Арнаулы бiлiмдендiру министрлiгi
Мезгіл бағыныңқылы сабақтас сөйлем
жүктеу/скачать 1.02 Mb. Pdf көрінісі
|
| Мезгіл бағыныңқылы сабақтас сөйлем. Бағыныңқы компонентті басыңқы
компоненттегі іс-əрекеттің, оқиғаның мезгілін білдіріп тұратын сабақтас құрмалас сөйлем мезгіл бағыныңқылы сабақтас сөйлем болады. Сабақтастың бұл түріңдегі бағыныңқы копонент басыңқы компонентке немесе оның баяндауышы қызметінде қолданылған етістік сөзге меңгеріліп, соның жетегінде айтылады да, соны мезгілдік жағынан пысықтап, қалыпты мезгіл пысықтауышының сұрауына жауап болып тұрады. Мысалы: Отыз елубасын начальник санап тұрғанда, қазақ тілмаш та қатты саңқылдап қайталап айтып тұрды. Құстарың ана дуадақты барып ілгенше, екеуің бір-бір ауыз тың өлеңді шауып келе жатып айтыңдар. Дəрмен бағанадан бергі дағдысымен төрттіктің соңғы екі жолын тағы өзі бітіруге ыңғайланғанда, Мағаш қатарында келе жатқан Дəрменнің тізгінен ұстап, күліп тұрып əзіл айтты. Мезгіл бағыныңқылы сабақтас сөйлем əр түрлі тəсілдер арқылы жасалады. Мұндағы екі жай өйлемді бір-бірімен байланыстыру, құрмаластыру қызметің атқаратын бағыныңқы компоненттің баяндауышы формалық құбылыстарға орасан бай. Ол негізінде, мынадай формалы сөздерден болады. 1.Жатыс жалғаулы есімшеден болады: Дəрмен, Мағаш, Кəкітай үшеуі бір-біріне үнсіз қарасқанда,бəрінің көзінде де бұл сəтте үлкен ыразылық бар еді. 2. Өткен шақтық есімшеге –ша-ше жұрнағы қосылу арқылы жасалады. Жылқыға Абылғазы қолы жетіп араласқанша, мың сан тұяқтардың құжырлы серпіндерінен ұшқан шиыршық қар енді бүткіл өңірді ақ түтек етті. 3. Атау тұлғалы есімшеге сайын, соң, кезде, күнде, уақытта, мезгілде, сəтте күні, жылы дегендер тəріздес сөздердің көмекші болып айтылуы арқылы жасалады: Бұл арадағы майдан біткен соң, ол топ жылқының соңынан шаба жөнеледі. Базаралыны бұл ұрып қалған сəтте, өзінің де сайманнан Абылғазының қайта сілтеген шоқпары зіл қара тастай қатты кеп соқты. 4. Барыс жалғаулы есімшеге шейін, дейін шылаулары тіркесіп айтылу арқылы жасалады. Тоғай, шымшық, қарлығаш, бөдене сияқты кішкене құстардың балапандары ұшқанға шейін, жылан оларды үясына барып жұтады. 5. Шығыс жалғаулы есіvшіге кейін, соң, бері шылаулары тіркесіп айтылу арқылы жасалады. Рахмет қоштасып кеткеннен кейін, Наталияның ұйқысы ашылып кетті. 6. Шартты рай формалы етістіктен болады. Байжан райкомға барса, Рахметтің кабинетінде ауданның басшы қызметкерлерінен он шақты кісі отыр екен. 7. Көсемше етістіктен болады. Дəулет армияға аттанғалы, Марфуға Кеңтоғайға келмеген еді. 8. –ысы,-ісі қосымшалы етістіктің көмектес жалғаулы түрінен болады. Қонақтар үйге кіріп отырысымен, Абай Əбіштің жүзіне үңіледі. жүктеу/скачать 1.02 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|