Аскаров Ч. Айылдын сонун кечтери: Ырлар

Улары тоонун азгырып,

Бир жактан жыты гүлдөрдүн,

Каңылжыр жарат мас кылып!

Шылдырайт булак колоттон.

Аска таш тоону ныгырат,

Уюган сымал болоттон.

Бадалдын чети кыймылдап.

Мүнүшкөр жүрөт чокуда,

Бүркүттүн улам кый-куулап.

Күн турат көктө күлгөнсүп.

Көңүлдүн кушу көкөлөйт,

Бейиште басып жүргөнсүп.

Болбогом мындай болжолу.

Черимди жаздың кыдыртып,

Рахмат сага чоң тору!

Мүрөк суудай дарым, тунук булагым.

Чыныдагы чайпалбаган кымыздай,

Тынч өмүрдүн жашоо жолун улагын.

Миң бир ирет келет сага ийилгим.

Гүлүң гүлдөп, мөмөң бакта төгүлүп,

Көркүң артып, улам сулуу кийингин.

Кыргыз элим, Ата-Журтум ырысым.

Атап койсом кубат берчү дарысың.

Жүз жыл бою жазып жүрүп өтөйүн,

Сен картайба, адам уулу карысын.

Сага десин жан дүйнөсүн барысын.

Асманың көк, айың турсун жаркырап,

Аалам билсин, артып турсун арышың!

Мүрөк суудай дарым, тунук булагым.

Чыныдагы чайпалбаган кымыздай,

Тынч өмүрдүн жашоо жолун улагын.

Мен аны сынга салдым өзүмчө элеп,

Жок эмес жакшылары бирин-серин.

Кээлерин окуп жатып уйкуң келет.

Каламды чоң жарышка салганым жок.

Топондой сапырылган беш жүз ырдан,

Беш ырым элге жетсе арманым жок!

Уңкур-чуңкур жер калтырбай бүт куйган.

Байкап турсам жол оңдогон Баясты,

Мендей эмес булчуңдары буржуйган.

Тыным албай, колдон түшпөй күрөгү,

Майышпаган ишке бышкан билеги.

Эч буйдалбай, шыр өтсө деп ойлонот,

Машиналар зыпылдаган береги.

Ар кимдердин шыдыр болуп жолдору.

Ушул жигит ак жол тилеп, бак тилеп,

Жүрөгүнөн мзэрим төгүп оңдоду.

Пейилиндей жол да таза тазарат.

Баркын билип, анын ар бир иштерин,

Билбейм кимдер так жеткире жаза алат,

Уңкур-чуңкур жер калтырбай бүт куйган.

Кең далылуу, асыл ойлуу жигиттин,

Кыдыр даарып, колдоруна кут куйган.

Аяз улам күч алып.

Өз алдымча түйшөлөмүн,

Уктай албай тынч алып.

Күчөп барат бурганак.

Бирөө мени чакыргансыйт,

Тереземди ургулап.

Тереземди ачайын.

Уктап жаткан балдарымдын,

Бере көрбө сазайын.

Жаштар көп майышпаган кубаты бар.

Ат минип бак-бак сүйлөп баратышты,

Көктөмдө кетмен алып сугатчылар.

Жыккан суу жылан сындуу акты сойлоп,

Тук байлап, бурат улам алыштарга,

Каруулуу колдорунда кетмен ойноп.

Алаксып көңүлүңдө кир калбайт эч.

Билинбейт иште сааттын өткөнү да,

Карачы кирип келди кылкылдап кеч.

Бой керип балкып баратам.

Боз торгой учту көкөлөп,

Баш багып сыртка карасам.

Ал төксө көктөн ырларын,

Кулакты төшөйм мен андан,

Тапсам деп ырдын ыргагын.

Көңүлүм таңдай сөгүлүп.

Ойлонуп тапкыс укмуш күү,

Көктө эле калды төгүлүп.

Көңүлүм алды гүл азык.

Уксам деп дале турганда,

Кеткенин кара кырды ашып...

Бурулбай кантнп кыя алам,

Сулуу кыз түштү эсиме,

Кымызын сунуп уялган.

Агарат бардык адырлар,

Токсону эмес чилдеде,

Токтобойт мындан агымдар.

Чөйчөккө куюп койгондой.

Ичсем деп барам аптыгып,

Чүрөккө ашык болгондой.

Тынчыбайт кумду түрткүлөп.

Жаткансыйт жука муздарды,

Дарбыздай тырс-тырс черткилеп.

Соксо да суук сыдырым.

Булактын ичип суусунан,

Үшүбөй кайра жылыдым.

Калдайган тоодон түшүп агат тура.

Сууларын сайдан сайга жанчып келип,

Талаага, эгиндерге барат тура.

Акыры дыйкандарга жүгөндөлүп,

Койдон жоош момун болуп калат тура.

Сай өзөн калтырашып калат тура.

Эмчеги дал ушундай ийип кетип,

Балдарын өзү издеп табат тура.

Жайкалтып жашылдантып Жер-Энени,

Баа жеткис байлык болуп тамат тура.

Түбөлүк өзгөрүлбөй анын дагы,

Жүрөгү ЭЛ, ЖЕРИМ деп кагат тура.

Сүйлөшөбүз боло калса колу бош.

Мага жагат анын ар бир кыялы,

Жада калса сүйлөгөнү жарым ооз.

Бапыраңдап берем колдо барымды.

Кыйын кезде боло калат арка бел,

Ага көрүп, андан алам акылды.

Ал келгенде үйүм ичи шаңдуураак.

Сөз түгөнбөй каткырышып отуруп,

Ичкен ашым таттуу дагы, дамдуураак.

Алыс кетсем: Ай Баймурат, Баймурат,

Эрте кел» – деп беттен өбөт аймалап.

Биздин ушул эч бузулгус достукту,

Жазсам ээ дейм ай бетине саймалап.

Үйүндө тынч отура албай жайланып.

Машинанын ар кай жерин чукулайт,

Күндө көрсөң күндө жипсиз байланып.

Мейли күндүз, же болбосо түндөбү,

Жолдош болгон жолоочудай ак пейил,

Жолун ачып жол чакырат күндөгү.

Буттар уюп, көздөр талыйт, жаш кулап,

Ага болбой көздөп бара жаткан жер,

«Куштай учуп жет» – дегендей шаштырат.

Иштер күчөйт, иштер арбын ар жакта.

Ойдогудай кантип анан иш бүтмөк,

Оң болбосо ар тетиги ал тапта.

Жол да бүтпөйт, бүтпөйт күндө жумушу.

Ушул ишке жаралгандай сезилет,

Бул Асандын бардык турпат турушу.

Жүнүн алып үйгө качат чоң энем.

Дыйкан абам кыт-кыт күлүп сүйүнөт:

«Жаасын жамгыр бир нөшөрлөп төксө экен».

Тоого жылат булуттардын тобу улам.

Дыйкан абам ой кайгырды, кайгырды,

Бакыт кушун учургансып колунан.

Окусун деп сага бердим ырымды

«Бул ырыңыз начар экен деп айттың»,

Кой эрке кыз оюнуңбу, чыныңбы?..

Билбептирмин ыр түшүнбөс жагынды.

Бассам турсам сенин сөзүң ойлонуп,

Тынчым кетип кое албадым жанымды.

Ал бир назик, сөзүң менен жөлөгүн.

Мендей кылып сала көрбө кайгыга,

Ырын окуп менден башка бирөөнүн.

Короого тикпептирмин бир түп терек.

Мына эмн көчөттөрүн алып келдим,

Шашылып тикким келет, тикким келет.

Кызыгам бышып турса алма, өрүк,

Мына эми тигейин деп эки сортун,

Койгонмун огороддон орун бөлүп.

Көрк кошуп жаңы тамга жакын өсөт.

Буйруса балдай таттуу мөмөсүн жеп,

Отурар бала чакам көлөкөлөп.

Туурабы? Үйдө отуруш анда демек.

Бош койбой огородду бакка айлантып,

Шашылып тикким келет, тикким келет.

Жанга тыптынч мен жашаган үй, короом.

Ошентсе да аласасы барчылап,

Неге мынча долуланат шум бороон.

Жомоктогу ажыдаардай ышкырып,

Жаткан менен тосуп алып тоолорум,

Төшкө тебет ызалантып, мыш кылып.

Үйдү чачкан жаш баладай шоктонуп,

Туяк талып, ташырканган күлүктөй.

Анан кетти көздөн кайым жок болуп.

Ышкоолукту жаман көргөн, сүйбөгөн.

Карап турсам ал жасаган столго,

Жер жок тура анын колу тийбеген.

Толгон курал: пайдаланып керегин...

Мээнет тери маңдайынан тамчылап,

Жаңы буюм жасаганын көрөмүн.

Көргөн сайын сонун ойлор уялап:

«Колу чебер плотниктин иши» – деп,

Көңүл толкуп, сүйүнгөнүн туя алат.

Шашып келем жеткинчекти үйүмө.

Мына ушинтип кубанч болуп бул адам,

Кирет тура ар адамдын үйүнө.

Короом ичи түркүн-түркүн гүлгө жык.

Ошолордун арасынан таппадым,

Балам сенин жытың кандай жыпар жыт?..

Көрдүм андан түркүн-түркүн гүл искеп.

Андан дагы сенин жытың таппадым,

Оо быйпыгым, эркетайым Жунусбек.

Жүрөгүмдөн мээрим агат агылып.

Азыр шаардан куштай учуп жетким бар,

Сенин гана бир жытыңды сагынып.

Өзгөртпөгөн өзү сүйгөн иши бар

Иштей келсе иштин майын чыгарып,

Сүйлөй келсе сөзү ширин, сөзү бал.

Качан көрсөм эч капасыз жайдары.

Жаштайынан жандай көргөн кесиптин,

Ысык-суук казанында кайнады.

Күрсүлдөтө жаруучудай асканы,

Каруу күчкө шакирттери таң калат,

Элпегин айт, жаш жигиттей басканы.

Өзгөртпөгөн өзү сүйгөн иши бар.

Иштей келсе иштин майын чыгарып,

Сүйлөй келсе сөзү ширин, сөзү бал.

Өткөн күнгө келбейт эми таарынгым

«Мени мин» – деп кырда турат буурул ат,

Өктөмү күч, өкүмүнө багындым.

Өткөн өмүр келбеген соң кайрылып,

Кудайга да келбейт менин жалынгым.

Жаштыкта эмес, азыр башка турагым.

Күлгүн чакта кимдер баштан кечпеди,

Махабаттын мөлтүр тунук булагын.

Жараткандын жасаганын карачы,

Көпөлөк да издейт экен ынагын.

Отсуз, чоксуз мени салып жалынга,

Бир мен үчүн Чолпон болуп жанчусуң,

Ар бир күндүн, ар бир аткан таңында.

Сен жолуксаң мен өзүмдү жоготуп,

Жүрөк зырп деп булкуп турчу кабында.

Жылдызыбыз жанды бир күн чырактай,

Көрүшпөсөк куса болуп кетчү элек,

Көп жыл көрбөй сагынышкан ынактай.

Туңгуч сүйүү кандай тунук, таза эле,

Тоодон ылдый түшүп аккан булактай.

Даамын татып, гүлүн искеп өткөрдүм.

Ошол өткөн тагдырыма рахмат,

Кызык жашоо, жакшылыгын көп көрдүм.

Колдон келсе кайра баштан жашарып,

Андан кызык, келет сонун өткөргүм!

Агып өтөт кылчайганча бир карап.

Жүрөк кургур улгайсада жаш бойдон,

Кийинкини көрүп адам картаят.

Алтымышка чыктымбы деп бат эле,

Көзүм эмес, көөдөнүмдөн жаш тамат.

Издейм, табам мен өлбөстүн дарысын!

Өпкөм уруп, өктө калчу мен эмес,

Эмгегиме элим айтаар калысын.

Карып барам, бирок тилейм ырларым,

Жаш арчадай жапжаш бойдон калышын.

Өткөн күнгө келбейт менин таарынгым.

«Мени мин» – деп кырда турат буурул ат,

Өктөмү күч, өкүмүнө багындым.

Өткөн өмүр келбеген соң кайрылып,

Кудайга да келбейт менин жалынгым.

Куттуктадым электрик иними.

Билип турам жакшы кесип экенин,

Жарык кылган капкараңгы түнүмү.

Ток урат деп жүрө берип далайга,

Чырактанга күнүм түшкөн бир кезде,

Өткөн менен күндөр-күнгө, ай-айга.

Карап чыкты бардык жерди үңүлө.

Оңдоп коюп, мага карап жылмаят:

«Чакырыңыз керек болсом күнүгө».

Кетти чырак ордун таап кайрадан.

Мен ичимден бапыраңдап сүйүнүп,

Барым берип, бапыраңдап сыйлагам.

Сен иштөөчү иштер арбын бул тапта.

ГЭСтерде бол, айылда бол айтаарым:

Эң бир кымбат эл ишенчин сен акта!

Ат байгени азыр жеңип алчуудай,

Сен талпынсаң буттарыңды камчылап,

Селт дей түшөм сен жыгылып калчудай.

Чоңойоорсуң ар бир күндө, ар айда.

Адам сүйбөс кыялыңа картайбай,

Эл деп өссөң жашарармын мен кайра.

Барга көппө, жокко чөкпөй жашагын.

Бул заманда токтоп туруп калуу жок,

Бир иш бүтсө, экинчисин баштагын.

Талпына бер, бешик минип камчылап.

Менин уулум көкбөрүчү болот деп,

Менде жүрөт таттуу ойлор тамчылап.

Бышкан кезде кызыктырды канчаны.

Убагында менден көчөт албаган,

Ай кейитти, ай кейитти Калчаны.

Чай ичебиз бак ичинде олтуруп.

Мен турмушта көп нерсени үйрөндүм,

Ар бир ишти ойдогудай болтуруп.

Ошон үчүн гүлдөп турат алма бак.

Кылган эмгек, кылган ушул аракет,

Ырыс болуп кайра колго тиери ак.

Сен да тиккин мендей болуп алма бак.

Түркүн жемиш жайнап турса короодо,

Ошончолук көңүл куунак, көңүл шат.

Кенекемдин дарбызын ай, коонун ай,

Бышкандары былк-былк этет кармасаң,

Эмчектеги жаш баланын колундай.

Шаардык досум коондон жегин корунбай.

Бул Кенекем качан болсун берешен,

Дасторкондо жайнап турган коонундай.

Мына ошондо кубанычы, барысы.

Сөзгө чоркок, түнт мүнөздүү болсо да,

Айылымдын эң кадырлуу карысы.

Бул кесипке ышкын арткан бир өзү.

Оор эмгек деп сезип койбойт, кенебейт,

Өзгөчө экен бул жигиттин мүнөзү.

Күндөн-күнгө иштер кызып уланып.

Улам ары түшүп жатты бороздор,

Жаңы айдоолор жаңы нандай бууланып.

Мындай кезде күн-түндүн жок эсеби.

Таңга маал трактордо чырм этип,

Унуткарды чарчаганын кечээги.

Ата-Журтка эң керектүү тамчыдай.

Уулум өссө тракторист болсо экен,

Сени көрүп сыймыктанам Камчыбай.

«Кол көтөрсөк бир карабайт өтөт» – деп,

Карыялар кейип-кепчип калышат;

«Ай, оңбогур, ай, кургур-ай, түгөт» – деп.

Бүтпөйт анын таңдан кечке жумушу.

Ага кымбат убакытты уттурбай,

Узак жолдо убакытты утушу.

«Мага түш» – деп такси турат береги.

Чынында эле кырстыгы бар Медеттин,

Эл ишине аппак анын жүрөгү.

Өзүн дайым алып жүрөт сакадай.

Өңү кара, сылтып басат а бирок,

Ал айылга сүйгүнчүк да апакай.

Ар бир ишти мудаа кылат, так кылат.

Кыш арылап, ала шалбырт жаз менен,

Арыктарда суулар агып каткырат.

Иш кызыса, кызыганын жактырат.

«Бол-э-эй, Керим, бол э-эй, Болот иште»,–

деп,

Он баласы тегерете үйүлө:

«Айтчы ата, эмне болду иште» – деп,

Суроо берсе, жооп берет сүйүнө.

Жаан нөшөрлөп, алышты алып кеткенин.

Айтып берет баарын, баарын а бирок,

Өзүн эмес мактап коёт кетменин.

Өзүн дайым алып жүрөт сакадай.

Өңү кара, сылтып басат а бирок,

Ал айылга, сүйгүнчүк да апакай.

Өзүндө өсүп, баркын билдим мен кийин.

Кылым өтөр сен картайбай жашарып,

Көрккө келип өсө бергин Ак-Чийим.

Четте жүрүп тааныйм азыр аздарын.

Көз алдымда алтын саамай күздөрүң,

Көңүлүмдө жарпым жазган жаздарың.

Уккум келет торгой үнүн сайраган.

Көргүм келет жеңелерди, аваны,

Бул турмуштун казанында кайнаган.

Сагынганда сапар тартып барармын.

Өзөнүңдү, кырларыңды кыдырып,

Өткөн күндү бир элестеп алармын.

Өзүндө өсүп, баркың билдим мен кийин.

Кылым өтөр, сен картайбай жашарып,

Көрккө келип, өсө бергин Ак-Чийим.

Таңкы убак уйку сонун, уйку татты.

Ойготпой бирге иштешкен курбулары,

Шашылып саанды көздөй бара жатты.

Түрду кыз дубалдагы саатты карап,

Алдыңкы орундарды жүрчү самап.

Кечээги кечеден кеч келгендиги,

Мына эми жүрөкзаада ойго салат.

Көзүнөн бир тамчы жаш кетти кулай.

Турмушта боло берет өйдө төмөн,

Ыйлаба, кайгы чекпе буга Гүлай.

Бөлүнбөй боордоштуктун оту жана.

Тентектик кылып койсом теске салып,

Билгениң айта жүрдүң акыл сала.

Мүнөзүң мүнөзүмө жакын эле,

Мен сага, сени мага жөлөк кылып,

Карачы төрөгөнүн алтын эне.

Уста элең күлбөс жерде күлдүргөнгө.

Бир гана сенден коркуп жашынчумун,

Буюмду, бир нерсени бүлдүргөндө.

Мактанып барбалаңдап калчум анан.

Сен болсоң акын болом деп калчусуң,

Колуңа койкоңдотуп кармап калам.

Үңүлүп отурчусуң кайра баштап.

Акындын акыны элең бир мен үчүн,

Жүрчүмүн улам жазсаң, улам жаттап.

Ыр жаздым өзүңө окшоп бойго жетип.

Сен менен дайым бирге жүрө албадым,

Жай күтүп, сенден алыс жашап кетип.

Сага ээрчип ойноп жүргөн жылдарымды.

Күү төккөн комузум да өзүң болдуң,

Ойготуп жүрөктөгү кылдарымды.

Отурам оңдоп чийип ырларымды.

Ойлорум ак баракта калган менен,

Көрөмүн жашоодогу жыргалымды.

Мүнөзүң мүнөзүмө жакын эле.

Мен сага, сени мага жөлөк кылып,

Карачы төрөгөнүн алтын эне.

Чыңгыздын да Чыке деген аты бар.

Ал Чыкенин оргуп ташыйт таланты,

Ошон үчүн Ала-Тоодой багы бар.

«Жазсам» деген бир ой мээден тарашпай,

Кыйнай берет көөдөндөгү «көк чымын»,

Кайнайт кээде кырк градус самаштай.

Анан ойлойм Чыке деген ат алып,

Жүргөнүмдүн өзү бийик канчалык.

Бир жагынан бир тууганбы деп коёр,

Уйкашынан Айтматыпка Аскарып.

Ойлор келип, көп максатты жаратты.

Ошондонбу бийлеп алып бир сезим,

Асман жерде кыял сермейт канатты.

Сыйлаганга ак дилимден сыйым бар.

Ал Чыкебиз дүңгүрөтүп ааламды,

Бул Чыкебиз жаза берсин жаңы ырлар.

Капалыкты айдайт алыс жат кылып.

Жумушчу калк жашайт экен булактай,

Ата-Журтка жүрөктөрүн ак кылып.

Иштер арбын чекеден тер тамчылайт.

Кубат берип улам бири-бирине,

«Бол, бол!» – дешип ишти алга камчылайт.

Эмгек менен ырыс келет, бак келет.

Алар менен бирге иштесем, бир жүрсөм,

Ырларыма куюлушкан сап келет.

Көрөмүн деп ойлонбогом эч аны.

Кырдан түшүп келет бирөө боз атчан,

Чапкан сайын улам жакын карааны.

Мени карап сүйлөп коёт ал утур:

«Мен езүмдү акынмын деп сезбеймин,

Ыр-Көлүнөн суу ичпесем бир учур.

Ыр-Көлүнө баруучу жол, ушул жол.

Кана эмесе менден калбай жете жүр,

Чапкын атты, камчыланып оңду сол».

Көлдү көздей керет чиркин канатты.

Алды жактан шуулдаган шамалга,

Этек жеңин делбелектетип баратты.

Барам жалгыз, атым болбой табында.

Мен өзүңдөй Ыр-Көлүнөн суу ичип,

Жүрсөм дечүм, жашоо күнүм барында.

Келем атты баспаган соң жетелеп.

Көлгө жеттим. Карап турсам кызыгып,

Турушуптур ал Ыр-Көлгө, Ыр-Көл ага эркелеп,

Көрбөй өңүң, укпай жүрүп бир үнүң.

Боз ат минип түшкө кирдиң Алыкул,

Майрам болду, сайран болду бул күнүм.

Тереземден шыкаалайсың үңүлө.

Жок жокчулук кенен турам, бай турам,

Жогол ары, мен киргизбейм үйүмө.

Ошондо да жаман сенин тилегиң.

Кыйындыкты эрким менен жеңе алам,

Чоюн болуп бышып калган билегим.

Күндөн-күнгө көбөйткүң бар санаамды.

Жок жокчулук адаштырып алыска,

Элим менен көрктөндүрөм заманды.

Дыйкандыкка балдарымды көндүрөм.

Мына ошентип сар-санааңды көбөйтүп,

Токчулукту төргө өткөрүп күлдүрөм,

Жолотпоймун канча аракет, амал кыл.

Тилегеним жаратканга бир гана;

Эл журтумду кырсыгы жок аман кыл!