Этноген: Қазақ халқының этногенезі (шығу тегі) коне заманнан
басталады, бүл мәселе лингвистикалық және антропологиялық
түрғыдан зерттеліп келеді. Қазақстанның ежелгі тарихын үнді-
еуропалық және түркі кезеңі деп екі топқа бөлуге болады. Біздің
заманымызға дейінгі ІІІ-І мыңжылдықта Қазақстан жеріндегі
түрғындар өздерінің шаруашылық, мәдени, лингвистикалық және
антропологиялық жағынан үнді-еуропалық тегінің ежелгі ирандық бұтағына кіреді. Кейін оларды алғашқы темір дәуіріндегі сақ
тайпаларының мейілінше бір текті мәдениеті алмастырды.
Қазақстан және оған жақын орналасқан аймақтағы сақ тайпалары-
ның белгілі ескерткіштеріне Аржан, Тасмола мәдениетінің
ескерткіштері, Алтайдың Пазырық қорғаны, Бесшатыр
пирамидалары, Жетісудың Есікқорғаны, Тарбағатайдағы Шілікті
моласы, Оңтүстік Қазақстандағы Үйқарақ және Тегіскен. Арал
жағалауының ескерткіштері және т.б. жатады. Сақ тайпаларының
кескін-келбетінде кейін моңғол типтес өзгеріс байқалды. Сақ мәдениетінің ізі қабір қүрылыстары мен жерлеу әдет-
ғүрпында, қыш бүйымдарында, түрмыс-салттарында, онерінде.
идеологиясында, қару-жарақтарында, ат- әбзелдерінде және т.б.
кездеседі. Сақтайпасы мал шаруашылығымен айналысып, кошпелі
өмір салтын үстаған. Олардың тілі шығыс иран тайпаларының
тілімен сәйкес келеді. Қазақстан аумағында түрған тайпалардың
атауы сол кезеңнің жазба әдебиеттерінде кездеседі, оның ішінде
тур, дах, сақ, сақ-тиграхауд, ортокарибант, массагеттер, сарматтар,
аландар жөне аорс, исседондар және т.б. бар. азақстанның ежелгі түрғындарының екі мың жылға
созылған үнді-ирандық негіздегі этногенез процесін б.з. денінгі 1
мыңжылдықтын, аяғында шығысирандық бірқатар кошпенді
тайпалардың (сэ, үйсіндер және т.б.) араласуы тежеп тастады,
олардың ішінде тохар да (юечж) болуы мүмкін, сонымен қатар
хун және түрік этникалық топтардың қоныс аударуы жоғарыда
аталған процесті мүлдем басқа арнаға бүрып жіберді. азақстан б.з. бір мыңжылдығының орта кезінде
жужандардың, аварлардың, теле қауымдастығына жататын түркі
тілдес тайпалардың ықпалында болды. Қазақстан аумағы б.з. I
мыңжылдығының екінші жартысында Ежелгі-Түрік, Батыс-Түрік,
Түркеш және Шығыс-Түрік қағанатының шебінде қалды. Батыс-
Түрік қағанаты Жоңғария мен Алтайдан бастап Жетісу мен
Қаратаудың шығыс жоталарына дейінгі орасан зор аймақты алып
жатты. Оңтүстік-Шығыс Қазақ-стандағы саяси билік ҮІІ ғасырдың
аяқ кезінде Шу-Іле өзендері аралығын мекендеген сары түркеш
және қара түркеш деп бөлінетін түркештерге ауысты. ҮІІІ
ғасырдың ортасында арабтар мен қарлүқтардың шапқыншылығы
нәтижесінде түркештер біржолата талқандалды. ҮІІІ ғасырдың
екінші жартысында Шығыс және Оңтүстік- Шығыс Қазақстан
түркі тілдес тайпалар қарлүқтардың ықпалында болды. X ғасырда
олар саяси биліктен айырылып, қарахандардың этносаяси
бірлестігінің қүрамына енді. заманымыздың бас кезінде Қазақстан аумағын ортүрлі иран жоне
түркі тілдес тайпалар мекендеді. Оңтүстік Қазақстан Қаңлы
этносаяси бірлестігіне қарады. Қытай династиясының
хроникасында, оның ішінде «Цянь Ханьшу» қүжатында олардың
солтүстік батысында Яньцай мемлекетінің орналаскандығы
жазылған. «Хоу Ханьшуда» Яньцай иелігі кейін Аланьляо
(Аландар) болып қайта аталғаны келтірілген.
Қазақстан б.з. бір мыңжылдығының орта кезінде
жужандардың, аварлардың, теле қауымдастығына жататын түркі
тілдес тайпалардың ықпалында болды. Қазақстан аумағы б.з. I
мыңжылдығының екінші жартысында Ежелгі-Түрік, Батыс-Түрік,
Түркеш және Шығыс-Түрік қағанатының шебінде қалды. Батыс-
Түрік қағанаты Жоңғария мен Алтайдан бастап Жетісу мен
Қаратаудың шығыс жоталарына дейінгі орасан зор аймақты алып
жатты. Оңтүстік-Шығыс Қазақ-стандағы саяси билік ҮІІ ғасырдың
аяқ кезінде Шу-Іле өзендері аралығын мекендеген сары түркеш
және қара түркеш деп бөлінетін түркештерге ауысты. ҮІІІ
ғасырдың ортасында арабтар мен қарлүқтардың шапқыншылығы
нәтижесінде түркештер біржолата талқандалды. ҮІІІ ғасырдың
екінші жартысында Шығыс және Оңтүстік- Шығыс Қазақстан
түркі тілдес тайпалар қарлүқтардың ықпалында болды. X ғасырда
олар саяси биліктен айырылып, қарахандардың этносаяси
бірлестігінің қүрамына енді.
IX-XI ғасырларда Қазақстан жері оғыздардың мекеніне
айналды, олар Батыс Жетісудан жылжып, Сырдарияның орта
аңғарын, Арал бойын, одан әрі Солтүстік Каспий жағалауын,
Жайық, Ырғыз, Жем, Ойыл өзендерін, Мүғалжар тауларын,
Орталық және Батыс Қазақстанды түгелдей жаулап алды. IX
ғасырдың аяғында Еділ мен Жайықтың орта ағысын өзіне
қаратып әрі қарай батысқа жылжыды. Оғыздардың кескін-келбеті
моңғолдық антропологиялық түрге көбірек үқсады. ҮІІІ - IX
ғасырларда Солтүстік-ІІІығыс Қазақстан өңірінде, әсіресе Ертіс
бойында қимақ тайпаларының одағы күрылд. XI ғасырдың бірінші жартысында Қазақстан аумағындағы
саяси билікті Орталық Азиядан ығысып келген, теле жоне тоғыз-
оғыз арасынан шыққан сеяньто тайпасымен этникалық
байланысы бар қыпшақ тайпаларының одағы оз қолдарына
алады. Қыпшақтардың бет келбеті оңтүстіктің антропологиялық
типіне өте үқсас, сондай-ақ онда моңғолдық тек те байқалады.
|
