Орта Азия елдерінде медицинаның дамуы

 
42 
Хорезмде  Ибн  Сина  15  жыл  өмір  сүрді,  осында    күрделі  «Дәрігерлік 
ғылымының  каноны»  шығармасын  жазды.  Жергілікті  медициналық  әдістерін 
үйренген соң, ол кітаптардан ескі грек, руми, үнді, қытай, медицина негіздерін 
өңдеп жетіктірді. Атақты Гиппократ пен Галеннің еңбектерімен толық танысты, 
олар  айтқан  қағидаларды  толықтырды,  қатесін  түзетті,  ескірген  ұғымдарды 
алып  тастады.  Ибн  Сина  арқасында  Гиппократ  пен  Галеннің  даңқы  қайта 
жайылды.  Оның күрделі туындысы «Дәрігерлік ғылымының каноны» («Китаб 
әл-канун фи-т-тибб»), 5 кітаптан тұратын медицина энциклопедиясы. 
Атақты  ғалымның  тынышты  өмірі  1008  жылы  аяқталды.  Газна 
мемлекетінің  сұлтаны  Махмуд  басқарушысы    ғалымдарды  өз  сарайына 
шақырады.  Ибн  Сина  сұлтанға  барудан  бас  тартты.  Сол  кезден  бастап  ол 
қуғынға ұшырап, басынан өткізген жағдайлар қиын болды. Ибн Сина ғылыми, 
әдеби  және  дәрігерлік  қызметін  тоқтатпады.  Өмірдің  қиын  соқпақтары 
денсаулығына әсер етіп, 1037 жылы қайтыс болды. Хамаданда (Иран) жерленді. 
Ибн  Синанын  өзінен  кейін  100  астам  ғылыми  жұмыстар  қалдырды.  Қуғынға 
ұшыраған кездерінде ғалымның көптеген шығармалары жоғалып кетті.  
Ибн  Синанын  күрделі  туындысы  «Каноны»  1020  жылы  аяқталған,  араб 
тілінде  сан  рет  көшірілді.  Латынша  аудармасы  ХІІ  ғасырда  жарық  көріп,  аз 
уақытта бүкіл дүние жүзіне таралды. Бүкіл Шығыс пен Батыста Ибн Сина осы 
кітап  арқылы  бірнеше  ғасырлар  бойы  медицина  ғылымының  жетекшісі, 
дәрігерлердің ұлы ұстазы болды.  
 «Канонның»  бірінші  кітабында  медицина  түсініктеріне  анықтамалар, 
анатомия,  аурулар  туралы  мағлуматтар,  аурулардың  себебі,    денсаулықты 
сақтау,  емдеу  тәсілдері  берілген.  Екінші  кітабында  жай  дәрілер  және  олардың 
әсері  туралы  ілім  туралы  жазылған.      Үшінші  кітабында  патология,  терапия, 
жеке  аурулар  сипаттамасы  және  оларды  емдеу  тәсілі  сипатталған.  Төртінші 
кітабы  жалпы  хирургияға  және  қызу  көтерілу  туралы  ілімге  арналған.  Бесінші 
кітапта күрделі дәрілік заттар, улар және уға қарсы дәрілер сипатталған. 
«Медицина-  саулықты  сақтау,  науқасты  кеселден  айықтыру  үшін  адам 
тәнін  зерттейтін  ғылым»,  -  дейді  автор.  «Медицинаның    бір  бөлігі  –  білім, 
екіншісі  –  амал,  мұның  екеуі  де  ғылым,  біреуі  медицинаның  түп  негізі  болса, 
екіншісі – амал жасау ережелері». Әбу Әли ибн Синаның ең негізгі насихаты – 
саулықты  күні  бұрын  сақтау.  Бұл  жөнінде  оның  қоятын  шарттары:  тағамды 
талғай білу, денені шынықтыру және таза ұстау. Бұл ережелер осы күнге дейін 
маңызын жойған жоқ. Саулық сақтау жолдарын Әбу Әли ибн Сина былай деп 
көрсетеді:  «Дене  құрылысының  гармониясын  бір  қалыпты  ұстау,  тағам  мен 
ішімдікті талғау, дәрет тәртібін мұхияттау, киім мен ауа тазалығын ұстау, дене 
мен  рух  бірлестігін  көздеу,  ол  үшін  ұйқы  тәртібін  бұздырмау.  «Канондағы» 
саулық  сақтау  үшін  дәрігерлер  қолданатын  ережелердің  ең  маңыздысы  – 

 
43 
қанағат.  Тамақтануда,  шарап  ішуде,  дәрі  пайдалануда,  қомағайлыққа  да  жол 
бермей,  қанағат  ету.  Әбу  Әли  ибн  Сина  қалдырған  соны  мұраның  ішіндегі 
ізгісінің  бірі  –  ауру-кеселді  қоздырмас  үшін  күні  бұрын  шаралар  қолдану. 
«Бұзылған,  иістенген  су  ішті  бұзады,  ал  бұзылған  ауа  шешек,  оба  кеселдерін 
қоздырады.  Аурудан  сақтану  үшін  ауыз  суды  сүзіп,  қайнатып  ішу  шарт»,  - 
дейді ұлы ғалым.  
Әбу  Әли  ибн  Сина  ауру  -  кеселдің  түрін анықтауға,  жалпы  оташылыққа 
аса  көп  көңіл  бөлді.  Әр  түрлі  мүшенің  зақымдануы,  жара,  жарақат,  қызба 
ауруларын  толық  сипаттап  жазды.  Науқастың  реңі,  бет-әлпеті,  тамыр  соғуы, 
зәрдің  түсі  мен  түрі  арқылы  ауру  кезеңін  байқауды  замандастарына  үйрете 
білді.  Кеудені  түрткілеу  арқылы  өкпе  нұқсанын  аңғару  әдісін  кең  пайдалана 
білген.  Бұл  диагностикалық  әдіс  Еуропада  XVIII  ғасырда  қайта  табылып,  кең 
өріс  алды.  Әбу  Әли  ибн  Сина  келтірген  көптеген  ауру-кеселдер  сипаты  осы 
уақытқа  дейін  маңызын  сақтауда.  Көздің  құрылысы  мен  қалай  көретіндігіне 
оның  берген  ұғымы  осы  күнге  дейін  қалпында.  Әбу  Әли  ибн  Сина  келте  кесу 
(ампутация), шеке бұрғылау (трепанация), қуықтан тас алу, онымен қатар жара 
таңу, білтелеу, сынық салу амалдарын да үйретіп кетті.  
Әбу  Әли  ибн  Сина  ауруды  емдеуде  дәріні  кең  қолданды,  Гиппократ 
дәрінің  200  түрін,  үнді  емшілері  800  түрін  пайдаланған  болса,  Әбу  Әли  ибн 
Сина  дәуірінде  2600  түрлі  дәрі  қолданылып,  оның  жартысынан  көбі 
өсімдіктерден алынған, Әбу Әли ибн Сина көптеген дәрілерді жасау, дайындау, 
сақтау әдістерін ұсынды. 
811  тараудан  тұратын  «Канонның»  екінші  кітабында  Әбу  Әли  ибн  Сина 
жай дәрілер туралы жазды. Дәрілік заттардың фармакологиялық әсірі бойынша 
жіктелуін  атап  кетті:  ерітуші,  тазалағыш,  нығайтқыш,  жазылуға  себепті,  қызу 
басатын  және  т.б.   Дәрілік  заттар  номенклатурасын  кеңейтті,  Қытай,  Үндістан 
және Жерорта мемлекеттерінің көптеген дәрілік өсімдіктерін еңгізді. Ибн Сина 
дәрілік  заттарға  сипаттама  берді,  алу  көздері,  дайындау  тәсілін  толық  жазды.  
Дәрілік өсімдіктердің сипаттамасын береді: жусан, түйежоңышқа, мирт, акация, 
теңіз  жуасы,  лаванда,  арша,  аскөк,  түймедақ,  қалақай,  камедь,  копытна. 
Минералды  препарттардын  сипаттады:  күміс,  қорғасын,  алтын,  сынап,  алмас, 
сүрме,  күшән.  Жылан,  сарышаян,  құтырған  ит  шапқанға  қарсы  емдік  заттарды 
атаған:  маралдың  сүйек  кемігі  мен  сілекейі,  таспақа  қаны,  кірпішешен  еті, 
өзеннің  шаяны,  гальбан,  рута,  қыша,  бұрыш,  жалбыз,  фисташкілер,  шомыр, 
корица,  аңдыз,  сарымсақ  және  т.б.  Фармацияда  қолдануға  алғашқы  рет 
александрлік жапырақты, камфараны, рауғашты еңгізді.  
Күрделі  дәрілер  туралы  бесінші  кітапта  дәрілік  түрлер  және 
рецептуралық  жазбаларды  бөлек  баптарда  сипаттаған.  Үш  күрделі  териактар 
құрамы,  ингредиеннтердің  қасиеттері,  фармакологиялық  әсері  берілген.  Ибн 

 
44 
Сина  көп  ингредиетті  дәрілік  түрлердің  сақтау  мерзіміне  көп  көңіл  аударды. 
Териактардың  қолдану  уақыты  әр  түрлі,  алты  айдан  10  жылға  дейін  ыстық 
жақтарда, ал салқын жердерде 20 жылға дейін ауруларды емдеуге пайдалануға 
болады. Мысалы, опий мен меңдуана қоспасы бар «фирузнум» ботқасы 6 аудан 
кейін  қолдануға  қолайлы.  Териактар  ХІХ  ғ.  дейін  барлық  фармакопеялардың 
мазмұнына  еңгізілді.  Териактарды  көбінесе  асқазан-ішек  ауруларын  емдеуге, 
жылан, сары шаян шаққанда қолданды. Ибн Синаның териактарының құрамына 
өңделген сұр жыланның еті еңгізілген.  
Ибн  Сина  көптеген  дәрілік  түрлерді  алғашқы  рет  медицинаға  еңгізді: 
апиын  көкнар,  яхонт,  сердолик,  алтын  және  т.б.  минералдан  жасалынған 
боткалар.  
Құрамында әр түрлі ингредиеннтер қосылған шарап немесе балға иленген 
шелпекшілер  көп  қолданды.      Кафара  қосылған  шелпекшілер  қызуды  басуға, 
жусан қосылған – асқа тәбет қоздыратын, аниспен – жұмсататын дәрілік заттар 
ретінде пайдаланған.  
Кітапта  өсімдік  майларына  арналған  баптар  берілген.  Майларды  сумен 
айдау  арқылы  хош  иісті,  салқын әдіспенен  жусаннан  алынған.  Біздің  кезімізге 
дейін меңдуанадан алынған емдік майлар жетті. 
Ибн  Синаның  «Дәрігерлік  ғылымының  каноны»  еңбегі  барлық  елдерге 
медицина  энциклопедиясы  болды.  Баспа  әдісі  пайда  болғаннан  кейін  араб 
тіліндегісін  санамағанда,  латын  аудармасы  30  шақты  рет  басылды.    Еуропада 
жиі  басылып  шығуы  жағынан  Библиямен  бәсекелесті,  ал  ол  40  рет  басылып 
шықты.  «Дәрігерлік  ғылымының  каноны»  орыс,  өзбек  тілінде  ғалымның  1000 
жылдық салтанатына байланысты Ташкентте (1954-56 жж.) басылып шықты.  
 

жүктеу/скачать 1.88 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: