Көркем шығармадағы реалия сөздерді аудару

1 кестенің жалғасы

1 кестенің жалғасы

1 кестенің жалғасы

Оқу құралының кіріспе сөзінде біз терминологиялық аппаратты анықтадық: аударма, эквивалентсіз лексика, лакуна, аудару үдерісі, реалия, реалия сөздердің топтары, реалия сөздерді аудару тәсілдері. Екіншіден, реалия сөздерді аудару кезінде кездесетін қиыншылықтар анықталды және аудару тәсілдері сипатталды.

Сонымен, жоғарыда айтылғандарды жүйелей келе төмендегідей қорытынды жасауға болады:

1) Ең негізгі критерийлердің бірі – шығарманың коммуникативті құндылығы. Коммуникативті функция іске асқан кезде белгілі бір коммуникативті әсер берілетінін білеміз. Яғни, аудармашының негізгі мақсаты әр түрлі тілдерде сөйлейтін, қатынасқа түсетін коммуниканттардың арасындағы лингвоэтникалық бөгеттерді бұзу және бір тіл шегінде коммуникацияны мүмкін ету. Басқа сөзбен айтқанда, әр түрлі лингвоэтникалық топтарға жататын коммуниканттардың қатынасын мүмкіндігінше тиімді жасау;

2) Реалия сөздер эквивалентсіз лексика тобына жатады. Бұл басқа халықтың тілінде, оның сөздігінде эквиваленті жоқ лексика. Алайда, тіл амалдары арқылы біз осы реалия сөздерді жеткізе аламыз. Соған қарамастан, реалия сөздер басқа халықтың тілінде уақытша жоқ лексикалық бірлік деп айтуға болады.

Эквивалентсіз лексика – бұл басқа тілдің лексикалық бірліктері арасында толық немесе жартылай сәйкес лексикалық бірліктері (сөздер және тұрақты сөз тіркестер) жоқ лексика. Негізінен, эквивалентсіз лексикаға реалия сөздер, уақытша эквивалентсіз терминдер, эквивалентсіз сөздер жатады.

Ұлттық-мәдени ерекшеліктер тек қана эквивалентсіз лексикада көрініс таппайды. Сонымен қатар берілген тілде басқа тілдегі сөздердің және мағыналардың болмауы. Яғни, лакуналар – тілдің семантикалық картасындағы ақ дақтар.

3) Тіл аралық эквиваленттілік деңгейінде реалия сөздердің семантикасын денотат, конотат және коммуникативті-функционалды маңыздылық деңгейлерінде қарастыруға болады. Демек, тіларалық эквиваленттіліктің негізгі түрлері: денотаттық, конотаттық және коммуникативті-функционалдық;

4) Реалия сөздердің түпкі мағынасы осы тілде сөйлейтін адамдардың фондық білімдерімен, өзінің практикалық тәжірибиесімен, халықтың мәдени-тарихи салт-дәстүрлерімен өте тығыз байланысты. Осы шарттарды есепке алмау жартылай эквиваленттердің туындауына әкеледі.

5) Аударма әдеби-тілдік интерпретация ретінде анықталады. Ал аудару үдерісі, жаңа мәліметтің туындауы ретінде анықталады. Аудару тәсілдері - аудармашының бағдарламалық тәсілдері ретінде қарастырылады. Соның арқасында түпнұсқа және аударма арасында жоғары деңгейге жету мүмкін.

Реалия сөздерді аудару әдістері – аударма зерттеулерінде түпкі мәселелердің бірі ретінде әлі күнге дейін шешімін толық тапқан жоқ. Бұл тек қана аударматанушылардың пікірлеріне байланысты емес, сонымен қатар осы мәселені шешуге ықпал ететін бөгде факторларға да байланысты.

Аудару теориясы және практикасы бойынша көптеген дереккөздердің мәліметтерін жүйелей отырып, реалия сөздерді аудару кезінде жиі қолданылатын келесі аудару тәсілдерін белгіледік: транслитерация, транскрипция, калькалау, сипаттамалы аударма, тілде бар болған элементтердің арқасында жаңа сөздер мен сөз тіркестерін құрастыру.

Реалия сөздер белгілі бір халықтың ұлттық ерекшеліктерін анықтайтыны мәлім. Олар тілдік бірліктер ретінде аудармашыға үлкен қиындық келтіреді. Реалия сөздерді беру тәсілдерін таңдауда қатып қалған ереже немесе нақты берілген нұсқаулар жоқ. Сондықтан ұлттық ерекшеліктерді белгілейтін реалия сөздер аудармада ерекше сақ, әрі талғампаз болуды талап етеді.
Практикалық тапсырмалар
1 Берілген кесте негізінде І. Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясынан алынған мысалдарға талдау жасаңыздар. Түпнұсқа мен аударманы салыстырыңыздар.

1. Шыңғысхан он адам бір адамға бағынсын деп бұйырған (біздіңше оны онбасы дейді), ал ол онбасы бір жүзбасыға бас иген [65, б. 6].

По высочайшему установлению Чингисхана десять воинов подчиняются одному десятнику - онбасы, а десять онбасы - одному сотнику – жузбасы [67, б. 5].

Following the highest decree of Genghiz Khan ten warriors shall be subordinate to one charge-hand, onbasy, and ten onbasys to one lieutenant, that is a zhusbasy [66, б. 8].

2. Мөңкені хан сайларда, өздерінің күшінің жетпейтінін білген Үгедей мен Жағатайдың балалары толып жатқан сылтау тауып, ұлы құрылтайға келмей қалады [65, б. 8].

А когда избирали его великим ханом, сыновья Угедея и Джагатая не приехали на великий курултай, потому что одной породы были они с Мунке и знали, чего от него ждать [67, б. 10].

When he was being elected the Great Khan the sons of Ughedei and Jagatai did not come to take part in the great kurultai since they were of the same breed with Munkeh and knew what was to be expected from him [66, б. 9].

3. Көк Орда тірегі, Әбілқайырдың оң қолы Қыпшақ болса, Жәнібек пен Керейдің сүйенері Арғын [65, б. 13].

Опору Синей Орды и правую руку Абулхаира представляют кипчаки, а Джаныбек с Кереем опираются на степное племя аргынов [67, б. 13].

The Kipchaks were the foothold of the Blue Horde and the right hand of Abulkhair while Janybek and Kerei were supported by the steppe tribe of Argyns [66, б. 11].

4. Ол Дәшті Қыпшақтағы атақты құсбегінің бірі болатын [65, б. 18].

Одним из самых знаменитых кушбеги - дрессировщиков охотничьих орлов и соколов во всей степи Дешт-и-Кипчак был молодой султан [67, б. 17].

One of the most famous kushbegi, the trainers of hunting eagles and hawks in all the steppe of Desht-Kipchak, was a young sultan [66, б. 15].

5. Кереге қанат қыранға томаға кигізіп, алтыбақанда әткеншек тепкізіп, ат үстіндегі қимылға үйрететін [65, б. 18].

На голову гордой птице надевали кожаный колпак - томагу и сажали ее на качели, чтобы привыкла она к конной езде [67, б. 17].

They would put on a leather hood, tomagu, on the head of a proud bird and settle it on a swing for it to get accustomed to riding on horseback [66, б. 15].

6. Әсіресе, ортада келе жатқан, бүкіл Дәшті Қыпшақ жеріне әйгілі, «Ортеке» деп ат қойылған күлсары сәйгүлік мінген жас әйел таңғажайып салтанатымен анадайдан-ақ көздің жауын алады [65, б. 21].

Все взоры притягивала к себе одна из них, одетая лучше всех и сидящая на золотом гульсары-ахалтекинце, известном всей степи и носящем имя Ортеке, что значит “Танцующий тур” [67, б. 18].

... a golden gulsary-akhaltekin horse whose name Ortek, meaning «The Dancing Ibex», was known all over the steppe was attracting the attention of everyone [66, б. 16].
2. Төмендегі сөйлемдерді ағылшын тіліне аударыңыздар. Аудармада қолданған аудармашылық тәсілді дәлелдеп түсіндіріңіздер.

1. Шыңғысханның төрт ұлы болған. Жошы, Жағатай, Үгедей, Төле [65, б.7]. 2. Он жүзбасының үстінен бір адам қараған. Оны мыңбасы деген [65, б. 6]. 3. Бар әскерінің басына үш ноян қойған [65, б. 6]. 4. “Ұлы мәртебелі, әлем әміршісі, хан қандай болу керек?” [65, б. 14]. 5.“Жақсы, ойланып көрелік, шешімін күз қыстауға қайтқанда естірсіңдер” дейді Керейге [65, б. 16]. 6. — Құп, тақсыр, әміріңіз орындалады, — деп уәзір басын иді [65, б. 50]. 7. Әбілқайыр жас тоқал алып ашуын басып, енді жорыққа дайындалуға кірісті [65, б. 67]. Көрнеу ши ішіне кіріп кетіп, керегеге асулы тұрған ет болса, жас тері болса, қазанда іркіт, қатық болса – барлығын да өзінің ыдысына құйып қойғандай көріп, иіскелеп жалап, жеп кетеді [65, 167 б.]. Бірақ сол қорадан кеш бойы мұрнын жарып, өзіне тартқан қой исі де келеді [65, 170 б.]. Жылы-жұмсаққа тұмсықтары кіріп алып, екеуі де өзге дыбыс шығармай, қорқ-қорқ асайды [65, 171 б.]. Сондықтан талай рет ат жаратып, шоқпар қамдап, қуамын деген жігіттер болса да, ешнәрсе ғыла алмады [65, б.172]. Түс кезінде, я таңертең бір малды тасада аунатып жеп алып, елсіздегі қашаңдау жатақтарына қайтады [65, б.173]

2 кесте – І. Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясынан алынған сөйлемдер

1) In order not to be recognised during one of his raids on bai’s and khan’s herds they put on the black bands of avengers on their faces [66, б. 118]. 2) The aryks were full of crystal-clear, ice-cold water which made the heat not too depressing... [66, б. 104]. 3) - Great Sovereign Khan, the ninety-year-old Konurbai from the kin of Djabagaily inclines his head before you! ... [66, б. 100]. 4) Your great-grandfather in the seventh generation Sultan Iis-Bughi was such a man worthy of this lofty word [66, б. 81]. 5) All was quiet in the steppe, but then, all of a sudden Karakipchak Koblandy-Batyr showed up wih an escort of ten jasaks [66, б. 64]. 6) Just two days before Akzhol-Biy and two horsemen set out for a falcon hunt towards the Airtau Mauntains [66, б. 63]. 7) One fine night all the auls of that kin would be destroyed “down to the last hooves” as they say in the steppe [66, б. 48]. 8) He wanted his stallion Akbakai, or “White-Legged”, to take part in the coming horse-race and win a prize [66, б. 44]. 9) Tossing up over his head his old pinewood dombra he sang calling in his strong beautiful voice for new battles, for wars for the sake of wars [66, б. 33]. 10) On the very first day three hundred choice chargers started their race, or baiga, from Lake Shoindy-Kol situated at the remotest spur of the Argynaty Mountain [66, б.33]. 11) This idol, or obatas, resembles a bizarre human-looking creature with drooping moustache and a cup in its right hand. In the steppe they have been drinking koumiss... [66, б. 32]. 12) They were conducted by the so-called big toi, or assembly, at which the deceased one was thought to be present [66, б.32]. 13) What tribe and kin do you come from? [66, б. 30]. 14) He silently laid his hands on his chest and inclined his head reverently in expectation of orders [66, б. 28]. 15) The only difference between them was their status, «tyureh», which gave them the right to the title of khan and sultan [66, б. 20]. 16) In front of them Sultans Janybek and Kerei were riding dark-grey argamaks with a hawk on the shoulder of each one [66, б. 16].