Таблица 2 – Экономическая оценка производства семян элиты яровой пшеницы по различным технологиям возделывания (2006-2008 гг.)

В то же время общий рост прямых затрат при переходе от ранних сроков посева к более поздним не приводит к увеличению себестоимости производимой продукции, а наоборот за счет получаемой прибавки урожая способствует ее снижению. Расчет себестоимости одного центнера семян проводился за вычетом стоимости произведенных отходов по внутрихозяйственным расценкам в 10000 тенге за тонну. Так, при раннем сроке посева яровой пшеницы с переходом к минимальной и нулевой технологиям производства снижение себестоимости одного центнера семян составило 557,04-690,03 тенге или на 18,3-22,7 %. При позднем сроке сева снижение себестоимости одного центнера семян при минимальной и нулевой технологиям в сравнении с традиционной технологией раннего срока сева составило 804,67-984,48 тенге или на 26,4-29,0 %.

Снижение себестоимости одного центнера в условиях совершенствования технологии производства семян элиты яровой пшеницы способствовало и росту рентабельности производства. Наибольший процент рентабельности производства соответствовал минимальной и нулевой технологиям производства при позднем сроке сева. Применение новых технологий способствовало достижению рентабельности в 63,8-69,0 %, тогда как в технологии с применением комплекса традиционной системы земледелия процент рентабельности производства на 19,5-24,7 % ниже и составляет на лучшем варианте 44,3 %.

Анализ прямых затрат по структурным элементам выявил, что наибольшее суммарное значение и процентное содержание во всех изучаемых технологиях имели статьи затрат, в которых отражалась стоимость семян и статья затрат, в которую включалась стоимость применяемых минеральных удобрений. Количественные показатели этих затрат находились в среднем за анализируемый период от 23,5 до 28,7 %.

Наиболее динамичным значением в технологическом плане отличалась статья затрат с использованием горюче-смазочных материалов. С переходом на пути минимизации расход горюче-смазочных материалов по минимальной технологией производства сократился в 1,7 раза, а по нулевой – в 1,9 раза или с 72,9-80,9 л/га до 36,2-39,4 и 30,7-33,7 л/га по технологиям соответственно.

Затраты на применение дополнительных технологических приемов, связанных с уничтожением сорняков в предпосевной период, при минимальной и нулевой технологиям производства семян увеличились в 2,5 раза, по сравнению с традиционной технологией их производства. В то же время сокращение ряда технологических приемов не выводят статью затрат с применением гербицидов в разряд статей увеличивающих общее производственные затраты.

Таким образом, совершенствование организации производства семян элиты яровой пшеницы в современных условиях позволяют адекватно соизмерять традиционную и ресурсосберегающую эффективность применяемых технологий в семеноводстве и выявить перспективные направления устойчивого экономического развития отрасли семеноводства.

Системный анализ эффективности рассматриваемых технологий свидетельствует о том, что в семеноводстве достичь существенного снижения затратности продукции возможно только на основе коренной смены технологического уклада производства.

Жалпы макарон өнімдері арнайы тартылған бидай ұнының жоғарғы және 1-ші сортынан жасалады. Бидай ұннан құрғатылған қамырдан түтікте таспа және әр түрлі пішінді макарон өндіріледі. Олардың құрамында оттегімен ақуыздың болғандығынан қоректік бағасы жоғары бағаланады. Макарон өнімдерін өндіру үшін шикізат негізгі және қосымша болып бөлінеді: негізгісі – жақсы сапалы ұн; қосымша затқа – құрғақ сүт, томат қосады. Ассортиментін көбейту үшін және жұмыртқа өнімдері овощной пюре қосылады: 10-15 кг меланж, 3-4 кг құрғақ жұмыртқа, 250 дана жұмыртқа қосады. Тұз макаронға қосылмайды.

Ұнды өнімдерді соның ішінде макарон өнімдері күнделікті тұтынылатын тамақ өнімі болғандықтан оның тағамды және прафилактикалық құндылығын өзгертудің ең ыңғайлы объектісі болып табылады.

Құнарландырғыш заттардың iшiнде соядан алынған белсендi заттар көп қолданылады. Сояда белок көп, ал оның құрамында лизин,триптофан жане метионин т.б. аминоқышқылдар жеткiлiктi мөлшерде болады. Соя ұны витаминдерге де, минералды заттарға да бай. Сондықтан оны бидай ұнына қосып, оның толық бағалылығын жетiлдiруге болады. Сояның липоксигеназа ферментi, бидай ұнынын липоксигеназасына қарағанда, белсендi келедi. Сондыктан макароннын түсi өзгеуi мүмкiн. Оның майы да макаронның сапасына өзiнiң әсерiн тигiзедi. Сондықтан соя ұнын 10 процент шамасында ғана қосу тиiмдi болады.

Макарон өнiмдерiне ет, балық белоктарын қосып құнарландырудың маңызы зор. Шет мемлекеттерде балық белогын қосу өте тараған. Егер макрондық, ұнға 10 процент балық белогын қоссақ, осы макронның белоктық тиiмдiлiгi 3 есе өсетiнi дәлелденген. Оны нанға, печеньге қосу да өте тиiмдi.

Балық белогы ақ ұнтақ суда ерiмейдi. Оның кұрамында белок 76-92 %, май – 0,4 %, минералды заттар – 2-10 %, ылғалдылығы – 6-9 % болады. Олар суда ерiмейтiн болған-дыктан, макаронды пiсiргенде суға шығып кетпейдi, макарондық құрамына өзiнiң белогындай болып қалыптасады.

Барлық ұннан iстелген тағамдардын, оның iшiнде макронның тағамдық қабiлетiн арттыру үшiн хлорелла сияқты су балдырын да пайдалануға болады.Одан алынған препараттарды аминоқышқылдарды-минералды заттар деп атайды.Олар тағамдык заттардың акуыздарының аминоқышқылдық толық құрамдылығын арттыру үшiн өте бағалы.

ТМД, Қазақстанда макаронды оған жұмыртқа қосып шығару кең тараған. Олар оның тағамдық қабiлетiн жетiлдiрiп, құрылысын және түсiн жақсартады.

Клейковинасы жоқ, крахмалы көп заттарға /орысша бесклейковинный крахмалосодержащее сырье/ дәндi дақылдар тұқымдасына жататын күрiш, жүгерi, арпа, сұлы, қонақ жүгерi, бұршақ тұкымдастығына жататын асбұршақ, соя/ қытай бұршақ, /бөрi бұршақ / люпин/ ұндары жатады. Осы заттарды бидай ұнына қосып, макарон жасағанда, қамырдағы клейковинаның мөлшерi бiраз азаяды. Сондықтан оның физикалық қасиеттерi төмендеуi мүмкiн. Соның салдарынан қамырдың берiктiгi және серпiмдiлік-созылғыштығы төмендеп, ол жабыскақ бола бастайды. Егер оларды алдын ала клейстерге айналдырсақ, сонда олар желiмдегiш пластификатор заттарына айналып, қамырды престе сығымдағанда оның сусымалылығы жақсарады да, матрица арқылы өтуi жақсарып, макаронның берiктiгi өседi.

Тритикале деп бидай мен қара бидайдан алынған буданды айтады.Оның өнiмi жоғары, қысқа төзiмдi болады.Ол бидайдан өте жақсы сапалы құнарлы клейковина байлау қабiлеттi және одан жасалған макарондар пiскенде қарауытпайды. Тритикаленнiң наубайханалық қабiлетi көптеген елдерде зертелiп, оның өте бағалы екенi дәлелденген [1].

Арнайы мақсаттарға арналған макарон өнімін өндіру үшін кең таралған өсімдік шикізаттарын қосу қолданылады: кептіріліп ұнтақталған қызылша, сәбіз, петрушка тамырлары, укроп, крапива, асқабақ, бидай отрубтары т.б. Әр таңдалған қоспа өзіне тән тағамдық, профилактикалық және терапиялық қасиеттері мен химиялық құрамға ие.

Қоспа қосылған макарон өндірісіне айтарлықтай шығын кетірмейді және макарон фабрикасында жүзеге асыруға толықтай мүмкіндік бар, ал көкөністі қоспаларды арнайы өндіріс орындарында өндіру қажет. Макарон өнімін өндеу барысында көкөніс қоспаларын наубайханалық ұнға қосуға ұсынылады, себебі жұқа ұнтақталған ұнның шынылығы жоғары янтар сары түсті өнім алу қиын, сол себепті қоспаны қосқан кезде өзіне тән түс, дәм береді және біріншіден ассортименке әртүрлілік береді, сонымен қатар өнімнің профилактикалық қасиетін кеңейтуге мүмкіндік береді.

Табиғи өсімдік жарма қоспалары бұршақ, жүгері, қарақұмық, сөк, сұлы және т.б. макарон өнімін дайындау үшін белгілі бір мөлшерде ұнтақталып бидай ұнымен қосылады. Қоспа қосылып дайындалған макарон өнімдері адам өмірі үшін керекті микроэлементтерді табиғи күйінде қолданса, адам ағзасына жақсы сіңеді. Мысалға алатын болсақ қарақұмық жармасы макарон өнімінің құрамындағы темірді 5-6 есе, магний 8-9 есе, калий 2есе, В тобының дәрумендері 2 есе жоғарылайды. Ал сұлы, бидай жарма қоспалары клечатканы 3 есе көбейтеді. Бұршақ, күріш соя қоспалары табиғи ақуыздың құрамын 30-40% жоғарылатады. Жүгері қоспалары макарон өнімдерінің дәмдік қасиетін жоғарылатып, ашық түс беріп, макарон өніміне тез пісу қасиетін береді. Табиғи өсімдік жарма қоспаларын қолдану арқылы өнімнің ассортиментін көбейтеді, дәмдік сапасын, тағамдық құндылығын және өнімнің асханалық қасиетін жоғарылатады. Өнімнің құрамындағы химиялық дәмдік қоспалары және бояғыштары жоқ, тек қана тағамдық табиғи өнім ғана [2].

Заманауи тағам өндірістерінің тиімділігін арттырудың маңызды бағыттарының бірі – аз қалдықты немесе қалдықсыз технологияларды жасау, шаруашылық айналымға дәстүрлі емес дақылдарды енгізу. Осы уақытта адамның рационы өзгерген кезде макарон өнімдерінің тамақтанудағы рөлі аса маңызды. Макарон өнімдерінің тағамдық құндылығы жоғары болуы тиіс. Сонымен бірге ол профилактикалық құралға айналуы керек.

Амарант тұқымдарын макарон өнімдері құрамына қосу дайын өнімнің тағамдық құндылығын жақсартып қана қоймайды, сонымен бірге емдік қасиетін жақсартады. Биологиялық белсенді қоспалармен (ББҚ) байытылған макарон өнімдері қабынуға қарсы қасиеттерге ие екендігі барлығына мәлім.

Сол себептен амарантты макарон өнімдерінде қолдану өзекті мәселеге айналып отыр. Амарант – жалпақ жапырақты біржылдық шөп өсімдігі, биіктіні 1-2 м, көптеген гүл шоқтары болады, дәндері – өте жұмсақ. Төрт ғасыр бойына ұмыт болған дақылды адамзат есіне түсірді, себебі оның сирек кездесетін химиялық құрамы оны түрлі мақсаттарға пайдалануға мүмкіндік береді.

Амарантпен жұмыс АҚШ, Канада, Қытай, Индия, Аустралия сияқты көптеген елдерде атқарылып жатыр. Ресейдің ғылыми орталықтары амарантты өнеркәсіпке ендіру саласында жұмыс атқаруда. Қазіргі таңда ең өзектісі алынған ғылыми нәтижелерді нан, макарон, кондитерлік өнеркәсіптерінде диеталық, емдеу-профилактикалық, балаларға арналған тағамдарда, химия-фармацевтика, косметика, май өнеркәсіптерінде қолдану болып келеді.

Амарантты кең қолдану спектрі келесімен түсіндіріледі: өсімдіктің барлық бөлігінде биологиялық белсенді заттардың көп болуы: аминқышқылдар, микроэлементтер, витаминдер, протеиндер және басқалары, сол заттардың ең жоғарғы концентрациясы дәндерінде байқалады. Амарант дәні протейнге бай, сонымен қатар құрамында лизин 0,85 %, көмірсу 63 г., кальций 162 г., темір 10 г., фосфор 455 г құрайды. Осындай сирек кездесетін химиялық құрамы бар амарантты түрлі ауру-дерттерді емдеуде қолдануға мүмкіндік бар [3].

Макарон өнімдерін өндіретін цех «Чиров» ЖК-де сынама ретінде амарант ұны қосылған макарон өнімдері шығарылып, БҚАТУ-дың «Агрономия» факультетінде амарант ұнының макарон өнімінің сапасына әсер етуі зерттелді.

Тәжірибелер нұсқаларында амарантты келесідей қосты: 1 сынамаға – 5 %, 2-сынамаға – 10 %, 3-сынамаға – 15 %. Бақылау үшін жоғары сортты бидай ұнынан жасалған макарон өнімдерімен салыстырамыз. Амарант тұқымдарының әсерін қамырдың физика-химиялық көрсеткіштері мен органалептикалық бағасынан білінеді.

Зерттеуге Самара қаласындағы Константинов атындағы Ғылыми-зерттеу институтында шығарылған 2007 жылғы тұқым алынды. Амарант тұқымын лабораториялық диірменде ұнтап, ұнын №30 електен өткізді. Жоғарғы сортты бидай ұнын қамыр илегішке салар алдында ұн елегіштен өткізіп алып, үстіне амарант ұнын қосып, қоспа араластырылады. Макарон өнімдерін жасау «МАКИЗ» технологиялық линиясында жүзеге асырылады. Біртекті масса түзілгенше қамырды иленіп, МАКИЗ престеу камерасында престеледі, кесілген шикі макарон өнімдері латокқа түседі, латокты алып С-109 кептіргішінде температурасы 90-105 °С, ылғалдылығы 35-55 % кептіріледі. Кептіріліп шыққан макарон өнімдерін салқындатып суытылады, сосын қаптау бөліміне жіберіледі. Әр түрлі мөлшерде амарант ұны қосылған макарон өнімдерінің әрқайсысынан сынама алып, «Агрономия» факультетіндегі «Тағам өнімдерінің өңдеу технологиясы» кафедрасының зертханасында органолептикалық, физика-химиялық көрсеткіштері бойынша зерттеу жасадым.
1-кесте – Амарант ұны қосылған макаронның физика-химиялық көрсеткіштері

1-кестеден көрсетілгендей амарант ұны макарон өнімдерінің физика-химиялық көрсеткіштеріне септігін тигізеді. Ең жоғары нәтижені физика-химиялық көрсеткіш бойынша 10 % амарант ұны қосылған макарон көрсетті.

Макарон өнімдерінің технологиялық қасиеттерінің бірі органолептикалық көрсеткіштер бойынша зерттеледі, ол 2-кестеде көрсетілген. Ең жоғары нәтижені органолептикалық көрсеткіш бойынша 5, 10 % амарант ұны қосылған макарон көрсетті. Макарон түсі сарғыш реңді, бетінде дақтар жоқ, сырты тегіс, сындырғанда шынытүсті, пішіні макаронға сай, піскен өнімнің пішінін жоғалтпай, хош иісті, суды жақсы сіңіріп, көлемі өсіп, бір-біріне жабыспай пісетінін көрсетті.
2-кесте – Амарант ұны қосылған макарон өнімдерінің органолептикалық көрсеткіштері

Тәжірибелер нәтижесінде амарант ұнын пайдалану макаронның белгілі бір сапа көрсеткіштерін жоғарлатады. Амарант ұны 10 % қосылған макарон өнімінің физикалық және органолептикалық көрсеткіштері жоғары. Амарантты азық-түлік өнімдеріне қосу ха-лықтың белок пен минералдық заттарға деген тапшылық мәселелерін шешуге көмек береді.

УДК: 632.2: 636.082.265

В сухостепной зоне северо-восточного Казахстана проведены комплексные исследования по сравнительной оценке хозяйственно-полезных признаков и биологических особенностей, экономическое обоснование выращивания помесного молодняка, полученного от скрещивания коров казахской белоголовой с быками немецкой пятнистой породы.

В возрастном аспекте наблюдается одинаковый характер изме­нения содержания общего белка у чистопородных и помесных животных. В период заключительного этапа откорма его содержание у пятнистых помесей выше по сравнению с чистопородными, что является подтверждением более высоких среднесуточных приростов (таблицы 1, 2). В крови помесных телок содержание общего белка заметно выше в возрасте 3 мес. (5,4 %) и в 8 мес. (8,3 %).

Альбумины представляют собой большую группу белков сыворотки крови, осуществляющую в организме связь и транспортировку различные органы и ткани необходимых питательных элементов и веществ, регулирующих обменные процессы. Содержание альбуминов в 20,5 мес. у помесных бычков было выше, чем у казахских белоголовых сверстников на 4,8 %.