Атмосфера дегенiмiз
Жұмыс. Жауын- шашынды өлшеу
жүктеу/скачать 4.93 Mb.
|
| Жұмыс. Жауын- шашынды өлшеу
Зертханалық- тәжірибелік сабақ. № 6-7 Сабақтың мақсаты: Жауын- шашынды өлшейтін аспаптармен танысу, оларды орналастырыпөлшемдер жасау және есептеулер жүргізу. Жауын-шашын деп, атмосферадан жер бетіне қатты (қар) немесе сұйық (жаңбыр) түрінде түсетін суды айтамыз. Жауған жауын-шашынның мөлшері мм, м/га немесе т/га өлшемдерімен өлшенеді. Сол жауған жауын жер бетінде қанша мм су қалыңдығын құрай алатындығын көрсетеді. Топырақ құрамындағы су мөлшерімен байланыстыру үшін жаңбыр мөлшерін м3/ганемесе т/га өлшемдерімен сипатталғаны дұрыс. Гидрометеорология қызметкерлері жауынды мм өлшемімен өлшеп хабарлайды, ал осы көрсеткішті 10-ға көбейту арқылы м3/га немесе т/га өлшемдеріне айналдырады. Мысалы: 22мм жаңбыр жауды делік, онда 1гектарға 220 м3 немесе 220т су түсті деп білеміз. Жауын-шашын мөлшерін өлшеу үшін келесі құралдар (аспаптар) қолданылады: Третьяковтың жауын-шашын өлшегіші Топырақ бетінде жаңбыр өлшегіш Давитай жауын өлшегіш Плювиограф. Третьяков өлшегіші жауын-шашынның сұйық (су) және қатты (қар) түрлерін өлшеугеарналған. Ол 2 цилиндр шелектен, қорғаушы қалпақтан, және өлшегіш стаканнан тұрады. Өлшегіш шелегінің диаметрі 169,5 мм биіктігі-400мм жаңбыр қабылдайтын ауданы 200 см2. Жауын- шашынның булануын азайту үшін жазғы уақытта шелекті воронкамен жабады да, жиналған суды стаканға құю үшін саңлау тесік қалдырылады. Шелекте жиналған суды өлшем бірліктері бар стаканға құямыз. Стаканның бір бөлімі=2см3, бұл өлшем 0,1мм су мөлшеріне тең болады. (17-сурет). Жауын-шашын өлшегіштің биіктігі 40см, оны дайындалған биіктігі 1,6 м сақиналы оправаға орнатамыз. Сонда, шелектің жаңбыр қабылдайтын жоғарғы биіктігі жер бетінен екі метр болады. Жауған қардың мөлшерін өлшеу үшін, осы шелекке түскен қарды ерітіп суға айналдырып өлшейміз. Жауын-шашын өлшегіш көрсеткішіне желдің әсері етуін кеміту үшін цилиндрлі шелектің айналасына қорғаныш (планкалар) бекітіледі. Жауын-шашын мөлшерін күніне төрт рет өлшейді. 17-сурет. Третьяков жауын-шашын өлшегіші 1-жаңбыр жиналатын шелек; 5-сақина; 2- укосины; 6-желден қорғайтын планка; 3-диафрагма; 7-шынжыр; 4-шынжыр; 8-жаңбыр құятын түтік; 9- қақпақ 18-сурет. Топырақ бетінде жаңбыр өлшегіш 1-жаңбыр өлшегіш шелек; 2-шелекті орнататын ұя; 3-диафрагма; 4-жаңбыр құятын түтік; 5-сүйеніштер. Давитай жауын өлшегіші сұйық жауынды өлшеу үшін, әсіресе өсімдіктер арасында қолданылады. Жаңбыр өлшегіш жоғары жағы үлкейтілген өлшемдік бірлігі бар стаканнан тұрады. Бір өлшем, бір мм-ге сәйкес келеді. Булануды кеміту үшін стаканға шыны воронка орнатылады. Жаңбыр қабылдайтын ауданы 30см2, биіктігі 34см. Жаңбыр өлшегіштің жоғарғы жағын жер бетінен 1,5 м биіктікке орналастырады, ал өсімдік арасындағы жаңбыр мөлшерін өлшеу үшін тікелей жер бетіне орналастырады.(19-сурет). 19-сурет. Давитай жаңбыр өлшегіші. 1-өлшегіш стакан; 2-воронка; 3- жаңбыр қабылдайтын цилиндр. Плювиограф жаңбыр түрінде түскен жауын-шашынның мөлшерін өлшейтін, жазатын автоматты құрал. Бұл құралмен қандайда бір уақыт аралығындағы жауын-шашынныңмөлшерін оның интенсивтігін және уақыт бойынша бөлінуін өлшеуге болады. Құрамы: ауданы 500см2 жаңбыр өлшегіш ыдыстан,ауыспалы конус жәнежиналған суды төгетін түтікшеден тұрады. Шелекке толған су воронка арқылы ішінде темірден жасалған қалтқысы (попловка) бар ыдысқа түседі, қалытқыдан шыққан көрсеткіш темір ұшында қаламы бар, қаламды сиямен толтырамыз. Су көтерілген кезде қалам барабанға қисық сызықпен жоғары қарай жазады, суды төккен кезде төмен қарай жазады. Орналастыру: құралды ашық жерге орнатамы, яғни жаңбыр өлшегіш шелек 2м биіктікте болу керек. Лентаны күндесағат 19,00 ауыстырып тұрамыз, қыс мезгілінде қолданбайды. (20-сурет). 20-сурет. Плювиограф. 1-қабылдағышцилиндр; 6-тіл(стрелка) 2-воронка; 7-түтік; 3-камера(ішінде қалтасы бар); 8-сифон; 4- қалтқы(поплавок); 9- барабан сағатымен; 5-стержень; 10-тексеретін ыдыс. Жауын-шашынның қарқындылығы (интенсинтивтілігі)дегеніміз- бұл1 минутта түскен, мм-мен алынған судың мөлшері. Мысалы: сағат 15-тен 16 аралығында9мм жаңбыр жауды. Осы жауған жаңбырдың интенсивтігі – і=а/t=9/60=0,15мм/мин. Жауын-шашынның тиімділігі дегеніміз- бұл топыраққа сіңгенжәне топырақтағы өсімдіктің тамырлы қабатындағы қалған судың мөлшері, мм. Қар жамылғысына бақылау жүргізу Қыс айларында қар жамылғысының биіктігі (қалыңдығы) мен тығыздығын өлшеу үшін бақылаулар, өлшеулер жүргізіледі. Бұл өлшеулердің негізгі мақматы, қар құрамында қанша су бар екенін анықтау. Қардың биіктігін(қалыңдығын) сантиметрмен өлшейміз. Ал тығыздығын оның салмағын көлеміне бөлу арқылы немесе қар салмағын өлшегіш құрал арқылы қардың биіктігін өлшеу үшін күзден бастап белгілі бір (орташа) жерге қар өлшегіш рейка орнатылады. Бұл рейканың ұзындығы 2 м, ал ені 5 см, беткі жағында сантиметрлік бөліктері бар. Осы орнатылған рейкалар арқылы күніне бір рет қар қалыңдығын өлшейді. Сонымен қатар, бірге алып жүретін маршруттық қар өлшегіш рейкалар да пайдаланылады. Олардың ұзындығы 130-180 см, төменгі жағы үштелген және темірмен қапталған. Мұндай рейкадарменөлшеу үшін әрбір 10 метрден соң қардың биіктігін өлшейді де орташа мәнін есептейді. (21-сурет) 21-сурет. Қар биіктігін өлшейтін рейкалар. А) тұрақты,бір жеоге орнатылатын рейка; Ә) маршруттық рейка. Қар салмағын өлшеуіш- егістіктегі қар жамылғысының тығыздығын өлшеу үшін қолданылады. Құрылысы: биіктігі 60 см темірден жасалған цилиндр және таразыдан тұрады. Цилиндрдің ауданы 50см2 , бір жағы ара сияқты, ал екінші жағы қақпақпен жабылады. Цилиндрдің сыртқы жағында сантиметрлік бөлімге бөлінетін өлшемдік бар. Таразы-линейка сияқты бөліктері бар, екі иыққа (бөлікке) бөлінген. Иықтың бір жағына цилиндр лінеді.(22- сурет). 22-сурет. 1-таразының иығы; 7-дужка; 2-жүк; 8-тістес венец; 3- стрелка; 9- жылжымалы сақина; 4- сақина; 10- цилиндр; 5- ілінетін жері; 11- қақпақ; 6-сырға; 12-қалақша. Өлшеу әдісі- қардың тығыздығын өлшеу үшін цилиндрдің ара сияқты жағын қарға батырамыз, топырақ бетіне жеткеніне көзімізді жеткіземіз. Қардың биіктігін анықтаймыз, содан кейін кішкентай күрекпен цилиндрдің ара сияқты, төменгі жағын жабамыз да цилиндрді кері қарай аударамыз, 50см2 аудандағы қар цилиндр ішінде қалады. Оны өлшейміз. Қардың салмағын анықтау үшін таразының линейкасындағы өлшеу арқылы алынған бөлікті (n) 5-ке көбейтеміз. Қардың тығыздығын (d)-оның салмағын көлеміне бөлу арқылы есептейміз. D=5n|50h=n\10h Мұнда: N-таразы линейкасындағы бөлік; H-қардың биіктігі 50-цилиндрдің ауданы. Қарқұрамындағы су мөлшерін (мм) мына формуламен анықтаймыз: A=d*h*10, Мұнда: А-қардың құрамындағы судың мөлшері; d- қардың тығыздығы, г/см3; h- қардың қалыңдығы,см. Осы формуламен анықтау үшін қардың тығыздығының мәнін орныныа келтірейік (n\10h), сонда фһn\10h*10, жүргізілген қысқартулардан соң а=n екені анықталады. Келтірілген формулаға сүйене отырып, қар құрамындағы су мөлшері қар салмағын өлшеуіш құралмен өлшегенде, оның таразы линейкасындағы көрсеткіші қардағы су мөлшеріне тең екенін анықтаймыз. Мысалы: таразы линейкасындағы бөлік 20-ны көрсетіп тұр, онда бұл қар құрамында 20мм су бар деген, неесе 200м3/га су топыраққа сіңеді деген тұжырым болады. Тапсырмалар: Жауын –шашын мөлшерін өлшеу(мм) а) Третьяков жаңбыр өлшегішімен; ә) Давитай жаңбыр өлшегішімен; 2. Плювиограф лентасы арқылы жаңбырдың интенсивтігін (жауу күшін) және жауын мөлшерін анықтау; Сағат 1305-1340 аралығында 8мм жаңбыр жауды, і= Сағат 1340-1350аралығында 2мм, і= Сағат 1350-1400аралығында 10мм, і= Сағат 1400-1500 аралығында 6мм, і= Осы уақыттарда жауған жаңбырдың барлық мөлшері ∑=мм және м3 \га өлшемдерімен анықтаңыз. жүктеу/скачать 4.93 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|