Шоқан Шыңғысүлы Уәлиханов (шын аты Мүхамед-Ханафия,
ал Шоқан деп анасы атаған) 1835 жылы карашада Қүсмүрын
жайлауында ауқатты отбасында дүниеге келген. Оның балалык
шағы ел арасында, озінің туған даласында отті, ол алғаш
Қүсмүрын ауылыцдағы мектепте сауатын ашып, араб тілін
үйреніп, шығыс поэзиясымен танысып, сурет салуды үйренді.
Артында қалған мүраларына, салған суреттеріне қарап, оның өте
дарынды суретші болғанын байқау қиын емес. Әкесі Шоқанды
жастайынан халық ауыз әдебиетіне, аңызға қатысты материал-
дарды жинауға ақыл-кеңес беріп, оны жоғарғы білімді орыс
ғалымдарының, инженерлерінің, офицерлерінің ортасына тартты. 1856-1857 жылдары бірінші рет саяхатқа шыққан
Ш.Уәлиханов ғылыми жазбаларын «Ыстықкөл» сапарының
жазбалары», «Қырғыздар туралы жазба», «Қытай империясының атыс провинциясы және Қүлжа қаласы» тәрізді жолсапар
очерктерін жариялады. Ш. Уәлихановтың қырғыздың «Манас»
эпосын қағазға түсіруі халықтың ауыз әдебиетін жинаудағы зор
үлесі екендігінде дау жоқ. Оның ғылыми ізденістері
мойындалып, жас ғалым 1857 жылы Орыс географиялық
қоғамының толық мүшесі болып сайланды. 1858-1859 жылдары Ш.Уәлиханов бірінші рет Марко
Полодан кейін Қашғарда болып, керемет тарихи, этнографиялық
материалдарды, сирек кездесетін қолжазбалар мен грамоталарды,
өнерге қатысты мүраларды жинады. Мүхамед Дулати мырзаның
«Тарих-и-Рашиди» шығармасын, «Шығыс Түркістандағы қожа
әулетінің тарихы», қарахандықтар әулетінің негізін қалаушы
«Сатүқ Боғра-ханның өмір деректері» және тағы баска аса күнды
түпнүсқаларды тапты. Шоқанның Қашғардан алып келген мол
материалдары ішінде бүл өңір адамдарының түрмыс-
тіршілігімен, кәсібін бейнелейтін суреттердің маңызы ерекше.
Ш.Уәлихановтың ғылыми еңбектерінің маңызды нәтижелерінің
бірі ретінде «Алтышардың немесе қытай провинциясы Нан-
Лудің (Кіші Бүхария) шығыстағы алты қаласының жағдайы
туралы» ірі еңбегін айтуға болады. Бүл Ш.Уәлихановтың сол
заманғы ғылым жетістіктеріне сүйене отырып, Шығыс Түркістан
халықтарының тарихына, географиясына, әлеуметтік
қүрылысына арналған түңғыш еңбегі. Осы еңбектің көлемді,
терең де жан-жақты зерттелуіне қарап, оны отандық ғылымға
қосылған зор үлес деуге болады. ардың ішінде
«Қырғыздар» (қазақтарды кейде осылай атады), «Қырғыздардағы
шамандықтың қалдықтары», «Қырғыз рулары», «Қырғыздың
көшіп-қонуы туралы» және басқа еңбектері бар. Онда
қазақтардың тарихы, этнографиясы, түрмысы, дәстүрі мен
мәдениеті туралы мол материалдар қамтылған.
Қазақтардың халық ауыз әдебиеті туралы «Үлкен Қырғыз-
Қайсақ ордасының ауыз әдебиеті мен аңыздары», «Жоңғария
очерктері» төрізді мақалалар жазды. Халықтың ақындығы мен
әншілігін ерекше атап өткен Ш. Уәлиханов соған байланысты аңызды да келтіреді, ертегіде кездесетін қүс жердің үстімен үшып
келе жатқанда, қанатының көлеңкесі түскен жерге қасиет даритын
болыпты. Аңыз бойынша сол қүс қазақтардың үстімен томен үшып,
оларға музыкалық дарындылықты сыйлапты. Автор ақындардың
суырыпсалма ерекшелігін, әндердің түрлілігін, қазақтың тілін жан-
жақты зерттеген. Ол «Қозы-Көрпеш және Баян сүлу» жырын жазып
алған. Өзі сырқаттанып, жалғыздық жанына қатты батқан Шоқан
Уәлиханов 1865 жылы қайтыс болып, Көген-Таған жайлауы
маңында жерленді.
Алғашқы облыстық мектеп инспекторларының бірі Ыбырай
Алтынсарин болды, ол көрнекті ағартушы, қоғам қайраткері,
педагог-жаңалық енгізуші, ғалым-этнограф, қазақтың жазба
әдебиеті мен әдеби тілінің негізін қалаушылардың бірі. Орыс
графикасы негізінде қазақ алфавитін жасаушы. 1841 жылы 2
қарашада Қостанай ауданында дүниеге келді. Орынбор шекара комиссиясының әскери
старшинасы Балқожа Жаңбыршиннің тәрбиесінде болды. 1850
жылы Орынбор шекара комиссиясының жанындағы мектепке
оқуға түсіп,. 1857 жылы оны алтын медальмен бітірді.
Жастайынан алғыр бала атақты шығыстанушы В.В. Григорьевтің
үйінде болып, оның бай кітапханасында білім нәрімен
сусындады. т1879 жылы ол Торғай облысы мектептерінің инспекторы
болып тағайындалды. 1881-1882 жылдары Ы.Алтынсарин оолыстың торт чезінде екі сыныпты орыс-казак учидишелерін
ашты, оларды окушылармен, мугалімдермен толыктырды. 1888
жылы казан айының аяғында Ыргызда казак кыздарын окыту
үшін интернат ұйымдастырып, патша әкімшілігінен кыздар
училищесін ашуга рұксат алды, мүндай оку орындары Торғайда
1891 жылдан, Қостанайда 1893 жылдан, Қарабұтак поселкесінде
1895 жылдан, Актөбеде 1896 жылдан бастап жүмыс істеді. Ы.Алтынсарин2сыныптантүрагын орыс-кыргыз училишесін, бір кәсіптік, бір кыздар, бес болыстык
және екі орыс коныстанушыларынык балаларына арнадган
ушлишелер ашты. Торгайда халыктың жинаган каржысына
кәсіптік училище үйымдастырды.
|
