Амишаева акбота шынтемировна қызылорда облысы суармалы алқаптарында күріштің экологиялық тиімді суару режимі

2. Көптеген ғалымдар Қызылорда облысы суармалы алқаптарында зерттеу жұмыстарын жүргізіп, тиімді суару режимдерін ұсынған. Күріш дақылының экологиялық тиімді суару режимі жайындағы зерттеулерге түрткі болған жағдай, Сырдария алабындағы күріш егу мен суарудың кеңінен дамуына байланысты мелиоративтік, сушаруашылық, экологиялық жағдайдың күрт төмендеуі. Қызылорда суармалы алқаптарында зерттеу жұмыстарын жүргізіп, өз ұсыныстарын білдірген ғалымдарды төмендегіше атауға болады: В.М. Петрунин, К. Сергелбаев, В.М. Бутков, Н.А. Волконский, А.Г. Рау, Я.Д. Калинин, Г.Р. Серенко, Н.С. Горюнова, Е.М. Құтыбаев, К.Д. Ділімбетов, С.И. Қошқаров, Ә.Ә. Сағаев т.б. Барлық зерттеу жұмыстарының мақсаты бір – егіске пайдаланылатын су көлемін азайту, оған қоса егіс топырағына келіп түсетін тұз мөлшерін кеміту болып табылады. Егер осы жағдайлар неғұрлым қалыпты деңгейде болса, онда соғұрлым дақылдан жоғары және сапалы өнім алуға мүмкіндік болады.

3. Сыр өңірі егіс шаруашылықтарында бірнеше дақылдар өсіріліп келеді. Соның ішінде басты дақыл ретінде күріш дақылы аталады. Дақылдың өнімділігі 1985 – 1995 жылдар аралығында жоғары деңгейде болды. Әр гектардан 40 – 50 центнер шамасында өнім алынды. Ал, 1996 жылдан бастап, өнімділік төмендей бастады. Мұның басты себебі – күріш атыздарының бет тегістігінің нашарлауы, агротехникалық шаралардың талапқа сай орындалмауы болып табылады. Әсіресе егістегі су шығыны атыздар тегіссіздігіне байланысты орын алады. Осы шығынның есебінен қосымша бірнеше мың гектар күріш өсіруге болады немесе осы су көлемін басқа дақылдарды суаруға пайдалануға болады, болмаса осы су көлемін аймақта орналасқан көлдер жүйесіне беріп, жалпы өлке экологиясын жақсартуға жол ашылады. Демек, күріш алқабының бүгінгі күнгі басты проблемасының бірі – атыздар бетін ±5 см дәрежесіне жеткізу. Ол үшін облыста бірнеше мелиортивтік құрылыс мекемелері жаңадан ашылуы тиіс.

4. Сыр өңірі егіс алқаптарындағы күріштің суару режимін және күріш атыздарындағы судың шығынын анықтауда ғылыми – зерттеу жұмыстарын әр жылдары атқарған. Осы зерттеулер нәтижесінде дақылдың суды тұтыну мөлшері гектарына 8,2 – 9,0 мың текшеметр шамасында анықталған. Облыс көлемінде бұл көрсеткіш дақыл сортына және ауа – райына байланысты сай біршама өзгереді. Сол зерттеулерге сүйене отырып, Қазалы алқабында дақылдың суды тұтынуы 8350, Қызылорда алқбында 8500, Түгіскен алқабында 9000 текшеметр. Біздің есептеулеріміз нәтижесінде күріштің маусымдық суару мөлшері Түгіскен алқабында 23,6 мың, Қызылорда алқабында 25,1 мың, Қазалы алқабы үшін 26,3 мың текшеметр болды. Аталған алқаптардағы ұсынылған мөлшер күріш дақылының барынша тиімді суару мөлшері болып табылады.

5. Су шаруашылығы ғалымдарының ұйымдастыруымен орындалған Қарауылтөбе шаруашылық алаңындағы зерттеу жұмысына қатыстым. Бұрынғы кезде 11 – 15см тереңдік ұсталып келген. Жалпы, су қабатының 16 – 20 см оңтайлы қабат болып есептелінеді. Осы қабаттағы ауа жылулығы 28⁰С – ді құрады. Жоғарыда аталған қолайлы режимдер осы су қабаты тереңдігінде орын алған. Сондықтан да зерттеудің басты мақсаты – өңіріміздегі экологиялық жағдайға байланысты күріштің экологиялық тиімді суару режимін ұсыну дейтін болсақ, онда жоғарыда аталған жұмыстар қазіргі кезде қажетті жұмыстардың бірі десек болады. 11-15 см қабаттағыға қарағанда 16-20 см тереңдіктегі атыздағы судың температуралық режимі қалыпты. Сондықтан атыздағы суды 16-20 см қабатта ұстап тұру талап етіледі. Айта кететін мәселе, аймақтағы күріш атыздарының тегіс болғаны дұрыс. Күріш атыздарының тұзды және жылу режимдері су тереңдігіне байланысты.Қалыпты тұзды және жылу режимі 11-15 және 16-20 см тереңдікте қалыптасады. Одан да тереңдеу сармалы сулардың жоғалуына әкеп соқтырады. 6-10 см қабат тереңдігінде тығыз қалдық бойынша тұздалу 0,044 % құрады. Бұл көрсеткіш басқа су қабаттарында орын алған тұздалу мөлшерімен салыстырғанда әлдеқайда аз.

6. Егер күріш дақылының суару мөлшерін ұсыныстарға сәйкес азайтатын болсақ, онда жоғарыда аталған үш алқап бойынша жалпы 161 млн.м³ су үнемделеді. Ол су көлеміне қосымша 25,8 мың.т күріш өнімділігін көтеруге болады. Бұл өз кезегінде облыстың экономикасын көтеруге зор ықпалын тигізеді. Сонымен қатар, жүргізілген зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып, дақылдың суару мөлшерін төмендететін болсақ, облыста қосымша үш алқап бойынша облыстағы үш алқап бойынша жалпы қосымша 6450 мың.т күріш дақылын егуге мүмкіндік туады. Қызылорда облысы суармалы алқаптары үшін дақыл орналасқан жер көлеміне байланысты және оның бүгінгі әрі жоспарлы өніміне сәйкес шаруашылыққа біздің ұсынысымызды енгізгеннен кейінгі қосымша өнім және оның бағасын есептеп шығардық. Сол кезде жалпы шығынымыз 18569316 теңгені құраса, қаржының қайтарылу уақыты 9 жылға теңболыпотыр.

- определить режим затопления риса, обеспечивающий минимальный фильтрационный расход;

- исследовать процесс фильтрации подпочвенной воды на орошаемых массивах области, что дает возможность определить параметры экологически оптимального режима орошения риса на орошаемых массивах в Кызылординской области.

Новизна исследования – в работе выявлена оптимальная глубина режима орошения риса, способствующая сохранению благоаприятного солевого и теплового режима, с целью роста всходов риса и обеспечения физиологических показателей для их роста.

Методы исследования – глубина орошения рисовых чеков исследована по методу В.Б. Зайцева. Водопотребление риса зависит от его сорта и климатических условий региона. Эти вопросы были исследованы такими учеными, как Е.М. Кутыбаев, В.М. Петрунин, А.Г. Рау, К.Д. Длимбетов, С.И. Кошкаров. Агроклиматические условия выращивания риса исследованы М.Жаппасбаевым. Заключение по результатам исследования сделано по методу Доспехова. Использованы предварительные результаты, способствующие выявлению параметров обеспечения благоприятных экологически-мелиоративных условий на рисовых площадях.

Заключение

1. Земледелие Кызылординской области обоснован на орошаемые земли. Поэтому рациональное использование воды на орошаемые  - один из актуальных проблем. Единственным водоисточникам водообеспечение

орошаемых земель является река Сырдария. Последные годы ухудшение качество воды реки, высокая минерализация отрицательно воздействовали на получение высокого урожая. Рядом с ними близкое расположение подземных грунтовых вод, ухудшение планировки рисовых чеков, не соответствие требованиям агротехнических мероприятий, в свои очереди стали причинами уровня урожайности культуры риса.

2. Многие ученые проводили научные работы на орошаемых массивах Кызылординской области, предлагали эффикивный режим орошения. Причиной исследования экологический эффективного режим орошения риса стала резкое понижение экологического, мелиоративного, водохозяйственного состояния, связанной с массивам развитием возделивания риса и орошения в Сырдаринском массиве.Продили исследовательское работы на Кызылординском массиве орошения и дали свои рекомендации нижеследующие ученые: В.М.Петрунин, К.Сергелбаев, В.М.Бутков, Н.А.Волконский, А.Г.Рау, Я.Д.Калинин, Г.Р.Серенко, Н.С.Горюнов и др. Цель всех исследовательских работ одна – уменьшение обьема оросительный вод, уменьшение количества солей, поступающей оросительными водами на почву. Если, вышеизложенные  будут на нормальном уровне, тогда можно получить высокий и качественный урожай.

3. Земледельческом хозяйстве региона выращивается несколько видов куьтуры. Одним из главным можно назвать культуру риса. Урожайность культуры 1985 – 1995 г.г были на высоком уровне. С гектара получены приблизительного 40 – 50 центнеров. А начиная с 1996 года урожаность стала падать. Главная причина этого является ухудшение планировки рисовых чеков, невыполнение агротехнических мероприятий в соответствии требованиями. В основном, потери воды  из чеков, из-за неровности чековых полей. За счет этих потерей можно выращивать несколько тысяч гектаров риса или этот объем воды можно использовать для орошения других культур или отводив этот объем воды на озерные системы, можно улучшить экологическое состояние региона. Значит, один из главных проблем сегодняшнего дня, это довести степень планировки до ± 5 см. Для этого в области вновь должны окрываться мелиоративно-строительные организации.

4. В разные годы проводились научно-исследовательские работы по определению потери воды рисовых чеков и режима орошения риса на орошаемых массивах региона. По результатам этих исследований определены норма водопотребления риса в пределах 8,2-9,0 тыс. м³/га. В пределах области этот показатель меняется в зависимости от сорта культуры и погодных условий. Упираясь этим исследованиям водопотребеление культуры на Казалинском массиве 8350 м³/га,  на Кызылординском массиве 8500 м³/га, на Тогускенском массиве 9000

м³/га.По результатам наших расчетов оросительная норма орошения на Тогускенском массиве 23600 м³/га, на Кызылординском массиве 25100м³/га, на Казалинском массиве 26300 м³/га. Рекомендуемая норма орошения риса является рациональным для названных массивов.

5. В целом, по результатам исследований 16-20 см слой воды считается оптимальным слоем. Температура воды в этом слое составляет 28ºС. Вышеназванные оптимальные режимы расположены в этом слое воды. Поэтому главная цель исследования заключается в том, что если в связи сэкологической обстановкой региона предложим экологический эффективный режим орошения, тогда названные виды работы нужны сейчас. Температурный режим чека на глубине 16-20 см устойчивее, чем на глубинах 11-15 см. Поэтому требуется поддержать слой воды в чеках 16-20 см. Солевой и тепловой режимы рисовых чеков зависят от глубины воды. Нормальный солевой и тепловой режимы формируются на глубинах 16-20 см. Дальнейшее углубление проводит к потерю воды.

6. Если уменьшить норму орошения культуры риса согласно рекомендациям, тогда по вышеназванным трем массивам можно сэкономить 161млн. м³ воды. Плюс к этому объему воды, можно повысит урожайность риса дополнительно на 25,8 тыс. т. Это в свою очередь влияет на поднятые экономики облатси. Кроме того, опираясь результатам проведенных исследований, уменьшим норму орошения культуры. Тогда по трем массивам области будет возможность возделывать дополнительно 6450 тыс.т. риса. Мы расчитали дополнительную прибавку урожая и ее стоимости после внедрения наших рекомендаций для орошаемых массивов области. Тогда наши общие расходы составили 18569316,0 тн, самоокупаемость составил 9 лет.

SUMMARY

AMISHAEVA AKBOTA SHINTEMIROVNA

SPECIALITY – 6M081000 – «Melioration, recultivation and protection of land»

The purpose of the research is to  determine  ecologically optimal rate of  rice irrigation and optimum depth of water in checks, to identify the main factors contributing to the improvement of the irrigation norm. There is an aim to identify favorable water, thermal and saline irrigation regimes of rice.

Objectives of the research:

- to determine the mode of rice flooding, which provides a minimum filtration consumption;

- to investigate the filtering process of subsoil water in irrigated field areas, which enables to determine the parameters of environmentally optimal rice irrigation  on irrigated lands in Kyzylorda region.

The novelty of the research  -   optimum depth of rice irrigation regime, contributing to preservation of favorable saline  and thermal mode, with an aim of   the rice seedling growth and providing of  physiological indicators for their growth is identified in the research work.

Methods of the research - depth of rice fields irrigation was studied according to  the method of  V.B. Zaitsev. Water consumption of rice depends on its variety and climatic conditions of the region. These issues were examined by scholars such as E.M. Kutybaev, V.M. Petrunin, A.G. Rau, K.D. Dlimbetov, S.I. Koshkarov.  Agro-climatic conditions of rice growing was investigated by  M. Zhappasbayev. The conclusion based on the results of the research was done by the method of Dospehov. Preliminary results are used to identify the parameters of providing a supportive environment and reclamation conditions on the rice areas.

Conclusion

1. Agriculture of Kyzylorda  region is based on irrigated lands. Therefore, the rational use of water for irrigated lands is  one of the most important problems. Syrdarya is the only water source for water supply of irrigated lands. Recent years, the deterioration of the river water quality, high salinity negatively impacted for a high crop yield. There were some reasons for low level of rice crop yield such as  a close location of underground water, decline of  planning rice paddies, noncompliance with technical measures.

2. Many scientists have conducted research work on the irrigated tracts of Kyzylorda region, offered efficient irrigation regime. The reason for the study of environmentally efficient mode of rice irrigation was a sharp decrease in the environmental, reclamation, water management conditions related to the development of rice cultivation arrays and irrigation on Syrdarian massif. Following scientists who made a research work in Kyzylorda irrigation area and gave  their recommendations were : V.M. Petrunin, K . Sergelbayev, V.M. Butkov, N.A.Volkonsky, A.G.Rau, Y.D.Kalinin, G.R.Serenko, N.S.Goryunov etc. 

The only aim of all research works is a  volume reduction of water irrigation, reducing the amount of salts  supplied to the soil by irrigation water. If abovementioned factors will be at the normal level, then we can get a high qualitative crop.

3. Several types of crops are cultivated in agricultural economy. Rice is one of the main crops. Productivity of this crop was on a high level in 1985 - 1995. Approximately 40 - 50 centners were  received from hectares. Crop productivity began to fall from 1996. The main reason for this is the deterioration of the rice paddies plan, failure to agricultural activities in accordance with requirements. Generally, water loss from the checks is due to roughness of check fields. Due to the this loss several thousand hectares of rice can be grown or this amount of water can be used for irrigation of other crops or we  can improve the ecological situation of the region. So one of the major issues of the present is planning the level up to ± 5 cm. Reclamation and construction organizations should be opened in our region. 

4. Over the years, there have been conducted a  research work on the definition of the loss of water in rice paddies and rice irrigation regime  on irrigated lands in the region. The results of these investigations determined that the rate of water consumption of rice was in the range of 8,2-9,0 thousand m ³/ha. This figure varies depending on the type of crop and the weather conditions. Basing on this research water consumption of this crop was 8350 m ³/ha on Kazaly array, 8500 m ³/ha on Kyzylorda array, 9000m ³/ha on Togusken array. According to the results of our calculations of the irrigation rate was 23,600 m ³/ha on Togusken array, 25100m ³ / ha on Kyzylorda array,  26300 m ³ / ha on the Kazaly array.  The recommended rate of rice irrigation  is rational for these arrays.

5. In general, according to the results of studies 16-20 cm layer of the water is considered as an optimal layer. The water temperature in this layer is 28 º C. The abovelisted optimum conditions are located in this layer of water. Therefore, the main objective of the study is to begin organizing all these activities if there is an efficient irrigation regime. The temperature regime of the check at a depth of 16-20 cm  is more stable than at the depths of 11-15 cm. Therefore it is required to support the layers of water in checks of 16-20 cm.  Saline and thermal regimes of rice fields depend on the depth of water. Normal saline and thermal regimes are formed at depths of 16-20 cm. Further deepening leads to the water loss.  

6. If we reduce the rate of rice irrigation according to  our recommendations then we  can save 161 million m³ of water for the above three arrays. We can also increase rice yield for  25,8 thousand tones.  This in turn affects the economy development of the region. In addition, based on the results of the research, we will reduce the rate of crops irrigation. There will be an opportunity to cultivate an additional 6450 thousand tonnes of rice on three arrays. We calculated an additional yield increase and its value after the implementation of our