ҚАЗАҚ ҚООҒАМЫ: ХҮ-ХҮІІ ғасырларда казақ қоғамы мемлекеттіктің
көшпелі дәстүрін сақтады. Ол Еуразия жеріндегі ертедегі көшпелі
мемлекеттердің шаруашылығымен тығыз байланыста болды.
Қазақтардың әлеуметтік қүрылымы туысқандық, отбасылық,
шаруашылық, генеологиялық, саяси, әскери, мәдени және басқа
адамдар арасындағы сан қырлы қатынастарға негізделді, олар
өмірдің барлық салаларында пайда болып, әлеуметтік қүрылымдар
мен институттардың күрделі жүйесін қүрды. қсүйектердің ішінде бәрінен жоғары түратын төрелер
түқымы, немесе сүлтандар болды. Олар Шыңғысханның билеуші
мүрагерлері бүтақтарының бірінен тарады. Қазақ хандығы пайда
болған кезден бастап түркінің «төре» термині «мырза», «князь»,
«ханзада» деген сөздердің орнына қолданды, бүл атау Шыңғыс
ханның үрпағының ер адамдарына алатын орны немесе
атқаратын әлеуметтік қызметіне қарамастан берілді. Төре
түқымына сүлтандар тобы яғни қазақ жерінде ақсүйектік билікті
жүзеге асыратын Шыңғыс ханның мүрагерлері жатқызылды,.
Қазақ сүлтандары әскери қимылдарға қатысудан, негізінен әскер
қолбасшылары болудан басқа ешқандай борыш өтеген жоқ.
Олардың бәрінде «хан таңбасы» деп аталатын таңба болды.
болған. Кремнийден жасалған сәнді оюлары бар жеке мөрде
өздерінің Шыңғыс үрпағынан екендігін айырықша білдіретін үрандары «архар»деген,бүлқарапайым халықтың айтуына қүқығы болмады. Сүлтанға тіл тигізгені үшін жиырма алты бас мал
айыппүл салынды. Өлтірілген сүлтанның қүны жеті қарапайым
адамның қүнына тең болды. Қазақ қоғамының барлық калған
мүшелерінен төренің артықшылығы оньщ билер соты емес, тек
хан соты соттай алды. Осы әлеуметтік топтың ойелдері үшін
катаң эндогамды тежеу белгіленді: қарапайым жай адамға
күйеуге шыққанда ол өзінің сословиесінің артықшылықтарынан
айырылды, ал қарапайым жай адамның кызы сүлтанға түрмысқа
шықса, бірден төре сословиесіне жатқызылды. Сұлтан деп аты атлмай тақсыр» деген сөзді айтты. әлемдескен кезде ең алдымен олар «Алдияр!» депекіқолынкеудесіне қойып немесе оң қолын оң тізесіне апарады. Хан лауазымы тікелей мүрагерлікпен берілмеді, казак
аксүйектерінің жиналысында (күрылтайда) қандай да бір
сүлтанды хан етіп сайлау үшін алдымен ресми түрде акт
жасалып, оны салтанатты түрде ақ киізге отырғызып хан
котерген. Дала дәстүрі бойынша ханды тек сүлтандардан
сайлады, хан болуға заңды үміткерлер ішінде әкесі де, шешесі де
торе түқымынан шықкандарға артықшылық берілді. Қазак
коғамында мүндай сүлтандарды «нағыз төре» деп атады.
Аналары Шыңғыс түқымына жатпайтындарға Караганда олар хан тағына толық үміткер бола алды. ақсүйектерге сейіттер ( арабтың созі -
косем басшы) және қожалар (парсының хаджа созі - қожайын,
мырза) жатады. Сейіттерге Орталық Азияның мүсылман
аксүйектерінің мүрагерлік өкілдері жатқызылады. Олар оздерінің
түп тамырын Мүхаммед пайғамбардан оның немере інісі әрі күйеу баласы,қызыФатиманың күйеуі төртінші халиф Әли арқылы таратады. Сейіттер қарапайым халықтың, сүлтандардың
арасында зор беделге және озіндік артықшылықтарға ие болды.
Сейіттер қазақ даласы мен Орталық Азия шектесетін аймақтарда
исламды таратушылар болғандықтан мүсылмандар арасында
үлкен күрмет пен артықшылықтарға ие болды. Сейіттерді олім
жазасына кесуге, дүре соғуға рүқсат етілмеді, жоғарғы
билеушілермен қарым-қатынасы тең дәрежеде болып, олардың
қателіктері мен заңсыз әрекеттеріне ескерту жасай алды. Мүсылман «әулиелері» әлеуметтік тобының артықшылық-
тарға ие болған «ақсүйек» әлеуметтік бірлестігінің^тағы бір
тобы қожалар. Қазақстанда XXғ басына дейін
«кожа», Орта Азияда «ходжа» деп аталған олар - торт халифтерін
Әбу Бәкір, Омар, Осман және Әлидің түқымдары саналатын
қүрметті атақты иеленген адамдар. Олар салықтан
босатылды, дүре соғуға және өлім жазасына кесілмеді. Тек ауыр
қылмыс жасаған жағдайда ғана қожалар жиналысының
шешуімен жалпақтығы үш елі белбеумен дүре соғылды; вакуфтық (дін аумағына кіретін) жерлерден түсетін кірістерді
пайдалану қүқығын иеленді, сондай-ақ өзіне қолайлы кез келген
уақытта әр деңгейдегі билеушілерге еркін кіре алатын болды.
Төрелер сияқты қожалардың да өзіндік «Алла» деген әскери
үраны болды, оны қарапайым көшпенділердің қолданылуына
рүқсат етілмеді. Олардың жарты ай бейнеленген ерекше таңбасы
болды..әлеуметтік бейнесінің ерекшелігі «ақ шалмасы» мен «ақ шапаны» көрсетіп үрды, сондай-ақ олар софылық үлгідегі «сары матадан тігілген»
шапан киіп, оның жүріс-түрысында «паң жүріс пен асқақ келбет»
тәрізді өзіндік ерекшеліктер болды. Ислам дінін насихаттаумен айналысты. Ақсүйекке» жатпайтын халықтың қалған тобы «қара бүқара
халық» деп аталды. Қоғамды осындай топтарға бөлу олардың белгілері бойынша қатаң түрде жүргізілд. екі түрге бөлінеді, оның біріншісіне
ақсүйектер мен ру басшылары, екіншісіне түрғылықты халықтың
негізін қүрайтын тәуелсіз көшпенділер кірді. ҮІІІ ғасырдан бастап бүкіл қазақтың ең соңғы ханы Тәукенің өлімінен кейін (1717-1718) әрбір жүз дербес саяси қүрылым ретінде өмір сүрді.
|
