық істерді және әр түрлі пайдақорлықтарды болдырмау үшін ислам елдерінің құқық қорғау органдарының тұрақтылықты болуы қоғамға қарсы көріністердің санын азайту болып табылады. Батыстың қоғамдастығымен қаталдық және цивилизациялық емес көрінулер қабылданады. Бұл жәйттерге қай жағынан келсек те, қоғамның құқықтық қатынастарының кез келген жүйесіне сыйластықпен қарауымыз керек. Минималды түрде білу және зерттеу, ал соңында мүмкіндігінше және түсіну.

Жер бетінде Ислам дінін ұстанатын 1 млрд – артық адам тұрады. Егер ғаламшарымызда 6 млрд 500 млн - астам адам өмір сүретінін ескерсек, мұсылмандар Жер бетіндегі халықтың бестен бір бөлігін құрайды деген сөз.

Қай мемлекетте қанша Ислам дінін ұстанатын адам тұратынын есептеп көрсе де қызық. Мұсылман халықтарын, олардың санына қарай келесі топтарға бөлуге болады [3, б. 116]:

а) мұсылман мемлекетінің негізін құрайтын, мұсылман халықтары (олар барлық жиынының 70 % – 100 % құрады);

б) мұсылман халықтары, мемлекет халқының шамамен тең жартысын құрайтыны;

в) әртүрлі елдерде ислам диаспорасы ретінде өмір сүретін мұсылман халықтары.

Бірінші топқа халқының 99 % мұсылмандар құрайтын, Ауғанстанды жатқызуға болады; Албания – 70 %, Бангладеш – 82 %, Бахрейн – 93,3 %, Египет – 91,1 %, Гамбия – 87 %, Газа – 98 %, Индонезия – 80 %, Иран – 98 %, Ирак – 96 %, Кувейт – 96 %, Ливия – 98 %, Мальдивы – 100 %, Мали – 80 %, Мавритания – 99 %, Марокко – 99 %, Нигер – 87 %, Оман – 99 %, Пакистан – 97 %, Катар – 95 %, Сауд Арабиясы – 99 %, Сенегал – 91 %, Сомали – 99 %, Судан – 72 %, Сирия – 87 %, Тунис – 99 %, Түркия – 99 %, Біріккен Араб Эмираты – 90 %, Йемен – 99 %.

Екінші топқа келесі мемлекеттерді жатқызуға болады: Чад – 51 %, Эфиопия – 35 %, Гвинея -69 %, Гвинея – Биссау – 38 %, Нигерия – 45 %, Танзания – 30 %, Буркина – Фасо – 44 %, Малайзия – 49 %.

Үшінші топқа халқының 0,1 % – нан 21 % - ға дейін мұсылмандар құрайтын әртүрлі мемлекеттер жатады: Аргентина, Австрия, Австралия – 2 %, Бельгия – 0,7 % , Бенин 16 %, Бразилия, Гондурас – 0,1 %, Бирма – 3,6 %,Бурунди, Франция, Габон, Вьетнам, Замбия – 1 % дан , Канада – 0,6 %, Орталық – Африка Республикасы – 8 %, Қытай – 1,4 %, Кипр – 18,5 %, Экваторлық Гвинея – 0,7 %, Гана – 15 %, Израиль – 12,5 %, Ямайка – 0,2 %, Либерия – 21 %, Мадагаскар – 2 %, Малава – 16 %, Маврикий – 17 %, Моңғолия – 9 %, Мозамбик -13 %, Непал – 5 %, Панама – 4 %, Филиппины – 5 %, Румыния – 1,2 %, Цейлон – 8 %, Суринам – 14 %, Тайвань – 0,5 %, Тайланд – 4 %, Того – 16 %, Тринидад және Тобаго – 6 %, Уганда – 6 %, Ұлыбритания – 1,4 %, АҚШ – 0,6 %, Заир – 1,4 %, Зимбабве – 0,9 %.

Мұсылман халықтары және диаспоралары 118 мемлекетте және әлемнің әр бөлігінде де өмір сүріп жатыр. Азияда мұсылмандар 50 мемлекетте өмір сүрсе, Африкада – 45, Америкада – 11, Еуропада -10, Австрия мен Мұхит елдерінде – 2 мемлекетте мұсылман халықтары тұрады. Азияда планетадағы мұсылмандардың басым бөлігі тұрады.

Мұсылман халықтары деген түсінік нақты анықтаманы қажет етеді. Мұсылман халқы бұл – барлық азаматтары, немесе басым бөлігі мұсылман дәстүрлерін сақтап, күнделікті мешітке баратын және ислам нормасы мен тәртібіне бағынатын халық.

Қазақ, Қырғыз, Түркімен, Тәжік, Өзбек халықтарын мұсылман халықтары деп атау жағымды. Орталық – Азия аймағындағы халықтар аталған анықтамадағы талаптарға сай ма? Аймақ халықтарының аздаған бөлігі ғана мұсылман дәстүрлерін толық сақтайды, бірақ тарихынан бастау алған факторлар мен ислам дінін қабылдануын ескерсек, бұл халықтар да мұсылман халықтарының қатарына жатады.

Әрбір мемлекет халқы өзінің өмір сүру мөлшерін құрайды, оған қоса халық сайлау немесе революциялық төңкеріс жолымен өз мемлекетін де құра алады. Осы себепті де мұсылман халықтары әртүрлі елдерде өз мемлекетін құрады және оның бағытын анықтайды. Әрине, кейбір жағдайларда, басқару режимі мен мемлекет қалыбы және мемлекеттің орнауы бөлек әскери топтың әскери төңкерісі нәтижесінде өзгеруі мүмкін.

Бірақ халықтық белгісі болғаныменен ол халықаралық құқық субьектісі болып табылмайды, өйткені ішкі істерге көбірек көңіл бөлінеді, ал сыртқы, халықаралық істермен күнделікті және үздіксіз мемлекеттік аппараттарда жұмыс істейтін анықталған бөлімшелердегі анықталған кәсіби даярланған мемлекеттік қызметкерлер айналысады. Міне осы себепті де мемлекет халықаралық құқық субьектісі болып табылады. Мұсылман халықтарымен мұсылман мемлекеттері турасында да осылай деуге болады.

Әлемде Ислам Конференциясы Ұйымы құрамына кіретін 40 - тан кем емес мемлекеттер өмір сүреді. «Мұсылман мемлекеті» деген терминді естігенде, біз негізін мұсылман дінін ұстанатын азаматтар құрайтын мемлекет деп түсінеміз. Осы тұрғыдан, Ислам діні мемлекеттік дін деп мойындалуы міндетті емес. Аталған 40 мемлекеттің ішінде тек кейбіреулерінде ғана Ислам мемлекеттік дін деп жарияланған (Сауд Аравиясы, Бахрейн), дегенмен олардың барлығы мұсылман мемлекеттері деп аталады, себебі бұл мемлекеттердің халқы мұсылман.

Мұсылман мемлекеттері халықаралық құқық субьектісінің мынадай элементтерін қамтиды. Мұсылман мемлекеттері халықаралық шарт жасасуға және оны іске асыруға құқылы. Мұсылман елдері екіжақты, аймақтық және әмбебап шарттарға қол қояды. Әрбір мұсылман мемлекеті ХХ ғасырда орташа есеппен 5 тен 10 мыңға дейінгі әртүрлі шарттар, келісімдер мен конвенцияларға қол қойған. Мұсылман мемлекетінің халықаралық құқық субьектісі ретіндегі келесі бір элементі, халықаралық билікаралық ұйымдарға мүше болу және осындай халықаралық ұйымдар қызметіне қатысу. Мысалға, мұсылман мемлекеттерінің барлығына жуығы БҰҰ мен оның мамандандырылған мекемелеріне мүше болып табылады. Мұсылман мемлекеттерінің барлығына жуығы Ислам Ұйымы Конференциясының үлескерлері, қатысушылары және мүшелері болып табылады. Азия мен Африка континенттерінің әртүрлі аймақтарында орналасқанымен, олар аймақтық мұсылман мемлекетаралық ұйымдардың көп бөлігін құрамайды.Бұдан басқа, осы мұсылман мемлекеттері басқа жалпыконтиненттік халықаралық, билікаралық ұйымдарға кіреді. Міне осылай олар мұнай экспорттаушы және т.б. – елдер ұйымының мүшесі болып табылады. Дипломатиялық және елшілік қатынастарға түсу, дипломатиялық және елшілік, өкілдік қатынастармен алмасу ислам елдерінің халықаралық құқық субьектісі ретіндегі элементі болып табылады. Мұсылман мемлекеттері өзара дипломатиялық елшілік және өкілдіктерімен алмасады; бұдан басқа мұсылман мемлекеттері дипломатиялық елшілік және өкілдіктерімен мұсылман емес мемлекеттермен де алмасады. Мысалға, Иран, Түркия, Ауғанстан, Сауд Аравиясы, Ливия, Марокко және басқалары өзара дипломатиялық елшілік және өкілдіктерімен алмасады; осы және басқа мұсылман елдері өздерінің дипломатиялық қатынастарымен елшілік өкілдіктерін басқа мелекеттерге Ресейге, АҚШ, Ұлыбритания, Франция, Канада және т.б. ұсына алады. Осындай жолмен, әрбір мұсылман мемлекеті қазіргі заманғы халықаралық құқықтың толыққанды және толық құқылы субьектісі бола алады.

XVIII ғасырдан бастап Қазақстан Ресей империясы құрамында, ал 1917 жылдан – негізі Ресей болып табылатын Кеңес одағы құрамында болды. Ресей Еуропалық өмір салтына бейімделе бастағандықтан Қазақстан да Ресеймен бірге еуропалық білім мен ғылымға мойын бұра бастады [3, б. 121]. Осы себепті қазіргі таңда Қазақстанның құқықтық, халықаралық құқықтық ғылымы мен ғылымды әлемдік қабылдауы еуропалық мінезге ие. Мұндай үрдіс, еуропалықтардың одан кейін азиялықтардың Жаңа әлемге эмиграциясынан АҚШ пайда болуынан, ал испандықтар мен португалдықтардың латынамерикандық мемлекеттерді құрудағы белсенді әрекетінен көрініс табады. Еуропалықтар (француздар, бельгиялықтар, ағылшындар, германдар) өздерінің ғылыми әлемдік дамуын Африканың колониялық территорияларына және Азияның бірқатар аймақтарына сіңірді. Мұның бәрі жалпы алғанда бізге құқықтың ерекше жүйесі, ғылым ретінде халықаралық құқықты еуропалық ғылыми түсінікпен қарауға басым көңіл бөлетін, еуроорталықтағы, бүкіләлемдік халықаралық құқық түсінігін береді.

Оған қоса мұсылман әлемі – адамзат тарихына, оның ғылыми әлемді түсіну және әлемді сезіну, аймақтық және әмбебап халықаралық құқыққа маңызды әсер ететін ерекше әлем. Бұл арабтардың жаулап алушылығы нәтижесінде құрылған, территориясы Сауд Аравиясы мен бүкіл Таяу және Қиыр Шығысты, Азия континентіндегі Орта Азияны, және Ислам діні құдайды танудағы, идеология, құқық, ғылыми әлемдік көзқарас болып табылған Еуропаның Перенейлік жарты аралы мен Африканың солтүстік территориясына дейінгі аймақты қамтыған ірі мемлекеттің құрылуы кезінде орын алған еді. Тіпті еуропалықтардың араб тілін білуі мен Халифаттың университеттерінде оқуды абырой санаған кезеңі де болған. Қайта өрлеу дәуірінде Ислам діні едәуір уақыт үстемдік құрған Испания және Италиядан шыққан жалпы халықаралық құқықтың негізін салушылар Виттория, Джентили өмір сүрген. Бұл елдерде соғыс құқығы ислам философиясының әсерінен құрылған, және осы авторлардың еңбектері халықаралық мұсылман құқығы (сийяр) теориясының джихад туралы сауалдарына әсер етеді десек артық айтқанымыз емес. Өз кезегінде Ислам құқығы да екі бірдей күшті еуропалық мәдениеттің, Ежелгі Греция және Ежелгі Румның әсерін анық сезінді. Кейінірек ислам орталығы Осман империясына ауысқанда, аталған империяның күшіне және ислам идеологиясына деген құрмет, оның еуропалық аулаларда, оның «Ғажайып Порт» деп аталуына әкеп соқты.

Қазіргі кезде көптеген діндердің, оның ішінде ислам дінінің де қайта өрлеу үрдісі орын алуда. Осы себепті де, әлемде ислам діні мен оның құндылықтарының, ислам құқығының, оның ішінде сийяр - халықаралық мұсылман құқығының қайта өрлеуі жүріп жатыр.

Сийяр бұл – ислам халықаралық құқықты білдіретін термин. Мұсылман елдерінде және исламтану ғылымның дамыған саласы болып табылатын кейбір мемлекеттерде бірқатар оқымыстылар (М. Гунайми, М.Хамидулла, М.Хаддури және т.б.) халықаралық мұсылман құқығы туралы салиқалы монографиялар мен оқулықтар жазған. Мысалға, Мухаммед ибн – Хаван Шайбанидың «Халықтардың ислам құқығы: сийяр шайбанидың көзқарасымен» деген кітабын Мадшид Хаддури аударып, 1966 жылы Балтиморда (АҚШ) жарыққа шығарды. М. Гунайми 1969 жылы Гаагада « Халықаралық құқықтағы ислам концепциясы және батысқа жақындауы» деген кітапты жарыққа шығарды. М. Хамидулла өзінің халықаралық мұсылман құқығы туралы түсінігін 373 – беттен тұратын аты өте ұзақ « Мұсылмандық биліктегі мемлекет сийяр туралы оқулық сияқты яғни бебітшілік пен соғыс және нейтралитет нормаларынан тұратын халықаралық құқықты исламдық түсіну туралы..» деген кітабында халықаралық құқықты өзінің қалай түсінетіні туралы мазмұндайды. 1991 жылы Мәскеуде жарыққа шыққан «Әлемдік тәртіптегі Ислам концепциясы» деген кітаптың авторы И.В. Жданов та жақсы еңбек жазған.

Әртүрлі елдерде жарық көрген сийяр туралы кітаптар мен өзгеде еңбектер, халықаралық мұсылман құқығының әлі де терең зерттеулерге лайықты екенін айтып тұрғандай.

Батыстық мамандар халықаралық құқықтың табиғатын анықтау үшін ішкі құқықтың қағидаларын анықтауға тырысады, осыдан кейін де халықаралық құқықтың мәнін анықтау қиын іс болып қала береді. Ал бұлай істеудің тіпті қажеті жоқ. Қажет емес, өйткені мемлекеттің ішкі құқығы және халықаралық құқық екеуі екі бөлек жатқан дүние. Олардың бір – бірінен айырмашылығы бар, әсіресе субьектісінде: егер халықаралық құқықтың субьектісі негізінен мемлекет болса, ішкі құқықтың субьектісі азаматтар болып табылады.

Келесі ерекшелік мазмұнында: халықаралық құқық бұл – тәуелсіз әрекеттер координациясының құқығы, ішкі құқық бұл – мемлекеттің өз азаматтары арасындағы субординация құқығы. Халықаралық құқық ішкі мемлекеттік құқықтың бір бөлігі болып табылмайды; оған қоса, ол барлық мемлекеттер құқығы жүйесінің арифметикалық қатынасын да қарастырмайды. Ішкі және халықаралық құқық бұл бірдей құқық саласы олардың арасында айтарлықтай айырмашылық жоқ деп санайтын, дуалистік теорияға қарсы монистикалық теорияда бар.

Егер халықаралық мұсылман құқығын батыстық халықаралық құқықпен салыстырсақ, мұсылман құқығы – діни бағыттағы құқық, ал батыстық халықаралық құқық қазіргі кезде зайырлы құқық екенін ескеруіміз керек. Халықаралық құқықтың осы екі бағытының арасындағы айырмашылықты түсіну үшін ислам табиғатынан жалпы көлемді болып табылатынын, оның мұсылман адамның діни, зайырлы және діни емес өмірін реттейтінін ескеруіміз керек. Бұдан шығатын қорытынды: исламдық құқық, дін және адамгершілік екеуі арасында нақты айырмашылықты ережелерге бағындыру.

Егер батыстық халықаралық құқық өзінің негізгі қайнар көзі ретінде халықаралық келісім шарт мемлекетаралық шарт деп таныса, халықаралық мұсылмандық құқықта да халықаралық шарт қайнар көзі деп танылады, бірақ бұл құқықтық жүйеде ең бастысы тек ішкі ғана емес сонымен қатар халықаралық құқықта да негізгі қайнар көз болып Құран саналады.

Мұсылман құқығын зерттеушілердің бірі Хамидулла халықаралық мұсылман құқығы деген түсінікке мынадай анықтама береді: «Бұл – өзге мемлекеттермен арақатынас кезінде мұсылман мемлекеттері қатаң түрде сақтайтын келісім – шарттық міндеттемелер, құқық және дәстүр». Оның ойынша мұсылман мемлекеттері халықаралық мұсылман құқығы жүйесін және түсінігін қабылдайды. Халықаралық мұсылмандық құқық тек конвенциялық міндеттемелерден ғана емес, сонымен қатар шариаттан тарайтын міндеттемелерден де тұрады.

Тағы бір мұсылман құқығын зерттеуші Хаддури «халықтар құқығы» деген термин исламға қатысты ережелер мен тәжірибелердің өзге халықтармен арақатынасын білдіреді деп есептейді. Бұл анықтама исламдық және исламдық емес деп екіге бөлінген, әлем талқылаған исламдық доктринада да қаралды. Себебі халықаралық мұсылман құқығы тек мұсылман мемлекеттерінің мұсылман емес мемлекеттермен арақатынасын ғана емес, ол мұсылман мемлекеттері арасындағы өзара қатынастарды да реттейді. Басқаша айтқанда, халықаралық мұсылман құқығының халықаралық қатынастарда ислам дінімен реттелетін нормалардың қатынасын суреттейді.

Екі теорияға сәйкес халықаралық құқықтың негізгі міндеттемелерін мыналар құрайды:

а) мемлекеттердің табиғи немесе фундаментальды құқығы;

б) мемлекеттердің өзара қатынасы доктринасы.

Табиғи құқық доктринасы мына қағидаға сүйенеді: құқықтың ішкі және сыртқы салаларын да табиғатынан мемлекеттің өзі басқарады, ешкім оған құқық сыйламайды, ол пайда болған кезден бастап болады және анықталған құқықтары болуы тиіс. Екінші доктрина бойынша, мемлекеттер өзара келісім бойынша құқыққа ие болады, және өзіне міндеттер жүктейді. Осы екінші доктрина халықаралық шындыққа көбірек сәйкес келеді.

Себебі: кез келген мемлекеттен міндеттемелердің орындалуын талап ету немесе өзінің құқықтарын жүзеге асыру үшін, оның міндеттемелерін лайықты түрде орындауын күтетін, сол мемлекетпен өзара келісім жасалуы тиіс.

Егер батыс елдерінде халықтық тәртіп ретінде негізгі құрылысы халықпен сайланған ешқандай өзге мемлекеттер немесе басқада халықаралық құқық субьектісі бұза алмайтын ішкі конституция танылады, ал ислам халықтық тәртіп ретінде бұзуға және қол сұғуға тыйым салынатын Аллаһтың өзі қолдаған жоғарғы ережелер мен құндылықтарын таниды.

Сийярдың негізі оның нормаларының мұсылман мемлекеттерінің өзге елдермен бейбітшілік пен соғыс туралы мәселелеріне және мұсылман қоғамының өзге дін өкілдеріне қатынасынан көрініс табады.

Қазіргі кездегі мұсылман халықаралық құқығы бүкіл әлемдік халықаралық халықтың жалпы жұрт таныған принциптері мен институттарын қабылдайды. Мұсылман мемлекеттері жалпы жұрт таныған халықаралық құқықтың принциптерін басшылыққа алады, қабылдайды және халықаралық келісім – шарттардан туындайтын, тәуелсіз теңдікті, басқа мемлекеттердің ішкі ісіне араласпау, күш қолданбау және күш қолдану туралы қоқан – лоқы жасамау, территориялық бүтіндікті бұзбау, шекараны бұзбау міндеттемелерін қалтқысыз орындауға келіседі.

БҰҰ мүшесі ретінде мұсылман елдері толығымен халықаралық құқықтың жалпы стандарттарын қабылдайды және орындайды.

Бірақ қазіргі кезде де кейбір мұсылман мемлекеттері тарапынан халықаралық ислам құқығының ережелерін сақтамауы да кездеседі, атап айтсақ, банктік пайыз туралы сұрақтарды, басқа барлық елдерде міндетті түрде өтелетін, ал берілген несие пайызының төленбеуі. Ал әмбебап халықаралық құқықта осындай банктік операцияны шешудің аталған екі амалы да қабылданады. Мұсылмандық халықаралық құқық мемлекеттерді бір діни негізге біріктіруде қиындыққа ұшырап отыр.

Оның негізгі шарты көптеген тәуелсіз, еркін мемлекеттердің бір ғана Ислам мемлекетінің құрамында болғандығында. Сол өткен кезеңнің көрінісі болып, панисламизм доктринасы танылады.