Аллаберген тарих және баспасөЗ (Қазақ мерзімді баспасөзінің зерттелу тарихынан) Екінші кітап

Сәбиге өмір берсін, бақыт қонсын,

Темекең Азатпенен өсіп - өніп,

Қазақта қара шаңырақ орда болсын!

Жасасын жігітіміз тұтас ғасыр

Темекең ту көтерген ұлы ақсақал!

Атансын өзі дана, тұқымы асыл!

Бұған «Игі тілекпен Қозыбай шалдың ұрпағы, семья достары - Манаш, бәйбішесі Сара деп қол қойыпты» Бұл тұрғыда жасы үлкен ағаларынан Темекеңнің тәрбиесінен өтіп, шапағатын көріп жүрген жастар да қалыспаған. Мәселен, жас та болса, бас болуға жарап қалған ақын, филолгия ғылымының кандидаты Б.Жақыпов «Сан шәкіртін тамсандырған Темекең» деген арнау өлеңінде:

Ғалымсыз дүйім халық даралаған,

Сатира сардары деп, бағалаған.

Архивтен сіз аршыған арыстардың,

Аттары қазақ жерін аралаған.
Қандырып бізді білім шәрбатына,

Тынымсыз жүрсіз оймен танды атыра.

Сізді ұстаз тұтатындар толп жатыр,

Арқада Атырауда, Алматыда.....

Асыл тас жыл өтсе де тозбас нағыз.

Жетпістен жел қайықтай есіп өтіп,

Сексенде сен жүргендей сөз бастаңыз! -

деп шәкірттік, інілік тілегін білдіреді.
4. Ү. Сұбханбердина
«Хасеннің Сұбханбердісінің Үшкүлтайы 1927 жылы Павлодар облысы Баянауыл ауданында дүниеге келген. Әкесі Сұбханберді 1937 жылғы жеке басқа табыну зұлматының құрбаны.

1944 жылы Алматыдағы № 12 қазақ орта мектебін тәмамдағаннан кейін Қазақтың Мемлекеттік қыздар институтына оқуға түсіп, оның тіл және әдебиет бөлімін 1948 жылы бітіріп шыққан.

1952-1965 жылдары Қазақ ССР Ғылым Академиясының Орталық ғылыми кітапханасында библиограф, одан кейін қазақ кітаптары мен сирек кездесетін қолжазба бөлімінің бастығы болып қызметтер атқарды.

1964 жылы Қазақ ССР Ғылым Академиясында Тіл білімі институты мен М.О. Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтының филология ғылымдарының біріккен Ғылыми советінде Қазақ ССР Ғылым Академиясының академигі Ә. Марғұлан мен Қазақ ССР Ғылым Академиясының корреспондент-мүшесі Е.С. Ысмайловтың жетекшілігімен «Қазақтың революциядан бұрынғы мерзімді баспасөзі және көркем әдебиет (XIX ғ. аяғы XX ғ. басы)» деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғаған. 1966 жылдан бастап М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының текстология және қолжазба бөлімінің аға ғылыми қызметкері, фоно-фото бөлімінің бастығы, қолжазба орталығының аға ғылыми қызметкері болып жұмыс атқарып келеді...»

Міне, Ү. Сұбханбердинаның 80 жылғы ыстық пен суыққа толы ұзақ ғұмырының қысқаша ғана дәйектемесі осындай.

Бірақ, ғылым жолы қиын жол. Ата-бабаларымыздың білім инемен құдық қазғандай деген сөзі тегін айтылмаған. Әсіресе, ана атанып, үш бала тәрбиелеп, ғылым шыңына шығу әйел түгіл анау-мынау ер адамның қолынаң да келе бермейтін іс. Сондықтан, ғалым-ана туралы айтар ойымыз орнықты, жазар жайымыз нақты болуы үшін барлығын да әріден, яғни ең басынан басталық.

Үшкілтай апайымыздың өзінің айтуы бойынша, әкесі Хасенов Сұбханберді (1892-1942) оқытушы-педагог болған адам. Қазіргі Павлодар облысы, Баянауыл ауданында (кейбір деректерде 1889 жыл) туған. Семейдегі педагогикалық техникумды бітірген, 1937 жылға дейін Баянауылда, Шығыс Қазақстан облысы, Қотанқарағай ауданында, Алтай селосында мұғалім, мектеп директоры болып қызмет істеген. 1937 жылы 9 желтоқсанда «халық жауы» деген жаламен 10 жылға Краснояр өлкесіне Канск лагеріне айдалған. 1942 жылы 28 тамызда Тугачинск лагерінде қаза тапқан. 1956 жылы 29 наурызда Шығыс Қазақстанның облыстық соты Хасенов Сұбханбердіні кінәсіз деп тауып ақтаған. «Айқап» журналын халық арасына таратушы болған.

1937 жылы әкесін «халық жауы» деп тұтқындап, айдап кеткенде Үшкілтай небәрі он-ақ жаста еді. Бірақ, оның көз алдында айыптаушылардың ызғарлы жүздері мен әкесінің бар жинаған байлығы - ескі газет, журнал, кітаптар мен әсіресе, оның арасында «Айқап» журналының отқа тасталып, әкесімен бірге мәңгілік оралмас сапарға аттанғандығы ұмытылмас елес болып қалып қойған.

Сөйтіп, өмірдің тауқыметімен «халық жауының» қызы атанған жасөспірім әке жолын одан әрі жалғастырудың ендігі түрі тек оқу ғана болатындығын ерте түсінген. «Содан бас сауғалап, екіншіден білім іздеп Алматыға келдім. Алып бара жатқан таныс ешкім жоқ. Салып ұрып біреулердің сілтеуімен №12 мектепке келдім. Әйтеуір, көптеген қиындықтармен оқуға қабылдандым. Мектепті 1944 жылы бітіріп, Қазақ Мемлекеттік қыздар институтының тіл және әдебиет бөліміне түсіп, оны 1948 жылы ойдағыдай аяқтап шықтым. Менің шын ғалымдық жолым тек осыдан кейін ғана басталды», - деп әңгімелейді Ү. Сұбханбердина.

Ғалым алға қойған мақсатын жүзеге асыру жолын кітапханалардан, яғни архив қазбалаудан бастайды. Бірақ, бұл орайда да оның алдынан кесе-көлденең кездескен қиындықтар аз емес-тін. Мәселен, жоғарыда айтқанымыздай, Қазан төңкерісіне дейін ұлттық тілімізде шыққан көптеген газет-журнал, кітаптардың жойылып жіберілуі, әрі олардың Қазақстандағы кітапхана қорлары мен архивтерде түгелдей сақталмауына, ең бастысы бұл рухани мұралардың көпшілігінің хадімше басылуына байланысты еді.

Бірақ, қайратты жастың бұл іске деген ынтасы бәрінен де асып түсті. Жедел түрде Ж. Досқараевтан араб тілін оқып, жазудың дәрісін алған ол Санкт-Петербургтегі М.Е. Салтыков-Щедрин атындағы Мемлекеттік кітапханадан бір-ақ шықты. Сөйтіп, қолы алғаш рет жылдар бойы армандаған «Айқап» журналының түпнұскасына жетіп, тағы да түрлі қиыншылықтармен «Айқаптан» бастап төңкерістен бұрын жарық көрген қазақтың газет-журналдарының, кітаптарының түпнұсқасын, фотокөшірмесін, микрофильмдерін түсіртіп, жинай бастаған.

Сөйтіп, арман болған «Айқаптың» алғашқы қарлығашы 1961 жылы Қазақ Мемлекеттік баспасынан «Айқап» бетіндегі мақалалар мен хат-хабарлар» деген атпен алғашқы мазмұндалған библиографиялық көрсеткіштің І-бөлімі, профессор Е. Ысмаиловтың жалпы басқаруымен басылып шықты. Бірақ, баспа іле-шала екінші бөлімін басудан бас тартты. Оның өзіндік себептері де бар еді.

Бұл туралы автордың өзі былай деп еске алады: «Сыбырлаушы табылған болу керек. Үлкен үйге (Орталық Комитет) екі күннің бірінде кітаптың редакторы Есағаң (Есмағамбет Ысмаилов) екеуімізді шақыртып жатқаны... Ол кездегі менің көңіл-күйім белгілі, түнімен ұйықтамаймын. Кішкентай үш баламның халі не болар екен деймін. Еңбекті қолдап, корғап жүрген зиялы ағаларыма зияным тиіп кетпесе жарар еді деген ой да жегідей жейді. Осындай халде жүргенімде бір күні «Қазақстан мұғалімі» газетінде профессор Б. Кенжебаевтың «Айқап» журналы туралы еңбек» деген мақаласы басылып шықты. Түңғыш еңбегім туралы алғашқы сын мақала! Бұл мақала мен үшін ажал оғын қағып жіберген періштенің қанатындай әсер етті».

Иә, шынында да Б. Кенжебаевтың бұл мақаласы сол тұста тағдыры қыл үстінде тұрған жас ғалым үшін оққағары бар періштедей болғаны рас. Оны мақаланың мына бір жолдарынан айқын аңғаруымызға болады: «Қазақ ССР Ғылым Академиясының Орталық ғылыми кітапханасы әрі күрделі, әрі өте қажет бір ғылыми жұмысты бастады. Мұнда революциядан бұрын қазақ тілінде шыққан мезгілді баспасөздер - газет-журналдар бетінде жарияланған мақалалар мен хабарлардың, тағы басқа материалдардың мазмұнын қысқаша баяндайтын библиографиялық көрсеткіштер жасалуда. Оларды кітапхананың ғылыми кызметкері Үшкұлтай Сұбханбердина жолдас құрастырған.

Көрсеткіш екі бөлімнен тұрады: бірінші бөлімі «Айқап» журналында жарияланған материалдардың көрсеткіші, екіншісі - «Дала уалаятының газеті», «Түркістан уалаятының газеті», «Қазақстан» газеті беттерінде шыккан материалдардың көрсеткіші болмақ. Соның алтыншы «Айқап» деген бөлімі жақында баспадан шықты.

Кітапта «Айқап» журналында жарияланған материалдар бірнеше тақырыпқа бөлініп берілген. Олар мынадай: 1. «Қазақ елінің экономикасы мен саяси жағдайлары туралы мағлұматтар», 2. «Қазақ елінің тарихы», 3. «Мәдениет, оқу-ағарту ісі», 4. «Тіл және әдебиет мәселелері», 5. «Көркем әдебиет», 6. «Баспасөз», 7. «Денсаулық», 8. «Дін туралы». Оның үстіне кітапта «Көмекші көрсеткіштер», «Айқап» журналы туралы» деген көлемді мақала бар.

Аз десек те революциядан бұрын қазақ тілінде екі-үш жүз шамалы кітап, 6 газет, бір журнал шықты. Бірқатар газет-журналдар бес-он жыл бойы шығып тұрды.

Қазак тілінде революциядан бұрын шыққан кітаптарда, газет-журналдарда көптеген мақала, хат-хабар жарияланған, елеулі мәселелер қозғалған. Қазақ халқының өткен-кеткені, тарихы туралы, сол кездегі саяси, шаруашылық, мәдени жағдайы, ғұрып-әдеті, салт-санасы, ізгі тілек-арманы туралы толып жатқан дәл, айқын ақпарат-деректер берілген, талай құнды ой-пікірлер айтылған.

Ал, осындай деректерді, құнды ой-пікірлерді біздің бүгінгі оқушыларымыз бен зерттеушілеріміздің, ғылыми қызметкерлеріміздің бәрі бірдей жете біле бермейді. Себебі, бізде қазақ тілінде революциядан бұрын шыққан газет-журналдар бетінде жарияланған мақалалар мен хат-хабарлардың библиографиялық көрсеткіштері жоқ, болған емес.»

Осылай жақсы ағаларының қолдауымен алғашқы сыннан аман құтылған. Ү. Сұбханбердина енді іргелі ізденісін одан әрі жалғастырып, 1963 жылы академик Ә. Марғұланның редакциялауымен «Қазақтың революциядан бұрынғы мерзімді баспасөзіндегі материалдар» деген екінші бір библиографиялық көрсеткішін шығарады. Бұл туралы сыншы Құлбек Ергөбеков өзінің «Алматы ақшамы» газетінде жарияланған «Тоғысқан тағдырлар немесе «Дала уалаятының газеті» жарыққа қалай шықты? » деген мақаласында: «Ү. Сұбханбердинаның бұл еңбегін қолжазба қалпында оқып, пікір айтқан, ақ батасын берген ғалым тағы да Бейсембай Кенжебаев болыпты уақытында. Ғалым архивінде пікірдің қолжазба көшірмесі сақталыпты. Онда профессор: «Тегі библиографиялық көрсеткіш жасау инемен құдық қазғандай жұмыс. Әсіресе, бірнеше мезгілді баспасөз бетінде жарияланған материалдардың мазмұнын баяндайтын көрсеткіш жасау әрі барынша ұсақ, қиын, әрі көп, көлемді жұмыс... Тұтас алғанда Үшкілтай Сұбханбердинаның бұл кітабы өте құнды еңбек. Ғылыми қызметкерлерге, аспиранттарға, студенттерге зәру кітап. Сондықтан да бұл кітаптың басылуы, неғұрлым тез басылып шығуы қажет», - деп қолдай құптаған сөз айтыпты», -деп жазады.

Ғалымның ауыз толтырып айтарлықтай екінші бір табысы қазақтың тұңғыш газеті «Түркістан уалаятының газетін» қайта жаңғыртуы болып табылады. Ү. Сұбханбердина 1964 жылы Қазақ ССР Ғылым Академиясының корреспондент-мүшесі Е. Ысмайыловтың жетекшілігімен «Қазақтың революциядан бұрынғы мерзімді баспасөзі және әдебиет» (XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басы) деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғады. Міне, «Түркістан уалаятының газеті» осыдан соң алғаш рет ғылыми айналымға түсті.

Бұл жайында ғалымның өзі: «Қазан төңкерісінен бұрын қазақ тілінде шыққан газет, журналдар сан жағынан көп болмағанымен (14-15), олардың беттерінде қазақ елінің тарихы, шаруашылық жағдайлары, мәдени өмірі, әдебиеті, ғалымдары мен жазушылары туралы көптеген құнды мақалалар болды. Осы газеттердің ішіндегі түңғышы «Түркістан уалаятының газеті».

Көп уақытқа дейін қазақ тіліндегі алғашқы газет 1888 жылы Омбы қаласында шыққан «Дала уалаятының газеті» деп есептеп келген едік. Ал, шындығында одан 18 жыл бұрын- 1870 жылы шыққан «Түркістан уалаятының газеті» екендігіне көзіміз жетті. Ол туралы 1962 жылы «Білім және еңбек» журналында мақала жариялап, 1963 жылы библиографиясын шығарып, 1970 жылы «Әдеби мұра» жинағында газеттің ішінен мақалалары мен әдеби нұсқауларын жариялаған болатынбыз

Сонан кейін газет материалдары ғылыми айналымға түсе бастады», -деп әңгімелейді.

Ү. Сұбханбердина бұдан кейін де қарап қалған жоқ. 1986 жылы оның «Қазақ кітаптары», 1989,1991,1992,1995 жылдары «Дала уалаятының газеті» әдеби нұсқаларының 4 томы, «Ғашықнама», «Бүркеншік аттар», «Қазақ. Алаш. Сарыарқа», «Айқап», «Қазак» сынды библиографиялық көрсеткіштері жарық көрді. Ал, алдағы тұрған міндет бұдан да көп. Сондықтан да болар көптеген оның еңбегімен таныс адамдар көзінше болмаса да сырттай «бір өзі бір академия» деген ат қойып, қажет жерінде мақтанышқа айналдырып отырады.

Келесі сөз «Дала уалаятының газеті» туралы болмақ. Себебі, тарихымызды танып, түсінуге ықпал жасайтын түпнұсқа еңбектердің арасында осы басылым ерекше орын алатындығы белгілі.

Бүл үкімет тарапынан шыққан ресми газет болса да, көп уақыт Сібірге айдалып келген, бостандықты көксеген адамдардың ықпалын да болып, олар мұны халық газеті етуге тырысқан.

Халқымыздың тұңғыш ғалымы Ш. Уәлихановтың, классик ақын А. Құнанбаевтың, ағартушы әрі жазушы Ы. Алтынсаринның, жазушылар М.Ж. Көпеев пен Ш. Құдайбердиевтың, қоғам қайраткері Ә. Бөкейхановтың мақала, хабарларымен қатар, газеттен олар туралы материалдарды да оқуға болар еді.

XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап патша өкіметінің тарапынан қазақ жерін тонау, оның халқын құртып-жою бұрынғыға қарағанда әлдеқайда күшейе түскендігі белгілі. Осыған орай жарияланған газет материалдарында 1868 жылы шыққан «Ереже» туралы түсінік мақалаларда халықты аяусыз езіп-шаншуды заңдастырған «Ереженің» түпкі сыры ашылады. Бұл еңбектерден қазақ даласына жаңа әкімшілік саясат енгізіліп, жұртшылықтың көшіп-қонуына қажетті жаз жайлауы, қыс қыстауынан айырыла бастаған ел сүреңі ашық байқалады.

Сондай-ақ бұл басылымның беттерінен «артық жерге» қоныстанушылар қазақ тұрмысына, оның шаруашылық тәсіліне елеулі нұқсан келтіргенін, жергілікті халықтың жерді пайдалану құқы бұзыла бастағаның көптеген мақала, хабарлардан оқып, білуге болады. Мәселен, «Қазақтардың жерін қалайша билеп, пайдаланып тұрғанның баяны» деген мақалада: «Уақытша ереже» бойынша қазақ жеріндегі қыстау, жайлау, күзеу және бай, кедей, жатақ, кірме туралы мәліметтер берілген. «Керекуден келген хат» деген газет тілшісінің хабары ауа райының қуаңдығынан болған Керекудегі жұт туралы айта келіп, «жұт жеті ағайынды» дегенді еске салады, бұл ретте келімсек казак-орыстардың жасап отырған озбырлығы да оңай болмай отырғандығын сөз етеді.

Осындай отарлау саясатына байланысты патшалық Ресейдің Түркістан аймағын жаулап алғанына 25 жыл толуына арналған «Мейрам болған күн» деген мақалада Ресейдің саясатын аша түсетін деректер көп келтірілген. Орыс әскерінің қару-жарақ күшін, отарлау саясатынын күштілігін дәріптейтін бұл мақалада М.Г. Черняевтің Шымкентті бағындырғаны, В.А. Перовскийдің Ақмешітті жаулап алуы, қазақтың ең шұрайлы жерлеріне - Қапал, Ақтау, Ұлытау бекеттерінің салынғаны, Орал, Орынбор, Форт Александровский, Раимский, Қарабұтақ бекеттері салынғаны және Ташкент қаласының жаулап алынғаны туралы да мәліметтер бар.

Мұның барлығы да ғалымның өз аузымен айтылмаған сөздер. Алайда, автор қазақтың алғашқы газеттерінің бірі «Дала уалаятының газеті» туралы әдеби нұсқаларында өз қолымен не жазыпты. Енді бір сәт соған назар аударып көрелік. «Өткенін қастерлеп, бүгінгі ұрпақтың керегіне жарата білу - келешегі бар өркениетті елдердің ғана үлесіне тиетін жәйт. Біз кейінгі жылдарға дейін өткенімізге тереңдеп бара алмай келдік. Қазақ елі үшін ояну дәуірі енді ғана басталды. Қазақ халқының тарихи санасын қайтадан қалыптастыру қоғамды жаңғыртудағы негізгі мәселе болып отыр. Ол үшін өткен тарихымызды қоспасыз түгел білуіміз керек. Төңірегімізді түгендеуде жоғалтқанымызды іздеуде қолға алынған көп жұмыстардың бірі - ана тілімізде жарық көрген газет-журналдарды жинау, олардың бетінде басылған, шашырап жүрген дүниелерімізді халқымыздың игілігіне жарату болып табылады. Төл тарихымызды танып, түсінуге себін тигізетін түпнұсқа еңбектердің ішінде «Дала уалаяты газетінің» орны ерекше».

Иә, ғалымның бұл ойын дер кезінде айтылған орынды пікір демеске болмайды. Ендігі бір мәселе Ү. Сұбханбердинаның 1993 жылы «Ғылым» баспасынан жарық көрген 13 баспа табақ көлеміндегі «Қазақ. Алаш. Сарыарқа» деп аталатын мазмұндалған библиографиялық көрсеткіш. Кімге болсын құнды да, кажет кітап. Ертеде оқу, білімнің қадірін түсіне білген ата-бабаларымыз мұндай еңбектердің құнын бір караға бағалаған.

Бұл кітаптың іргетасы да сонау елуінші, алпысыншы жылдары қаланған. Архивтен архив қоймай ерінбей еңбек еткен апамыз басқа материалдармен катар «Қазақ», «Алаш», «Сарыарқа» газеттерінің беттерінде жарияланған мақала, хабарларды жинастыра берген ғой. Ол туралы ғалымның өзі кейінірек: «50 жылдары алғашқы басылымдардың библиографиясын дайындап жүргенімде «Қазақ» газетінде жарияланған материалдарды да қоса жинаған едім. Әрине, ол кезде бұл басылымның бағы ашылады деп ойлаған емеспін, олай ойлаудың өзі қылмыспен пара-пар уақыттұғын», - деп еске алады.

Сөйтіп, елуінші жылдары өте көп қиындықпен жиналған құнды деректер енді ғана тоқсаныншы жылдардың басында өз оқырманын тауып отыр. Осының барлығын кейде бір-ақ адамнын жасап жүрген тіршілігі, еңбегі деуге сенгің келмейді. Бірақ, бұл ғалымның әрбір еңбегімен жақынырақ танысқан сайын амалсыз мойындайсың, іштей ризашылығынды білдіріп, басыңды иесің.

Автор бұл библиографиялық көрсеткіші шығар алдында «Халық кеңесі» газетінде жарияланған «Қазақ» газетіне - 80 жыл» деген мақаласында: «Өкінішке орай «Қазақ» газеті ұлтшыл, буржуазияшыл, либералды орган, алашордашылардың рупоры болды дей келіп оның редакторлары Ахмет Байтұрсынов пен Міржақып Дулатов ағартушы, ғалым, әдебиет зерттеушісі, дарынды аудармашы, оқу құралдары мен әдеби шығармалардың авторы болумен қатар, ірі журналистер еді. Қазақтың тұңғыш журналы «Айқап» пен «Қазақ газетінің беттерінде жарияланған мақалаларын оқығанда, олардың сан қырлы еңбектерінің куәсі боламыз», - дей отырып, одан әрі: «Қазақ газетінің авторларының көпшілігі - ұлттық әдебиетіміз бен мәдениетіміздің бір тума білгірлері еді. Сол зиялы азаматтарымыз көп жылдар бойы «халық жауы» деген айдармен арамыздан аластатылып келді. Олардың ішінде Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Жүсіпбек Аймауытов, Мағжан Жұмабаев сынды ақын-жазушыларымыз бар. Шәкәрім Құдайбердиев, Құдайберген Жұбанов, Ғұмар Қарашев, Халел Досмұхаметов, Жаһанша Досмұхаметов, Мұхаметжан Тынышбаев, Асылбек Сейітов, Мұстафа Шоқаев, Бекмұхамет Серкебаев, Мұстафа, Ахмет Оразаев-тар, Ғабдолғазиз Мусин, Таһир Жомартбаев т.б. сияқты ғалым, қоғам қайраткерлері, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Сәбит Дөнентаев, Сәкен Сейфуллин, Ілияс Жансүгіров, Бейімбет Майлин сияқты көрнекті ақын-жазушылар «Қазақ» газеті арқылы өз үндерін білдіріп келген», - деп ендігі міндет осы адамдардың кезінде газет беттерінде жарияланған құнды еңбектерін халық игілігіне жарату қажеттігін айтқан болатын.

Міне, ғалым «Қазақ. Алаш. Сарыарқа» еңбегінде осы айтылған ой-пікірлерінің үдесінен шығып, үлкен де парасатты жұмыс атқарған. Бұл кітап туралы «Шыңыраудан шыққан шындық» атты көлемді сын мақала жазып, өз ойын оқырмандарымен: «Кітапта «Қазақпен» қатарласа жарық көрген «Алаш», «Сарыарқа» газеттерінде жарияланған материалдардың да библиографиялық көрсеткіштері қоса берілген. Бұл басылымдар осы күнге дейін дүрыс зерттеу көрмей, көпшілік қауымға беймәлім болып келе жатқаны белгілі. Осыны жан дүниесімен түсініп, олқылықтың орнын толтыруды ниет еткен ғалым еңбегін қалай бағаласақ та жарасады. Мұны шаң басқан архивтерде саусақтың ізі түспей, көмулі жатқан қымбат қазыналарды игеріп, халқына қайта қайтаруды өмірлік мұратына айналдырған библиографтың құнды дүниесі деп білеміз», - деп бөліскен жас ізденуші Қ.Сақовтың үлкен ғалымға деген құрметі де құптарлық.

Сөз соңында айтарымыз, 1995 жылы Қазақ энциклопедиясы баспасынан Ү. Сұбханбердинаның тағы бір елеулі еңбегі «Айқап» журналының жинағы жарық көрді (С. Дәуітовпен бірлесіп құрастырған). Көлемі 38 баспа табақ. «Қазақ баспасөзі тарихынан» деп аталатын кіріспе бөлімінде негізінен XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап, XX ғасырдың жиырмасыншы жылдарына дейін ана тілімізде шығып тұрған газет-журналдарға бүгінгі күн талабынан нақты баға беріледі. Одан соң «Айқап» журналына 24-25 беттер аралығында нақты тоқталып, талдау жасалынады. Ал, 46-295 беттер аралығында бес жыл бойы журналдың әр санында жарияланған материалдардың толық түпнұсқалық мәтіндері берілген. Кітап соңында «Айқап» журналының белгілі авторлары, «Айқап» журналына басылған мақалалар мен хат-хабарлардың мазмұндалған библиографиялық көрсеткіші» және «Авторлардың алфавиттік көрсеткіші» ерекше бір ыждаһатпен хатталып, тіркелген.

- 1947 жылы 10-сыныпты бітірген соң құжаттарымды ҚазМУ-дің тарих факультетіне тапсырдым. Бірақ сол жылы жолым болмай елге қайттым. Бірақ оған өкінбеймін. Себебі, тағдыр мені келесі жылы М. Қозыбаев, профессор А. Ержанов және Әмірхан Боқаевтармен кездестірді.

Біздер ҚазМУ-ді 1953 жылы аяқтадық. 88 бітірушінің арасынан сегізіміз Ташкенттегі бір жылдық партия мектебіне ұсынылдық. Бірақ Отызбай Сүйіндіков екеуміз партия мүшелігне кандидат болмағанымыздан Ташкентке ілікпей қалдық. Екеумізді сол кездегі Қазақ КСР-інің оқу министрі Ә.Сембаев шақыртып алып, Отызбайды Ақмолаға, мені Алматыда орын болмағандықтан, Жамбылдың педагогикалық училищесіне қызметке жіберді.

Содан не керек, көңілім өрекпіп, жолдамамды алып Жамбыл қаласындағы педучилищенің ғимаратына кіріп барсам, кабинетте 4-5 адам отыр екен. Директоры осының алдында ғана облыстық партия комитетінің мектеп бөлімі меңгерушісі қызметінен осында төмендеп келген Абдуллаев деген азамат екен. Құжаттарымды қарап отырып, «Бишара студент мұнда көп ақша табайын деп келген боларсың», демесі бар ма? Оның бұл сөзі менің судай тасыған көңіл-күйімді кілт басты.

Содан облонаға бардым. Райымбек Смайылов деген жігітке жолықтым. Ол Луговой ауданындағы оқу бөлімінің инспекторы екен. Мені жатып тұрып сонда шақырды. Сөйтіп ұстаздық қызметімді Луговой ауданының орталығындағы 10 жылдық аралас мектебінде оқу ісінің меңгерушісі қызметінен бастадым. Одан 1955 жылдың желтоқсан айына дейін Жамбыл қаласындағы жалғыз қазақ мектебінде оқу ісі жөніндегі меңгеруші болдым. Ал, 1955 жылдың желтоқсан айынан 1957 жылдың басына дейін облыстық комсомол комитетінің үшінші хатшысы, 1957 жылдан екінші хатшы қызметіне ұсынылдым. 1959 жылы облыстық партия комитетінің нұсқаушысы болып ауыстым. Осында жүріп Қазақ политехникалық институты аспирантурасының сырттай бөліміне түстім.

1965 жылдың соңында Алматы политехникалық институтының күндізгі бөліміне ауысып, оны 1968 жылдың мамыр айында бітіріп шығып, диссертациялық жұмысымды аяқтап, қорғауға тапсырдым. Осы жылы Жоғары білім министрлігі мені Жамбыл қаласының жеңіл және тамақ өнеркәсібі технологиялық институтына аға оқытушы етіп жіберді. Мамыр айында республикамыз Ғылым академиясының тарих және этнология институтында алғаш рет СОКП тарихынан жаңадан ғылыми кеңес ашылды. Сонда алғашқылардың қатарында мен «Правда» в борьбе за подъем экономики Казахстана в 1946-1958 годах» деген тақырып бойынша кандидаттық диссертация қорғадым.

1969 жылы академик С. Бейсенбаев басқарған СОКП тарихы институтының ұсынысы бойынша мен Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің ғылым және білім бөлімінің нұсқаушылық қызметіне шақырылдым. Сөйтіп, мұнда 2 жыл 4 ай қызмет істедім. Ал, 1982-1985 жылдар аралығында болса ИПКҒА (жоғары оқу орындары оқытушылары мамандығын одан әрі жетілдіру институтында, қоғамдық ғылымдар бойынша) директор болдым. Бұдан соң ұзақ жылдар бойы ҚазМУ-дің кешкі және сыртқы бөлімінің проректоры болдым. Осында жүріп, 1980 жылы Мәскеуде, МГУ-дың үлкен ғылыми кеңесінде «Соғыстан кейінгі қазақ журналистикасының тарихы» деген тақырыпта докторлық диссертация қорғадым.

- Сізді ұстаз, ғалым, тарихшы ретінде не ойландырады? Қазақ халқының болашағы туралы не айтасыз?

- Қазақстанда өндіріс болған жоқ. 25 пайыз бюджет Ресейден келді. Завод жоқ. Ең ақыры, мақта иіретін дұрыс фабрика да болған жоқ. Трактор заводында тек бөлшектер ғана жиналды. Астықтың бәрі де орталыққа кетті. Тек ет комбинаты мен қант зауыты ғана болды. Патша өкіметі құлап, Кеңес өкіметі орнаған күннен бастап жекеменшік жойылды. Жұрт жұмысты қатал билеушілерден қорыққанынан істеді. Қызылдар дінді де ауыздықтады. Олар өз жеке пікірі бар адамдарды «халық жауы» деп жаппай репрессия жүргізді. Ахмет, Әлихан, Міржақып, Тұрар, Сәдуақас, Мұстафа, Мұхаметжандар туған халқының тәуелсіздігін алып, бой жазғанын көре алмай арманда кетті. Бұған азамат соғысы, ашаршылық, репрессия, Отан соғысы, тың көтеру, Желтоқсан оқиғалары куә. Ал, қазақ халқының болашағы тек өздеріне ғана, тәуелсіздіктің туын қалай желбірететіндіктеріне байланысты. Егер, бүгінгі таңда жоғарыда айтылған мәселелерден қорытынды шығарылатын болса ғана мемлекетіміздің гүлденіп, алға басатындығына дау жоқ.