«М және Д» әдістемесі» (мазасыздану және депрессия)

Мақсаты: жүйке процестерінің ерекшеліктерімен байланысты көрініс беретін мазасыздану және депрессия жағдайларының орын алуын анықтау.

Орындау ережесі. Тапсырманы топпен немесе жеке-дара орындатуға болады. Зерттелінушілерге келесі нұсқау беріледі: «Сіздерге 20 сұрақтан тұратын сауалнама берілген. Бұл тест көмегімен өздеріңіздің күй-жағдайларыңыз бағаланады. Сұрақтарға тез және барынша дұрыс жауап беруге тырысыңыздар. Жауаптарыңыз бес вариантта болуы мүмкін: «еш уақытта», «өте сирек», «сирек», «жиі», «өте жиі» кездеседі. Жауап парақта сұрақ номерінің тұсында берілген осы варианттардың біреуін (+) плюс деп белгілеңіз. Жауаптарыңызды талдау арқылы Сіздердің эмоционалдық жағдайларыңыз баллдық жүйемен бағаланады. Тапсырмаға түсінбей қалсаңыз оны сұрап алуға болады». Зерттелінушілерге жауап парақ беріліп, оны толтыру ережесі түсіндіріледі.

Тапсырмалар.

1. 
   Сіз өзіңіздің бұрынғыдай жылдам қимылдамай, асықпай, аяқты жай басатын болғаныңызды байқадыңыз ба?
   
2. 
   Сізді бір нәрсе мазалағанда ұйқыңыз бұзылады ма?
   
3. 
   Сіз өзіңіз жабырқаңқы сезімде, тұнжыраңқы болап жүресіз бе?
   
4. 
   Ешқандай себепсіз мазасызданып, бірнәрсе болатындай сезімге бөленіп жүретін кезіңіз болады ма?
   
5. 
   Достыққа және мейірмандыққа қажеттілігіңіз төмендегенін байқадыңыз ба?
   
6. 
   Сіздің өміріңізде құаныш пен баққыттылық аз деген ойға бөленесіз бе?
   
7. 
   Сіз өзіңізді бұрынғыдай қызығушылықтар кернемейтінін, көптеген нәрселерге немқұрайды қарайтындай сезінесіз бе?
   
8. 
   Сіз бір орында отыра алмайтындай мазасызданған кезіңіз болды ма?
   
9. 
   Бір нәрсені күту сіздің жүйкеңізді тоздырады ма?
   
10. 
    Жаман түс көресіз бе?
    
11. 
    Сіз ешқандай себепсіз басқа біреулерге немесе бір нәрсеге байланысты қауіптеніп, мазасызданған кездеріңіз болды ма?
    
12. 
    Сізге ешкім көңіл аудармай, ешкімнің сізді түсінгісі келмей жүргендей сезімге бөленіп, өзіңізді жалғызсыраған кездеріңіз болады ма?
    
13. 
    Колдарыңыз бен аяқтарыңызға орын таба алмай мазасызданған кездріңізді байқадыңыз ба?
    
14. 
    Сіз өзіңіздің шыдамсыз, тұрақсыз, әбігерленгіш екеніңізді байқадыңыз ба?
    
15. 
    Өзіңіздің жалғыз қалғаңыз жиі келеді ме?
    
16. 
    Жақын адамдарыңыз сізді жақтырмайтын немесе нем құрайды қарайтын кездерін байқадыңыз ба?
    
17. 
    Көпшілік ішінде өзіңізді ыңғайсыз сезініп, бөгеліп қалған кездеріңіз болды ма?
    
18. 
    Сізге өзіңіздің достарыңыз немесе жақындарыңыз сізден гөрі бақытты деген ой келеді ме?
    
19. 
    Шешім қабылдау үшін көп ойланасыз ба?
    
20. 
    Көптеген сәтсіздіктерге өзім кінәлімін деген сезім сізді мазалайды ма?
    

Бағалау шкаласы:

1. 
   еш уақытта - 5 балл;
   
2. 
   өте сирек – 4 балл;
   
3. 
   сирек - 3 балл;
   
4. 
   жиі - 2 балл;
   
5. 
   өте жиі - 1 балл.
   

Егер коэффициенттер суммасы +1,28 және одан көп болса зерттелінушінің мазасыздану бойынша жағдайы жақсы екенінің белгісі. Суммасы -1,28 және одан төмен болса – зерттелінушінің мазасыздануы, депрессиясы және эмоционалдық зорлануы жоғары екенін көрсетеді. Аралық көрсеткіш (-1,29-дан +1,27-ге дейін) мазасызданудың орта мағнада екенін көрсетеді.

Нәтижесін талдау ережесі.

Зерттелінушінің берген жауабы бойынша оның алған баллдары кесте бойынша коэффициенттік мағнасына ауыстырылады. Сонан соң барлық коэффициенттердің арифметикалық суммасы шығарылады.

Мазасыздану көрсеткішінің жоғарылағаны адамның себепсіз невротикалық реакциялары орын алуымен, өзінің және жақындарының денсаулығына деген уайымдауының жоғарылауымен сипатталады. Егер көрсеткіші төмен болса адамның неше түрлі тітіркендіргіштерге әсерленуі төмен болады.

Мазасыздану мен депрессияны анықтауға Д.Голдбе ұсынған шкаланы пайдалануға болады.

Голдбе жасаған қадамдық алгоритм әдістемесі көмегімен аз уақыт жұмсап мазасызданудың көрініс беруін дұрыс диагностикалау мүмкін. Бұл диагностикалық әдістемені дұрыс пайдалану үшін келесі шарттар орын алуы керек:

1. 
   Мазасыздану симптомдары анық байқалатын болса.
   
2. 
   Оны ағзаның стресске дұрыс жауабы деп есептесеңіз.
   
3. 
   Егер мазасыздану соматикалық аурулармен байланысты болмаса.
   

Мазасыздану шкаласы

1. 
   Сіз өзіңізді ашу кернеп абырдығаныңызды сезінесіз бе?
   
2. 
   Шамадан тыс тынышсызданасыз ба?
   
3. 
   Тез ашуланасыз ба?
   
4. 
   Босаңсуңыз оңай ма?
   

1. 
   Ұйқыңыз тынышсыз ба?
   
2. 
   Басыңы немесе мойныңыз ауырып, тамағыңыздың қысылып тұрғанын сезінесіз бе?
   
3. 
   Сізде келесі симптомдар байқалады ма: бас айналу, қалшылдап кету, бірден терлеу, іш өту, тіл шаншып кету және басқа мазасыздану белгілері?
   
4. 
   Ден саулығыңыз сізді жиі мазасыздандырады ма?
   
5. 
   Ұйықығы бөленуіңіз қиын ба?
   

Нәтижесін талдау

Жоғарыда берілген тоғыз сұраққа берген жауаптардың ішіндегі әр «иә» дегені бір баллмен бағаланады. Жинаған баллдар 5 және одан көп болса мазасыздану деңгейі өте жоғары деп бағаланады.

Мазасыздануды төмендету үшін әр адам өзінің психологиялық жағдайына теріс әсерін тигізетін симптомдарды анықтап алуға мүмкіндік беретін қадамдық алгоритмді пайдалануға болады.

Қорқыныш тудыратын симптомдар:

1. 
   жүректің күшті немесе жылдам соғуы;
   
2. 
   тершең болу;
   
3. 
   дірілдеп, қалтырап кету;
   
4. 
   ауыздың құрғап қалуы (дәрі қабылдамай ақ).
   

Көкірек пен іш симптомдары:

1. 
   тыныс алудың қиындағаны;
   
2. 
   тұншығып қалу;
   
3. 
   көкіректің ауыруы;
   
4. 
   жүрек айнуы немесе асқазанның ашуы.
   

Психикалық жағдайларды көрсететін симптомдар:

1. 
   бас айналуы, талып қалу;
   
2. 
   заттардың бұлыңғырланып, оларды қабылдау ақиқатқа сай болмауы;
   
3. 
   өз-өзін басқара алмай қаламын немесе жынданып кетемін деген қорқыныш;
   
4. 
   өліп қалатын шығармын деген қорқыныш.
   

Жалпы симптомдар:

1. 
   бірде дене қызып, бірде қалтырап-дірілдеу;
   
2. 
   дененің ұйып қалуы.
   

Ішкі кернеу симптомдары:

1. 
   бұлшық еттердің тартылып қалуы, ауыруы;
   
2. 
   босаңсиалмау;
   
3. 
   шамадан тыс зорлану, өзін «атылуға даяр мылтықтай» сезіну;
   
4. 
   тамаққа бір нәрсе тұрып қалғандай болып жұтынуға қиналу.
   

Басқа ерекше симптомдар:

1. күтпеген нәрселерден қатты сескену;

2. мазасызданған кезде зейінді шоғырландыруға, ойлануға қиналу;

3. ызақор болу;

4. ұйқының бұзылуы.

Томас Килмен сауалнамасы

Мақсаты: мінез-құлық ерекшеліктерін, дау-дамайдағы қақтығысқа жақындығын анықтау.

Әдістемеге түсініктеме.

Орын алған дау-дамайдан шығып, келісімге келу жолын басқаларға көрсетіп беру үшін, зерттелінушінің келіспеушілік орын алған қандай мінез-құлқ көрсететін анықтау керек. К.Томастың айтуы бойынша келіспеушілікке алып келетін шатақ мінезді екі типке топтастыруға болады:

• 
  басқа адамдардың, қызығушылықтарына, тіршілігіне зиянкестікпен ерекше көңіл аударуы;
  
• 
  өз қызығушылығын қорғаудағы ерекше қайсарлығы.
  

А) бәсекелесу, жарысу барысында басқаны жеңу арқылы өзінің мәртебесін көтеріп, өзгенің намысына тиу, ең жиі пайдаланылатын және ең тиімсіз жолы;

Б) икемделу, бәсекелесуге қарама-қарсы келетін әрекет, өзгенің пайдасын ойлап өз қызығушылығын құрбандыққа келтіру;

В) ымыраға, компромисске келу, дау-дамайдың себепкерлері бір-бірімен келісімге келуі;

Г) жалтару ( бойды аулақ салу, қашып кету) басқаның тіршілігіне де, өзінің мақсатына да ынталануы төмендігі;

Д) ынтымақтастық, екі жақты да қанағаттандыратын альтернативаға келуі.

К.Томастың айтуынша «а» және «б» вариант бойынша, бәсекелестік пен икемделуарқылы келісімге келгенде дауласқандардың біреу ұтса, екіншісі ұтылады, немесе компромисске келу арқылы екеуі де ұтылады. Сондықтан тек қана ынтымақтастық дау-дамайды шешудің ең тиімді жолы болып табылады.

Сауалнамада 60 тұжырымдама бар. Олардың тізімі зерттелінушіге орындау ережесі түсіндіріліп беріледі.

Орындау ережесі. Сауалнаманың әр бабы «А» және «Б» әріптерімен белгіленген екі варианттағы тұжырымдамадан тұрады.. Оның қайсысы сіздің мінезіңізге жақын болса, сол вариантты белгілеңіз.

Сауалнама.

1. А. Кейде тартыс-талас мәселені шешу үшін басқаларға жауапкершілікті мойнына алуға мүмкіншілік беремін.

Б. Біздің көзқарасымыздағы қарама-қайшылықтарды талқылаудың орнына, екеуміздің де келісетін нәрселерге көңіл аударғым келеді.

2. А. Мен компромисстік шешім қабылдауға тырысамын.

Б. Мен мәселені өзімнің де басқаның да көңілін табатындай етіп шешкім келеді.

3. А. Әдетте мен өз айтқанымды қатаң орындауға тырысамын.

Б. Өзгелердің қызығушылығын қарғау үшін қейде өз қызығушылығымды жанпида етемін.

4. А .Мен компромисстік шешім қабылдауға тырысамын.

Б. Басқалардың сезімін аяққа таптамауға тырысамын.

5. А. Тарты-талас сұрақтарды шешу үстінде біреудің қолдауын іздеймін.

Б. Бостан-босқа шиеленістік болмауы үшін қолымнан бар келгенің істеймін.

6. А. Өзіме қолайсыздық әкелетін жағдайлардан аулақ жүруге тырысамын.

Б. Мен өз айтқанымды орындауға тырысамын.

7. А. Тартыс-талас тудырған сұрақтарды кейінге қалдыруға тырысамын, өйткені ондай мәселелерді уақыт өткеннен соң ғана дәл шешуге болатынына сенемін.

Б. Мақсатқа жету үшін кейбір жағдайларда кішіпейілділік танытуға болады деп есептеймін.

8. А. Өз дегеніме жетуге әбден тырысамын.

Б. Бірінші кезеңде барлық қаралған мәселелер мен тартыс-талас тудырған сұрақтардың негізін анықтап алуға тырысамын.

9. А. Қарама-қайшылықтарға бола қатты толғануға болмайды деп ойлаймын.

Б. Өз дегеніме жету үшін бар күш-жігерімді жұмсаймын.

10. А. Өз дегеніме жетуге тырысамын.

Б. Мен компромистік шешім қабылдауға тырысамын.

11. А. Ең бірінші қандай өзекті мәселе тартыс-талас тудырғанын анықтап алу керек деп есептеймін.

Б. Екеуміздің арамыздағы сыйластықты сақтау үшін оны сабырлылыққа шақырамын.

12. А. Ұрыс-қағыс шығатын жағдайдан аулақ жүру ұстанымын сақтаймын.

Б. Егер маған қарсылық білдірмесе мен де оған өз пікірінде қалуға мүмкіндік беремін.

13. А. Мен ортақ ұстанымды сақтауға шақырамын.

Б. Өз дегенімдей болуды қатаң талап етемін .

14. А. Өз пікірімді басқа біреуге жеткіземін және оның пікірін сұраймын.

Б. Өз пікірімнің логикасы мен артықшылығын басқа біреуге көрсеткім келеді.

15. А. Біздің сыйластық қатынасымызды сақтау үшін оны келісімге шақырамын.

Б. Ауыртпалық болмауы үшін бар жағдайды жасауға тырысамын.

16. А. Басқа біреудің сезімін аяққа таптамауға тырысамын.

Б. Өз ұстанымымның артық екендігіне басқадың көзін жеткізуге тырысамын.

17. А. Өз айтқанымды қатаң орындауға тырысамын.

Б. Қолайсыз жағдайдан аулақ болу үшін бар күшімді жұмсаймын.

18. А. Егер біреу бақытты болатындай жағдай болса, мен оған мүмкіндік беремін.

Б. Егер ол маған қарсы болмаса, мен оған өз пікірін ұстануға мүмкіндік беремін.

19. А. Біріншіден барлық қаралған мәселелер мен тартыс-талас сұрақтардың негізін қызығушылықпен анықтаймын.

Б. Тартыс-талас сұрақтарды кейінге қалдыруға тырысамын, өйткені ондай мәселелерді уақыт өткеннен соң ғана шешуге болатынына сенемін.

20. А. Қарама-қашы ойларды тез арада жеңіп шығуға тырысамын.

Б. Екеумізге де тиімды болатын үйлесімділікті табуға тырысамын.

21. А. Әңгіме барысында өзгелерге мұқият болуға тырысамын.

Б. Мен әрқашанда мәселені тікелей талқылауға бас бұрамын.

22. А. Менімен басқалардың ұстанымдарына ортақ болатын ұстанымды табуға тырысамын.

Б. Өз ұстанымымды қорғаймын.

23. А. Әр адамның тілегін қанағаттандыруды мақсат етемін.

Б. Кейде тартыс-талас сұрақтарды шешуге жауапкершілікті өзге адамның өз мойнына алуға мүмкіндік беремін.

24. А. өзгенің ұстанымы ол үшін өте маңызды болған жағдайда мен оған қол созамын.

Б. Оны компромиске бару керек екеніне көзін жеткізуге тырысамын.

25. А. Менікі дұрыс екеніне нандырамын.

Б. Әңгіме барысында біреудің дәлелдеріне зер саламын.

26. А. Мен әдетте орта позицияны ұсынамын.

Б. Әрқайсысымыздың қызығушылығымызды қанағаттандыруға әрқашан талпынамын.

27. А. Тартыс-талас жағдайларды болдырмауға тырысамын.

Б. Егер осы жағдай біреуді бақытты ететін болса, мен оған өзінің ұстанымын сақтауға мүмкіндік беремін.

28. А. Өз айтқанымнан қайтпауға тырысамын.

Б. Шиеленіс мәселерді шешуде біреудің қолдағанын қалаймын.

29. А. Мен ортақ ұстанымды ұсынамын.

Б. Дау-дамайға бола толғанудың қажеті жоқ деп ойлаймын.

30. А. Басқа біреудің сезімін аяққа таптамауға тырысамын.

Б. Келіспеушілікті шешкенде екеуміз бірлесіп жетістікке жететіндей ұстанымда боламын.