ІІ РЕСМИ ІСҚАҒАЗДАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ АУДАРУ

127
түскен процесі белең алып барады. Соған қарамай, ол тек уақытша 
шара ретінде қарастырылуға тиіс. Сондықтан мемлекеттік тілде 
жасауға кезең-кезеңімен көшуді жүзеге асыру керек» [58, 89 б.]. 
Бұл ретте назар аударатын жайт: аударма – тілдің дамуына игілікті 
әсер етіп отыратын құбылыс. Тәржімаланған ресми құжаттардың 
барлық түрлері экстралингвистикалық факторлардың ықпалымен 
тілде жүріп жатқан қарқынды процестердің барлығын да қамтыды: 
жалпы қолданыстағы лексиканың термин ретінде актуалдануы, 
әдеби тілден шеткері орналасқан лексикалық единицалардың 
терминдік мағынаны иеленуі, синонимдік қатарлардың 
контекстуалдық, стильдік қызметінің артуы, сөзжасам жүйесіндегі 
сапалық-сандық өзгерістер тәрізді лексикалық парадигмалардың 
жаңалықтары ресми-іскери тілде белсенді түрде байқалады. Демек, 
бастапқы мәтін мен тәржіма мәтіндегі лексикалық единицалардың 
өзара қарым-қатысын анықтау арқылы негізінен орыс тілінен қазақ 
тіліне аударылған ресми құжаттардың әдеби тіл лексикасының 
динамикасындағы үлес-салмағын көрсету зерттеу жұмысының 
өзектілігінің қатарынан танылады.
Қазақ әдеби тілінің лексикалық-грамматикалық құрылы-
мындағы қарқынды қозғалыстар функционалдық стильдердің 
дәстүрлі орналасуына, олардың ішкі тармақтарына, стильдік 
айырым белгілеріне де ықпал етті. Қазақ тілтанымында, әсіресе 
көркем әдебиет стилі мен публицистика стилі (оның ішінде 
мерзімді басылымдар тілі), ауызекі сөйлеу тілі стилі диахронды-
синхронды тұрғыдан терең зерттеледі (Е.Жанпейісов, Р.Сыздықова, 
Ш.Сарыбаев, Б.Әбілқасымов, Р.Әміров, Б.Шалабай, А.Алдашева, 
Б.Момынова). Ғылыми стиль қарастырылған зерттеулер де бар 
(Ж.Әмірова). Ал ресми-іскери стильдің диахронды аспектілері 
әдеби тіл тарихына қатысты еңбектерде талданды. Белгілі бір 
кезеңдегі ресми ісқағаздарының тілдік ерекшеліктері анықталған 
еңбек бар (Н.Ерғазиева). Алайда отызыншы жылдардан бері 
қарайғы кезеңдегі ресми-іскери стиль зерттеулер назарынан тыс 
қалып қойды. Бұған соңғы онжылдықтарға дейін ресми-іскери 
стильдің қазақ тілінде бәсең көрінуі себеп болды. Ал соңғы 
кезеңдерде ресми-іскери стиль мазмұндық-жанрлық, подстильдік-
түрлік жағынан анағұрлым кеңейді. Қазақ тілі функционалдық 
стильдеріне қатысты еңбектерде ресми-іскери стильдің өзіндік 

128
атауы да тұрақтала қоймады; ол «ресми стиль», «ресми ісқағаздары 
стилі», «ісқағаздары стилі» деген бірнеше атаулармен ғылыми 
әдебиеттерде орнықты. Олардың түрлері ретінде қарапайым 
құжаттар (өтініш, өмірбаян, анықтама, хаттама) талданды. Ресми-
іскери стильдің қоғамдық қызметі мен қабылдаушы адресаты артқан 
қазіргі кезеңде 100-ден астам ішкі жанрлық-түрлік тармақтары бар 
екендігі анықталып отыр. Олардың әрқайсысы – нысан түріндегі 
ресми құжаттар (бланкілер), ақпараттық-анықтамалық құжаттар 
(ұсыныс, баяндама, есеп, акт), нормативтік-жарлықшы құжаттар 
(қаулы, өкім, бұйрық, жарғы, ереже, үндеу) – дербес зерттеулер 
жүргізуді қажет етеді.
Орыс тіл білімінің өзінде де ресми тіл (официальный-деловой 
стиль) деп аталатын тармақтың кейбір проблемалары әлі де 
анықталмаған. Ал, қазақ тіл білімінде бұл мәселені енді қолға 
алынып жатқан өзекті проблемалардың қатарына қосуға болады. 
Бұл мәселенің өзекті болып отырғандығының басты себебі, 
экстралингвистикалық факторлардың стильдік жүйеге ықпалы 
болып, олардың үлес-салмағын өзгертуіне байланысты. Басқа 
функционалдық стильдердің жанрлық құрылымында, тілдік-
стильдік белгілерінде бірқатар өзгерістердің бар екенін айта 
отырып, қоғамдық өзгерістердің әсіресе ресми-іскери стильге 
әсері болғандығын атап өтеміз.
Сыртқы әсерлердің ықпалынан қазақ ресми-іскери стилінің 
қолданылатын аясы да өзгерді, мазмұны мен көлемі ұлғайды, 
тілдік-стильдік сипаты күрделенді. Ең басты ерекшелік – 
нормативтік-жарлықшы құжаттардың орыс тілінен қазақ 
тіліне аударылатындығы. Нормативтік-жарлықшы құжаттар 
«аударылмауы керек», «орыс тілінен аударылғанда сүреңсіз мәтін 
қалыптасады», «аударма мәтін қазақ тілінің әдеби нормасына 
зиянын тигізеді», «ресми құжаттар қазақ тілінде жасалуы тиіс» 
деген әртүрлі көзқарастар да бар. Бұл арадағы айтпағымыз – 
нормативтік құжаттарды қазақ тілінде жасау – келешектің ісі. 
Мемлекеттік тілдің қазіргі жағдайында аударма мәтінді жасау 
нормасы стандартты сипатта. Орыс тілінде және қазақ тілінде 
жасалатын нормативтік құжаттардың басты ортақ белгісі – заң 
күшінің бірдей болуы. Бұл – нормативтік талап.
Нормативтік құжаттарда сөзбе-сөз аударылған клише 

129
тұлғалармен қатар қазіргі қазақ тілінің дамуына тән лексикалық-
семантикалық өзгерістердің барлығы да қарқынды түрде 
байқалады. Осы аталғандарды дәлелдеу үшін зерттеу жұмысында 
функционалды стилистика мен аударматану ғылымының негізгі 
тұжырымдамалары басшылыққа алына отырып, ресми-іскери 
стильдің мазмұндық-жанрлық тармақтары, олардың стильдік, 
тілдік, құрылымдық белгілері айқындалады, соның ішінде ресми 
құжаттың күрделі түрі – нормативтік-жарлықшы құжаттардың 
стильдік ерекшеліктерін жинақтау үшін бастапқы мәтін мен 
тәржіма мәтіннің лексикалық құрылымына кешенді талдау 
жүргізіледі. Әлемдік лингвистика мен қазақ тілтанымындағы 
ресми-іскери стильге қатысты ғылыми зерттеу еңбектерінен 
алынған басты қағидаларды өзара салыстыру, қорыту және тілдік 
фактілерді іріктеу, жүйелеу, модельдеу оларға семантикалық, 
стильдік талдау жасау барысында төмендегідей тұжырымдар 
жасалады:
1) Ресми-іскери стиль – құқықтық, саяси, өндірістік, әкімшілік, 
қоғамдық және халықаралық қарым-қатынастарда қолда-
нылатын, қоғамда қалыптасқан тілдік ахуалға сәйкес қазіргі 
кезеңде ішкі тармақтарға ұлғайған және күрделенген, стильдік 
белгілері барынша айқындалған қазақ әдеби тілі функционалдық 
стильдерінің бірі.
2) Ресми-іскери стиль функционалдық-стильдік шоғырлану 
шеңберінде және коммуникативтік мақсатқа сәйкес ішкі 
тармақтарға бөлінеді, олар:
- азаматтармен жұмыс істеуге бағытталған құжаттар;
- іскери хаттар;
- ақпараттық-анықтамалық құжаттар;
- нормативтік-жарлықшы құжаттар.
3) Ресми-іскери стильде тілдік құралдардың айқын тұтастықта 
қолданылуын талап ететін, барлық ішкі тармақтарға тән белгілер:
- стильдік 
ортақ 
белгілер: 
стандарттылық, 
дәлдік, 
ықшамдылық, ресмилік;
- тілдік белгілер: терминдік жүйенің жоғары жиілікпен 
қолданылуы; клише тұлғалардың болуы; ойды дәнекерлеуші 
тұлғалардың стандарт тұлғалар ретінде орнығуы; номенклатуралық 
атаулардың толық және қысқарған тұлғаларының сипатты болуы;

130
- құрылымдық белгілер: міндетті нысандардың белгілі бір 
тәртіппен орналасуы.
4) Ресми-іскери стильдің нормативтік-жарлықшы құжаттар 
түрі құқықтық қарым-қатынастарды және қоғам мүшелерін 
басқару ісін реттеу мақсатында жасалатын тілдік құралдардың 
логикалық аяқталған жиынтық мәтіні. Мемлекеттік қызметті, 
халықаралық қарым-қатынастарды, заң қызметінің салаларын, 
ресми мекемелердің өзара қарым-қатынасын, заңды тұлғалар мен 
жеке тұлғалардың қарым-қатынастарын қамтитын нормативтік-
жарлықшы құжаттардың басты фукнциялары:
- әлеуметтік-міндеттілік жүктеу (функционалды) қызметі;
- ресмилік (стильдік) функциясы;
5) Нормативтік-жарлықшы құжаттардың ресми-іскери стильдің 
басқа ішкі тармақтарымен салыстырғандағы өзіндік ерекшеліктері:
- жеке адамға арналмайтындығы. Өтініш, шағым, өмірбаян, 
анықтама сияқты анықтамалық-ақпараттық құжаттар қоғам мен 
жеке адам арасындағы қарым-қатынасты ресімдесе (персонифи-
кация), нормативтік-жарлықшы құжаттарға депресонификация 
тән;
- Нормативтік-жарлықшы құжаттар көлем ауқымдылығымен 
де ерекшеленеді. Нормативтік-жарлықшы құжаттардың ішкі 
формасындағы реттіліктер: әрбір тұжырымның абзацтарға бөлініп 
берілуімен; әрбір тұжырымның бөлімдерге, тарауларға бөлінуімен 
сипатталады.
6) Нормативтік-жарлықшы құжат мәтіндерінің тақырыбы, 
мазмұны және формасы біртектес болғандықтан, оларда 
клишелердің болуы – функционалды заңдылықтардан туындай-
тын заңды құбылыс. Ресми мәтіндерде жоғары жиілікпен 
жұмсалатындар – а) тиянақтаушы етістік тұлғалар: қамтамасыз 

жүктеу/скачать 2.17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: