АнықтамалықТЫҢ ҚҰрылымы ІІ том 2013 жылғы басылым

12. Қаржылық қызметке байланысты қаржы құралдарының қозғалысы туралы ақпаратты жеке ашып көрсету өте маңызды болып табылады, өйткені бұл ақпарат субъектіге капиталмен қамтамасыз ететін инвесторлардың талаптырының құқығын болжамдау болашақ қаржы құралдарының түсімдеріне қатысты қажетті. Қаржылық қызметке байланысты қаржы құралдарының қозғалысының мысалдары келесі:

1. 
   Қаржы құралдарының облигациялар, қарыздар, вексельдер, бондтер, басқа да қысқа мерзімді немесе ұзақ мерзімді қарыздардың эмиссиялардан түсім ретінде түсуі;
   
2. 
   Қарыз сомалары бойынша ақша төлемдері;
   
3. 
   Жалға берушілерге қаржылық жалға алынған уақытынан асып кеткен қарызды қысқарту үшін ақшаны төлеу; және
   
4. 
   Ұсыныстан келген ақшаны алу және эмиссияға қатысты қаржы төлемдері мен түсімдері.
   

13. 2 ҚСҚЕХС алынған және төленген пайыздар мен дивиденділерге қатысты қаржы құралдарының түсімдері мен төлемдерінің жеке ашылып, қарастырылуын талап етеді. Сонымен қатар, 2 ҚСҚЕХС бұл ақпаратты ашып көрсету барысында оны кезекті түрде периодты түрде операциялық, инвестициялық және қаржылық қызмет ретінде бөлуді талап етеді.

14. Кезең барысында алынған немесе төленген пайыздар мен дивиденттердің жалпы сомасы қаржы құралдарының қозғалысы есебінде ашылып көрсетіледі. Қоғамдық қаржылық мекеме үшін төленген пайыздар, алынған пайыздар және дивидендтер қаржылық қызметке байланысты қаржы құралдарының қозғалысы ретінде топталады. Бірақ басқа субъектілердің алынған немесе төленген пайыздар мен дивиденділерге байланысты ақша ағындарын топтау сұрақтары бойынша пікіріне қатысты жоқ. Төленген пайыздар мен дивидендтер, сонымен қатар, алынған пайыздар мен дивидендтер қаржылық қызметке байланысты қаржы құралдарының қозғалысы ретінде топталуы мүмкін. Мысал ретінде төленген пайыздар мен дивиденттер, сонымен қатар алынған пайыздар мен дивидендтер қаржылық және инвестициялық қызметке байланысты қаржы құралдарының қозғалысы ретінде топталуы мүмкін, себебі бұлар қаржылық қорларды ынталандыруға кеткен шығындар немесе сәйкесінше инвестицияланған капиталды қайтару болып табылады.

Түсімдер мен төлемдердің негізгі кластары бойынша есеп

15. Түсімдерді топқа бөлу ынталандырған соманың көлеміне, сипаттамасына және қызметіне байланысты болып келеді. Субъект қызметінің сипаттамасына байланысты түсімдер келесідей топталуы мүмкін:

(а) Салық салудан түскен түсімлер (салықтар түр бойынша бөлінуі мүмкін)

(b) Жинақтаудан, айыппұлдар, өсімпұл және лицензия беруден түскен түсім;

(c) Айырбастық операциялардан түсетін, оның ішінде тауарларды сату мен қызметтер көрсетуден және тұтынушылық жинақтаулардан түсетін түсімдерді қоса (егер олар ауыстырылатын операциялар ретінде топталса);

(d) Қаржы құралдарының гранттар, трансферттер немесе бюджет қаражаты ретіндегі түсімдер (шығу көзі бойынша топтау мүмкін); және

(е) Пайыздар мен дивидендтерден түсетін түсім.

16. Төлемдер өндіріс шығындарын және тоқтауларды қайтаруды есеп беретін субъектінің белгілі бағдарламалары, қызмет түрі немесе басқа да, сәйкесінше, сегменттері бойынша ашып көрсету үшін, топқа бөлінеді. Төлемдерді сипаттамасы және қызметі бойынша топқа бөлу мысалдары брілген Стандарттың 1-бөлімінде қамтылған.

Cапалық сипаттамалар есептеменің қаржылық есептемеде көрсетілген ақпаратты тұтынушылар үшін пайдалы етіп қылатын қаситеттері болып табылады. Оларды қаржылық есептемеде қаржылық есептемені әзірлеу үшін, қолданатын бухгалтерлік есептің негізіне тәуелсіз қолданады. Төрт негізгі сапалық сипаттамаларына жатады: анықтылығы, орындылығы, сенімділігі және салыстырмалылығы.

Егер тұтынушылар оның мәнін түсінсе, ақпарат анық болып есептеледі,. Бұл кезде тұтынушылар субъектінің қызметі туралы және ол қызмет ететін шарттар туралы қажетті ақпаратқа ие екені болжамданады.

Кешенді мәселелер бойынша ақпарат қаржылық есептемеден алынып тасталмауы керек, себебі бұл ақпарат кейбір тұтынушылар түсінігі үшін өте күрделі болуы мүмкін.

Орындылығы

Ақпарат егер ол өткен ағымдағы және болашақ бағалау үшін қоланысқа енгізілетін болса, немесе ол бұрын жүргізілген бағалауды растаса, немесе түзету енгізсе, тұтынушы үшін орынды болып келеді. Ақпараттың орындылығы, сонымен қатар, оның уақыттылығына байланысты.

Ақпараттың орындылығы, сонымен қатар, оның сипаттамасына және маңыздылығына тәуелді болып келеді.

Егер оның жоқтығы немесе дәлсіздігі тұтынушы қабылдаған шешімге әсер етсе немесе қаржылық есептеме негізінде өткізілген бағалауға әсер етсе, ақпарат маңызды болып келеді. Маңыздылық баптң, немесе ақпараттың жоқтығы, немесе дәлсіздігінен туындаған қатенің сипаттамасына, немесе санына тәуелді болады. Осылайша, маңыздылық ақпаратты бағалаудағы шегі немесе бөлігі болып табылады, бірақ оның пайдалылығын сипаттайтын негізгі сапалы сипаттамасына жатпайды.

Сенімділігі

Сенімді ақпарат маңызды ірі қателер мен ауытқуларға тәуелсіз болып келеді және тұтынушылар бұл ақпараттың нені көрсете алатынын немесе біздің талғамымызға сай нені көрсете алатынына сенімділік артуына болады.

Мәмілелерді және басқа да жағдайларды шынайы түрде көрсету үшін, ақпарат мәмілелер және басқа да жағдайлар ресми түрде ғана емес, маңыздылығына сәйкес көрсетілуі керек.

Ақпарат мәмілелерді және басқа да көрсетуге үміткер жағдайларды шынайы түрде көрсету үшін, мәмілелер және басқа да жағдайлар ресми түрде ғана емес, маңыздылығына және экономикалық шынайылығына сәйкес көрсетілуі керек. Мәмілелер мен оқиғалар маңыздылығы олардың заңды рәсімделуіне бірден-бір сәйкес келмейді.

Егер ол біржақты болмаса, ақпарат бейтарап болып табылады. Егер ол қамтитын ақпарат алынған болса, немесе алдын ала белгіленген нәтижеге, немесе қорытындыға жету мақсатында шешімге әсер ету немесе сараптамалық қорытындыға әсер ететіндей таңдалынып, ұсынылуы тиіс және қаржылық есептеме бейтарап болып саналмайды.

Абайлылық дегеніміз активтер мен табысты асыра бағалаумау үшін, және міндеттемелер мен шығындарды жөнді бағалау мақсатында анықталмағандық шарттарымен берілген бағалауды әзірлеу барысында қажетті эксперттік қорытындыларды шығару барысындағы белгілі абайлылық деңгейін айтамыз.

Қаржылық есептемеде ұсынылатын ақпарат оның маңыздылығы мен кеткен шығындарға байланысты толық болу керек.

Егер тұтынушының ұсынылатын ақпарат пен басқа есептемелердегі ақпараттың ұқсастығы мен айырмашылығын анықтай алса, қаржылық есептемеде қамтылатын ақпарат салыстырмалы болып есептеледі.

Салыстырмалылық келесі көрсеткіштерден беріледі:

• 
  Әртүрлі субъектілердің қаржылық есептемелерін салыстыру мүмкіндігі; және
  
• 
  Бір субъектінің әртүрлі уақты кезеңдерінде қаржылық есептемелерін салыстыру мүмкіндігі.
  

Пайдаланушылар қандай да бір мерзім бойындағы субъекті қызметінің нәтижелерін салыстырғысы келетіндіктен қаржылық есептіліктің алдыңғы кезеңдеріндегі соған ұқсас ақпаратты қамтығаны маңызды болып табылады.

Егер ақпарат ұсыну себепсіз кешіктірілген болса оның маңыздылығы төмендейді. Ақпараттың уақытылы тапсырылуы көбіне мәміленің барлық аспектілері белгілі болғанға шейінгі есеп үшін қажет болып табылады, осылайша бұл оның сенімділігін азайтады. Керісінше, ақпаратты ұсыну барлық аспектілер мәлім болғанша кейінге қалдырылса, ақпарат жоғары дәрежеде сенімді, бірақ осы уақытта шешімге келуі тиіс болған пайдаланушылар үшін пайдалылығы төмен болып келеді. Орындылық пен сенімділік арасындағы теңгерімге қол жеткізу үшін шешім қабылдаушы пайдаланушы қажеттіліктерін ең тиімді тәсілмен қанағаттандыруға деген талпыныс болуы қажет.

Пайда мен шығын арасындағы теңгерім кең таралған мәселе болып табылады. Ақпараттан алынатын пайда оның ұсынылу құнын асыруы керек. Алайда, Пайда мен шыгынды бағалау ең алдымен сараптамалық бағалау мәселесі болып табылады. Мұнымен қатар, пайда алатын пайдаланушылар арқашан шығынға ұшырай бермейді. Сондай-ақ пайданы да ақпарат бағышталған пайдаланушылар ала бермейді. Осы себептерден, әр нақты жағдайда «пайда/шығын» әдісі бойынша тексеріс жүргізу қиын болып табылады. Десе де, Стандартты әзірлеушілер мен қаржылық есептілікті даярлауға жауаптылар, сондай-ақ қаржылық есептілікті пайдаланушылар бұл шектеумен жақсы таныс болуы қажет.

Іс жүзіндегі жұмыста көбіне сапалық сипаттамалар арасында теңгерім немесе ымыра болуы қажет. Бұл әдетте сипаттамалар мен қаржылық есептіліктің алдында тұрған міндеттердің орындалуы арасында тиісті теңгерімге қол жеткізу мақсатында жүзеге асырылады. Әр түрлі жағдайлардағы сипаттамалардың салыстырмалы мәні сараптамалық бағалау арқылы анықталады.

1. Бір субъектінің қаржылық есептілік мақсаттары үшін басқа субъектіге бақылау жасауы туралы мәселе осы Стандарттағы бақылау анықтамасына және әр жекелеген жақдайлардағы нақты шарттарға негізделген пайымдаудың үлесіне жатады. Яғни екі субъекті арасындағы өзара қарым-қатынас сипатын қарастырған жөн болып табылады. Атап айтқанда, осы Стандарттағы бақылау ұғымын анықтайтын екі жағдайды қарастыру қажет. Бақылау - бұл өкілеттілік (басқа субъектінің қаржылық және операциялық саясатын басқару қабілеті) және пайда (бақылаушы субъектінің басқа субъекті қызметінен пайда алу мүмкіндігінен ұсынылады).

2. Бақылау орнату мақсаты бақылаушы субъектінің басқа субъекті қызметінен пайда алуы болып табылады. Мәселен, субъект басқа субъект қызметінен табысты үлестіру түрінде (мысалы, дивидендтер) пайда ала алады және ықтимал зарар тәуекеліне ұшырай алады. Басқаша жағдайларда субъект басқа субъектіден ешқандай қаржылай пайда алмауы, бірақ өзінің басқа субъектінің жұмысын өз мақсаттарына жету жолына бағыттай алу қабілетінен пайда алуы мүмкін. Сондай-ақ субъект басқа субъект қызметінен қаржылық та, қаржылық емес те пайда ала алады. Мәселен, Мемлекеттік коммерциялық кәсіпорындар бақылаушы субъектіге дивиденділер төлеу және оның әлеуметтік саясат саласындағы кейбір мақсаттарына қол жеткізуіне мүмкіндік бере алады.

Қаржылық есептілік құру мақсаттарын бақылау

3. Қаржылық есептілік тұрғысынан алғанда бақылау субъектінің басқа субъектінің қаржылық және операциялық саясатын басқару қабілетінен туындайды және бұған субъектінің басқа субъектідегі акциялардың ауқымды бөлігін немесе басқа активтерін иеленуі міндетті емес. Бақылау қабілеттілігі шын мәнінде әрекет етуші болуы тиіс. Яғни субъект заңмен немесе қандай да бір ресми келісіммен бекітілген билікті иеленіп қойғандығы мәлім болуы керек. Бақылау қабілеттілігі үшін заңнаманы өзгерту немесе келісімді қайта жасау керек болған жағдайда, іс жүзінде әрекет етуші болып табылмайды. Бұл жайтты басқалардан, атап айтқанда: басқа субъектіні бақылау қабілеттілігінің болуы осы бақылауды жүзеге асыру бойынша өкілеттіліктің тәжірибеде қолдану ықтималдығы қаншалықты жоғары екендігіне байланысты емес.

4. Осыған ұқсас бақылаудың болу фактісінің өзі субъектіні басқа субъектінің күнделікті операциялық қызметін басқаруға жауап беруіне (немесе оған қатысуға) міндеттемейді. Көптеген жағдайларда субъекті басқа субъектіні бақылауға алынған және бақылаушы субъект арасындағы келісім үзілу немесе қайтарып алу орын алғанда ғана бақылау құқығына ие болады.

5. Мысалы, министрліктің Мемлекеттік коммерциялық кәсіпорын ретінде қызмет атқаратын (МКК) темір жолды басқаруына өзіндік үлесі бола алады. Темір жолды басқармасына автономды әрекет етуге рұқсат етілген, бұл ретте ол мемлекеттік қаржылай қолдауға сүйенбейді, бірақ капиталды үкімет кепілдігімен алынған елеулі алулар арқылы тартты. Темір жол басқармасы көптеген жылдар бойына үкіметке дивиденді төлемей келді. Үкімет темір жолдың басқарушы органдарының көптеген бөлігін тағайындау және жұмыстан босату мүмкіндігіне ие. Үкімет басқарушы органды жұмыстан босату мүмкіндігін ешқашан пайдаланған емес және мемлекеттің темір жол желісі жұмысына бұрынғы араласуына сайлаушылардың алған әсеріне қарай бұл әрекетке бармайды. Бұл жағдайда бақылау қабілеті іс жүзінде әрекет етуші болып табылады, бірақ бақыланатын субъект пен бақылаушы субъект арасындағы бар қарым-қатынастарында бақылаушы субъектімен өзінің билік ету өкілеттілігі бақыланатын субъектіге жүзеге асырылуын растайтын оқиғалар болған жоқ. Сәйкесінше, тіпті егерде бақылаушы субъект осы өкілеттіліктерді жүзеге асырмаса да, бақылау жүргізіледі, себебі бақылау үшін өкілеттілік жеткілікті.

6. Жеке заңды өкілеттіліктердің бар болуы өздігінде субъектіні басқа субъекті тарапынан бақылаудан босатуды білдірмейді. Мысалы, мемлекеттік статистикалық басқармасы әдетте үкіметтен тәуелсіз заңмен белгіленген әрекет ету құқығы бар. Яғни, мемлекеттік статистикалық басқармасы мемлекеттік немесе басқа орган тарапынан рұқсатынсыз мәлімет алуға және өзінің зерттеу нәтижелері туралы баяндауға құқылы. Бақылаудың бар болуы субъектіні басқа субъектінің күнделікті қызметіне немесе осы субъект өзінің кәсіби функцияларын қалай атқаратынына жауапкершілікті алуды міндеттемейді.

7. Субъектінің басқа субъектінің қаржылық және операциялық саясаты саласында шешім қабылдау үдерісін басқару құқығы осы Стандартта анықталғандай бақылауды қамтамасыз ету үшін жеткіліксіз болып табылады. Бақылаушы субъект оның қызметінен табыс таба алатындай шешім қабылдау үдерісін басқаруға қабілетті болуы тиіс, мәселен, өз мақсаттарына жету үшін, басқа субъектіге экономикалық бірлік құрамында онымен өзара әрекеттесуге мүмкіндік бере отырып. Сонымен, «бақылаушы субъект» және «бақыланатын субъект» анықтамаларына араларындағы қарым-қатынас шектен шықпайтын субъектілер, мысалы, жоюшы және жойылатын субъекті, сондай-ақ несие беруші мен алушы қарым-қатынасындағы субъектілер жатқызылмайды. Осы сияқты, сенімді тұлғаның әдеттегі жауапкершілігінің шегінен шықпайтын трасттық қормен сенімді тұлғаның қарым-қатынасы трасттық қорды бақылайтын субъект ретінде осы Стандартпен қарастырылмайды.

8. Үкімет және үкіметтік субъектілер өзінің зайырлы өкілеттігі мен заңмен бекітілген өкілеттіліктерін пайдалана отырып, көптеген субъектілердің әрекеттерін реттеу құқығына ие болады. Реттеу мен алу өкілеттіліктері қаржылық есептілік мақсатындағы бақылауды білдірмейді. Қоғам секторы үшін субъектілердің қаржылық есептілігі өздері бақылайтын және олардан пайда алатын ресурстарды ғана (ақшалай баламаны қоса алғандағы ақшалай қаражаттар) қамтуы үшін осы Стандартта бақылау ұғымы мыналарға қолданылмайды:

1. 
   Субъектілер әрекет ететін шекте реттеу шегін, сондай-ақ олардың операциялары бойынша шарттар немесе санкцияларды белгілеу заң шығарушы органдарының құқығы. Бұндай құқық, қоғам секторының субъектісі осы субъектілермен орналастырылған активтерге бақылау жүргізетіндігін білдірмейді. Мысалы, қоршаған ортаны мойындауын бақылау бойынша мекеме қоршаған ортаны қорғау бойынша ұйғарымын орындамайтын субъектілердің қызметін тоқтатуға құқылы болуы мүмкін. Алайда, бұл құқық бақылауды білдірмейді, өйткені қоршаған ортаны мойындауын бақылау бойынша мекеменің тек реттеуді жүргізуге құқы бар; немесе
   
2. 
   Қоғам секторының субъектісінен экономикалық тәуелді субъектілер. Яғни, егер қоғам секторының субъектісінен қаржыландыруды алуға және онымен жұмыс жасасуға қатысты субъект таңдау еркіндігін сақтаған жағдайда, осы субъект жеке қаржылық немесе операциялық саясатын жүргізу бойынша шешуші өкілеттіліктерге ие, және сәйкесінше қоғам секторы субъектісінің бақылауында болмайды. Мысалы, министрлік қаржыландыруға қатысты тәуелді болған субекті (мысалы, қайырымдылық субъектісі) немесе табыс табуға бағытталған қызметі министрлікке экономикалық тәуелді болған субъектінің қаржылық және операциялық саясатына ықпал етуге мүмкіндігі бар болуы мүмкін. Сондықтан, министрлік сатып алушы ретінде біршама билікке ие, бірақ осы субъектінің қаржылық және операциялық саясатын басқаруға құқы жоқ.
   

9. Қоғам секторының субъектілері өздерінің кейбір мақсаттарына жету үшін, басқа субъектілерді құруы мүмкін. Кейбір жағдайларда субъект бақылауда екендігі анық білінеді және, сондықтан біріктірілген есепте ескерілуі тиіс. Басқа жағдайларда бұл анық болмауы мүмкін. 10 және 11-параграфтарда қаржылық есептілікте көрсетілуге тиістілігі бойынша бақылаудың бар болуын анықтауға көмектесетін нұсқаулар берілген.

1. 
   Субъект бақыланатын субъектілер арқылы акциялардың дауысқа түсетін бақылау пакетің басқа субъектілерде тікелей немесе жанама иеленеді.
   
2. 
   Субъект заңмен берілген, немесе қазіргі заңнама шеңберінде жүзеге асырып жатқан басқа субъектінің басқару органы мүшелерінің көпшілігін тағайындауға, немесе босатуға құқы бар.
   
3. 
   Субъект басқа субъектінің жалпы жиналысында басым дауыстарға немесе дауыс берудің көпшілігін анықтау мүмкіндігіне ие.
   
4. 
   Субъект директорлар кеңесі немесе баламалы басқару органының жиналысында көпшілік дауыстарға ие.
   

1. 
   субъект басқа субъектінің қызметін тоқтатып, қалдық экономикалық пайданың айтарлықтай үлесін алуға немесе маңызды міндеттемелерді алуға құқы бар. Мысалы, егер субъект басқа субъектінің қалдық міндеттемелеріне жауапкершілікті алған жағдайда пайданың шарты орындалады.
   
2. 
   субъект басқа субъектіден үлестірілген активтерді алып қоюға құқы бар және/немесе басқа субъектінің кейбір міндеттемелері бойынша жаупкершілік алуы мүмкін.
   

1. 
   Субъект басқа субъектінің операциялық бюджеті мен күрделі салымдарына тыйым салу мүмкіндігіне ие.
   
2. 
   Субъект басқа субъектінің басқару органының шешімдеріне тыйым салу, күшін жою немесе өзгерту мүмкіндігіне ие.
   
3. 
   Субъект басқа субъектінің маңызды қызметкерлерін қабылдауды мақұлдау, қайта тағайындау және босату мүмкіндігіне ие.
   
4. 
   Басқа субъектінің құқықтары заңмен белгіленеді және шектеледі.
   
5. 
   Субъект басқа субъектінің қаржылық және операциялық саясатын басқару құқығы берілген «алтын акциялардың»¹ (немесе баламасы) иесі.
   

1. 
   Субъект басқа субъектінің таза активтеріне/капиталына тұрақты күші бар қол жетімді құқығымен тікелей немесе жанама құқы бар.
   
2. 
   Субъект жойылған жағдайда немесе басқа да тарататылу кезінде басқа субъектінің таза активтерінің/капиталының едәуір бөлігіне құқы бар.
   
3. 
   Субъект өзінің мақсаттарына жету үшін, басқа субъектіге ынтымақтасуды ұсынуы мүмкін.
   
4. 
   Субъект басқа субъектінің қалдық теңгерімді міндеттемелері бойынша жауапкершілік тартады.
   

13. Кейбір кездері бақылаудағы субъектің қызметі экономикалық бірлік ішіндегі субъектілердің қызметінен өзгеше болса, ол шоғырланудан шығарылады, мысалы, МКК бюджеттік сектор субъектілерімен шоғырландыруы. Осындай негізде шығарылу ақталынбайды, себебі осындай бақылаудағы субъектілер бойынша дұрыс ақпарат шоғырландыру арқылы және шоғырландырылған қаржылық есептілікте түрлі бақылаудағы субъектілердің қызметі туралы қосымша ақпарат ашып көрсету арқылы қамтамасыз етіледі.

Осы глоссарийде 2012 жылғы 15 қаңтарында бекітілге 32 Қоғам секторы үшін қаржылық есептіліктің халықаралық стандартында (ҚСҚЕХС) айқындалған барлық терминдердің анықтамасы бар. Осы ҚСҚЕХС тізімі глосарий мұқабасының ішкі жағында орналасқан. Бұл глосарийде ҚСҚЕХС бойынша есепке алудың кассалық әдісінде айқындалған терминдерді, «Есепке алудың кассалық әдісі бойынша қаржылық есептілік» қамтымаған. Пайдаланушылар осы терминдерді кассалық әдіске арналған ҚСҚЕХС қарау керек.

Есептеу әдісі үшін ҚСҚЕХС сілтемелер стандарт нөмірі мен параграф нөмірін көрсетеді. Мысалы, 1.7. сілтемесі пайдаланушыны, «Қаржылық есептілікті ұсыну» 1 ҚСҚЕХС 7-параграфқа сілтейді. Жақша ішіндегі түсіндірмелер тұжырымдалған ойдың аздаған айырмашылығын білдіреді.