Ауыл шаруашылық ғылымдары

2. Кельзен, Х. О сущности и значении демократии / Х. О. Кельзен. – Москва : Проспект, 1996.- 21с.

3. Новгородцев, П.И. Об общественном идеале / П.И. Новгородцев. – Москва : Наука, 1991.- 27с.

4. Арон, Р. Демократия и тоталитаризм / Р. Арон. – Москва : ПРИОР, 1993.- 23с.

5. Хропанюк, В.Н. Теория государства и права: Учебное пособие для высших учебных заведений / В.Н. Хропанюк. – Москва : Интерстиль, 2000.- 47с.

6. Новгородцев, П.И. Сочинения / П.И. Новгородцев. – Москва : Раритет, 1995.- 18с.

7. Алексис де Токвиль. Демократия в Америке / Алексис де Токвиль. – Москва : Прогресс-Литера, 1994.- 36с.

8. Спиридонов, Л.И. Теория государства и права. Учебник. / Л.И. Спиридонов. – Москва : ПРОСПЕКТ, 2002.- 19с.

9. Вятр, Е. Типология политических режимов: Лекции по политологии / Е. Вятр. -Таллин : Наука, 1991.- 37с.

10. Якушев, А.В. Теория государства и права (конспект лекции) / А.В. Якушев. -Москва : ПРИОР, 2000.- 30с.

УДК: 027.7:021.64:01
Информационное обеспечение аграрной науки

в Научной библиотеке Западно-Казахстанского аграрно-технического университета имЕНИ Жангир хана
р.ж. Исатаева, директор научной библиотеки
Западно-Казахстанский аграрно-технический университет имени Жангир хана
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті ғалымдарының ғылыми ізденістерін ақпаратпен қамту жағдайы зерттелген. Ғылым, жоғары білім және өнеркәсіптің интеграциясы шеңберінде пайдаланатын аграрлық ғылым мен аймақтық экономиканың ақпараттық ресурстарын жасақтау түрлері мен тәсілдеріне ерекше мән берілген.
Изучено состояние информационного обеспечения научных исследований ученых Западно-Казахстанского аграрно-технического университета имени Жангир хана. Особое внимание уделено инновационным формам и методам создания информационных ресурсов в помощь аграрной науке и экономике региона в рамках интеграции науки, высшего образования и производства.
The condition of informational support of scientific researches of the scientists of West Kazakhstan agrarian-technical university named after Zhangir khan was studied. Special attention was paid to innovation forms and methods of information resources creation to help agrarian science and economics of the region in the network of science, higher education and proruction integration.
Западно-Казахстанская область – ведущий и динамично развивающийся регион Республики Казахстан по нефтегазовой отрасли, сельскому хозяйству и промышленности. Западно-Казахстанский аграрно-технический университет имени Жангир хана успешно решает проблемы подготовки кадров для Западного региона Казахстана и одновременно дает возможность молодежи Приуралья получать образование по широкому кругу специальностей. Это крупнейший региональный образовательно-научный центр высшего сельскохозяйственного и инженерно-технического образования.

В университете сильный профессорско–преподавательский состав, ряд базовых факультетов по основным необходимым для области специальностям, мощный научный потенциал. Вуз имеет высокий рейтинг среди высших учебных заведений Казахстана, обладает солидной материально–технической базой. Развитие университета послужило мощным стимулом к дальнейшему развитию научно–исследовательской работы.

Научная библиотека – одно из ведущих структурных подразделений университета. Недаром часто библиотеку называют «первой кафедрой» вуза, т.к. одна из основных ее функций – информационно-библиографическое обеспечение учебного процесса и научных исследований. В составе библиотеки – отдел комплектования, научной обработки документов и организации каталогов, научно-библиографический отдел с сектором информации, электронный читальный зал, 4 абонемента, 4 читальных зала. Библиотека обслуживает более 12000 читателей в год, ежедневно ее посещают около 700 человек.

Особое место среди читателей занимают ученые, аспиранты, магистранты и докторанты. Выполнение читательских запросов этой категории читателей требует от библиотекарей большого умения и профессионализма, но сотрудники библиотеки с успехом выполняют эту, порой сложную задачу.

С конца 90-х годов начался новый этап в развитии Научной библиотеки – компьютеризация технологических процессов. В библиотеке используются АБИС «ИРБИС 64». Результатом автоматизации библиотечно-библиографических процессов стало создание электронного каталога библиотеки на новые поступления, насчитывающего на данный момент свыше 85 000 записей, на веб-сайте университета размещается информация о библиотеке, информационные ресурсы (в том числе бюллетени новой литературы, указатели литературы).

Работа Научной библиотеки по освоению современных компьютерных технологий позволяет рассматривать ее не как собрание книг, а как динамичный информационно-библиографический центр, в котором читатели получают все больше информационных услуг: выход в Интернет, комплектование фонда на электронных носителях, электронный каталог, проблемно-ориентированные базы данных, начато создание электронной полнотекстовой коллекции «Издания ЗКАТУ им. Жангир хана». Научная библиотека выступает в роли создателя собственных информационных ресурсов, осуществляет поддержку 10-ти собственных баз данных.

Библиотека в своей работе использует следующие ресурсы: 30 компьютеров, 3 принтера, 3 сканера, 2 копировальных аппарата, в локальной библиотечной сети – 25 компьютеров

В настоящее время ведутся работы по созданию единой информационной сети университета, что дает возможность оперативно предоставлять информацию о библиотеке для широкого круга читателей, сделать доступными фонды библиотеки для пользователей всех подразделений университета.

Главным достижением концепции повышения качества библиографического и информационного обслуживания за счет оперативного предоставления поиска в базе данных статей и оперативного предоставления электронных копий является заключение международных договоров Научной библиотеки Западно-Казахстанского аграрно-технического университета им. Жангир хана с АРБИКОН (Ассоциацией региональных консорциумов России). Общее количество электронных ресурсов АРБИКОН составляет 40 миллионов библиографических записей и 500 тысяч полнотекстовых электронных ресурсов [1]. При этом осуществились цели:

1. Создание качественного информационного ресурса аннотированной библиографической базы данных журнальных статей и предоставление сервиса поиска в информационном ресурсе и сервиса заимствования библиографических записей в базе данных организации [2].

2. Совместное создание и развитие ресурсов и сервисов, связанных с электронной доставкой документов – копий статей из журналов.

Результаты налицо: Создана Библиографическая база данных статей «МАРС» - более 700 тыс. записей, включающая описания 1250 научных и технических журналов Российской Федерации, повышена полнота, качество и оперативность библиографического и информационного обслуживания всех пользователей для решения научных, образовательных и деловых задач, сокращение затрат финансовых, трудовых и материальных ресурсов библиотеки, содействие в создании качественных источников библиографических и авторитетных баз данных и эффективного использования их библиотекой. Ежегодно мы получаем до 150 тыс. описаний. Сейчас нашим ученым, аспирантам и магистрантам доступно стопроцентное описание научных журналов «Аудит», «Бетон и железобетон», «Бурение и нефть», «В мире науки», «Генетика», «Достижении науки и техники АПК», «Журнал аналитической химии», «Защита и карантин растений», «Земледелие», «Зерновое хозяйство», «Зоотехния», «Известия вузов. Химия и химическая технология», «Лесное хозяйство», «Машиностроитель», «Ветеринария», «Свиноводство», «Стандарты и качество», «САПР и графика», «Хранение и переработка сельхозпродукции», «Экология», «Экономика сельскохозяйственных и перерабатывающих предприятий» и других.

Ученым университета обеспечен доступ к информационным ресурсам Проекта АРБИКОН «Электронный заказ и доставка копий статей из журналов» (ЭДД). Библиотеками – участницами создан Единый каталог подписки, на сервере АРБИКОН расположена Автоматическая система ЭДД. Заказ и получение статей осуществляется в режиме он-лайн при помощи web-технологий в течение 10 часов.

Информационное обеспечение научного процесса университета ведется при помощи традиционных и электронных источников информации.

Традиционные источники информации: Систематический каталог, первоисточники из фондов библиотеки, текущие информационные издания. Особенно активно используются: Государственный библиографический указатель «Летопись авторефератов диссертаций», систематический указатель «Сельскохозяйственная литература», выпускаемый ЦНСХБ Российской академии сельскохозяйственных наук, реферативные журналы КазГосИНТИ серий “Химия. Охрана окружающей среды” ,  “Геология. Энергетика. Горное дело. Металлургия. Машиностроение и транспорт”, “Сельское и лесное хозяйство. Пищевая промышленность”, сборники, включающие рефераты отчетов о зарегистрированных и выполненных НИР и ОКР и защищенных диссертаций серий "Общественные науки", "Естественные и точные науки", "Технические и прикладные науки. Отрасли экономики", "Пищевая промышленность. Сельское и лесное хозяйство. Рыбное хозяйство", реферативный сборник «Депонированные научные работы», научно-технический сборник «Новости науки Казахстана». В фонде научной библиотеки эти издания хранятся с 1961 года, с 2000 года приобретаются также электронные версии реферативных журналов КазГосИНТИ. Благодаря возможности работать с научной библиографией в нашей библиотеке ученые и аспиранты при выезде в Алматы, Москву, Санкт-Петербург, Саратов и другие города заказывают литературу в крупных научных библиотеках по уже имеющимся спискам. С этими источниками, а также авторефератами и диссертациями преподаватели, аспиранты и магистранты работают в научном зале для преподавателей и аспирантов. Рабочие места пользователей автоматизированы. На 25 пользовательских местах можно работать с базами данных, электронными изданиями, в Интернет.

Электронные источники информации делятся на локальные и собственной генерации. Электронные источники собственной генерации это – Электронный каталог и базы данных, создаваемые сотрудниками библиотеки. Нами созданы и поддерживаются следующие каталоги и библиографические базы данных: Электронный каталог, базы данных «Статьи», «Казахстаника», «Западно-Казахстанская область», «Образование и наука», «Труды ППС», «Авторефераты и диссертации», «Электронные издания», «Ресурсы Интернет», «Западно-Казахстанский аграрно-технический университет им. Жангир хана».

В Базе данных «Статьи» 103 000 записей, в том числе по сельскому хозяйству 11 тысяч, ветеринарии 1870, экономике сельского хозяйства 3780 записей. Сельскохозяйственные статьи из республиканских источников на русском и казахском языках 3750 названий, по ветеринарии 570, по экономике сельского хозяйства 720 статей.

Аспирантам, магистрантам и ученым вуза доступны локальные базы данных на СД («Законодательство», «Юрист», «Патенты Казахстана (Патенты и полезные модели) с 1980 года», навигатор по Интернет-ресурсам.

Библиотека выпускает бюллетени новых поступлений. На информационное курирование в режиме ИРИ приняты 25 научно-исследовательских тем.

В режиме он-лайн выполняются тематические справки для ученых, аспирантов и магистрантов университета, составляются библиографические списки литературы, сканируются научные статьи по теме диссертации, заказываются статьи по проекту АРБИКОН ««Электронный заказ и доставка копий статей из журналов» (ЭДД)» [3]. Все материалы доставляются по электронной почте. Ежегодно для ученых, аспирантов и магистрантов заказывается около 100 статей общим объемом более 700 страниц. Особенно часто заказываются статьи из Вестников ведущих российских вузов Челябинска, Саратова, Москвы, Оренбурга, Санкт-Петербурга.

Справочно-библиографическим отделом библиотеки были подготовлены и выпущены ретроспективные научно-вспомогательные указатели: «Библиотека в век информационных технологий», «Инновационное развитие Республики Казахстан – веление времени», «Библиотека в информационном мире», 12 биобиблиографических указателей в серии «Ученые ЗКАТУ им. Жангир хана» К 2007 году вышло 4 выпуска «Библиографического указателя научных работ ученых ЗКАТУ им. Жангир хана». Первый выпуск данного указателя вышел в 1974 году и включал труды за 1963-1972 гг., второй выпуск был выпущен в 3-х частях и включал литература за 20 лет (1973-1993 гг.), в третий выпуск указателя наряду с трудами ученых вуза вошли научные работы сотрудников Уральской сельхозопытной станции, четвертый выпуск указателя выпущен в 2003 году и включает работы за 1999-2003 годы. Сейчас мы работаем над 5 выпуском, который выйдет к 45-летнему юбилею университета.

Наиболее эффективной формой, зарекомендовавшей себя на всех уровнях массового информационного обслуживания являются проводимые библиотекой Дни информации, Дни кафедр, Дни специалиста, аспиранта и магистранта, дипломника, открытые выставки-просмотры литературы. На Днях кафедры рассматриваются такие вопросы как «Электронный учебник в учебном процессе», «Web страницы для специалистов», «Библиографическое описание документа», «Электронные ресурсы - преподавателю и ученому» и др. Ежегодно активное участие библиотека принимает в проведении международных научных и студенческих конференций; оформляет книжные выставки для пленарных и секционных заседаний, оформляет и проводит информационные обзоры; готовит обзоры новой литературы для университетской газеты «Заңғар», организует «выездные» книжные выставки новейшей литературы на кафедрах.

Оказывается методическая и консультационная помощь преподавателям, аспирантам и магистрантам в классификации научных работ по УДК.

Определяя свое место в едином образовательном пространстве, библиотека предоставляет пользователям образовательные услуги. Сотрудниками научно-библиографического отдела библиотеки разработана подробная программа обучающих мероприятий, цель которой – обучение пользователей навыкам работы с информационными ресурсами библиотеки, ориентирование их в информационном пространстве, которым располагает как библиотека ЗКАТУ, так и другие библиотеки. Традиционными для нее являются консультации по методике информационного поиска и библиографического поиска, правилам оформления библиографических записей, списков литературы, проведение занятий по формированию библиографической, информационной культуры, навыков работы с литературой.

Ежегодно совместно с кафедрой информационных технологий и компьютерным центром проводятся обучающие семинары «Электронные ресурсы научной библиотеки» для руководителей кафедр и ведущих преподавателей, на которых проводятся консультации по разработке электронных учебников и обучающих систем, пользованию электронными учебниками, проводится обзор информационных ресурсов библиотеки. Оформляется выставка по дистанционному обучению, разработке электронных учебников, программному обеспечению учебного процесса.

Ежеквартально проводится обучение магистрантов и аспирантов, в программу занятий включено знакомство с реферативными журналами, научной периодикой по профилю специальностей, консультация по пользованию государственными стандартами: ГОСТ 7.1–2003. Библиографическая запись. Библиографическое описание; ГОСТ 7.12–93. Библиографическая запись. Сокращение слов на русском языке; ГОСТ 7.83-2001 Межгосударственный стандарт. СИБИД. Электронные издания; ГОСТ 7.18—79 Библиографическое описание картографических произведений; ГОСТ 7.32-2001. Отчет о научно-исследовательской работе. Структура и правила оформления, поиску информации по БД Научной библиотеки, ресурсам Интернет. В раздаточный материал включены ГОСТы в электронном виде, примеры описаний различных видов изданий в соответствии с ГОСТОм 7.1-2003, список ресурсов Интернет в помощь аспирантам и ученым. Аспирантам и магистрантам рекомендованы более 20 адресов ресурсов Интернет.

Сегодня НБ ЗКАТУ им. Жангир хана – современное информационное подразделение университета, и потенциал библиотеки далеко не исчерпан. В рамках реализации задач, поставленных Президентом Республики Казахстан по дальнейшему развитию конкурентоспособной экономики, университетом взят курс на непрерывное расширение научно-исследовательской деятельности за счет интеграции науки и производства. У коллектива библиотеки достаточно профессионализма, компетентности, способности воспринимать все новое, чтобы сделать библиотеку привлекательной, современной, необходимой читателю.
Литература

1. 
   Племнек, А. И. Библиотечные консорциумы - новое качество информационного обеспечения через интеграцию / А.И. Племнек // Университетская книга. – 2006. – №6.– ISSN 1726-6726.- 9 с.
   
2. 
   Племнек, А. И. Проекты АРБИКОН - новый этап развития партнерс­тва / А.И. Племнек // Университетская книга. – 2006. – №12. – С. 37-38. – ISSN 1726-6726.
   

УДК 37.013.73

Абайдың «Қара сөздеріне» арналған бұл сөзімді мен «Ой түбінен шыққан сөздер» деп атағым келді. Өздеріңіз білетін Асан-Қайғының сөздері:

Таза мінсіз асыл тас

Су түбінде жатады

Таза мінсіз асыл сөз

Ой түбінде жатады

Су түбінде жатқан тас

Жел толқытса шығады.

Ой түбінде жатқан сөз

Шер толқытса шығады.

Шынында Абай «Қара сөздерді» еріккеннен жазған жоқ. Халқының хал-жағдайын, болашағын ойлап қиналғаннан, ашынғаннан, қам жегеннен жазды.

«Осы ойыма келген нәрселерді қағазға жаза берейін, ақ қағаз бен қара сияны ермек қылайын, кімде-кім ішінен керекті сөз тапса, жазып алсын, я оқысын... дедім» - дейді Абай бірінші сөзінде.

Абайдың «Қара сөздері» терең ойларға, философиялық пайымдауларға толы, тектен тек Абай осы сөздерін «ғақлия» деп атаған жоқ. Ақыл, даналық түйіндер дегенге келеді.

Біз жаңа, тарихи күрделі кезеңде өмір сүріп жатырмыз. Жаңа қоғам, жаңа Қазақстан қалыптасу үстінде. Әрине, осы кезде заман талабына сай жаңа идеология керек. Бұл идеология қандай болу керек? – деген сұраққа әртүрлі пікір айтылуда. Нарықтық, демократиялық идеология болуы керек дейді. Жеке меншікті мойындайтын, дәріптейтін идеология болуы керек дейді. Бәрі дұрыс. Бірақ мен айтар едім: тап бүгін бізге қажет идеология бізде бар – деп. Тек біз оған мән бермей келеміз, оны зейін қойып оқып, түсіне алмай келеміз. Онда нарық та бар, өзімізге лайық демократия да бар, адамгершілік те бар, талап қоюшылық та бар. Кейбіреулер ойлайды: нарық заманында адамгершілік туралы айтудың өзі ерсі, нарық оған көнбейді – деп. Нарық деген қандай жолмен болса да қарық болу дейді.

Бізге керек идеология Абайдың «Қара сөздерінде» бар. Жаңа идеология жасаймыз деп, әуре болудың қажеті жоқ. Бүгінгі бүкіл елімізде өтіп жатқан акция «Бір ел – бір кітап» - Абайдың «Қара сөздеріне» арналуы құптарлық шара. Тек Абайға жүгіну уақытша, акция кезінде ғана болмау керек. Абайдың «Қара сөздері» әрбір қазақтың, әрбір Қазақстан азаматының қолында, үнемі жүруі керек. Үстел үстіндегі кітап болуы керек. Абай әсіресе билік басындағы шенеуниктер үшін жастанып жатып оқитын кітабы болуы керек.

Біз бәсекелестік жағдайында өмір сүріп жатырмыз. Абайда бұл жөнінде жақсы айтылған. Адам адамнан несімен озады? – дейді ол он сегізінші сөзінде. Байлығымен бе? Билігімен бе? Атағымен бе? Жоқ – дейді Абай. «Тегінде адам баласы адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озады. Онан басқа нәрсеменен оздым ғой демектің бәрі де – ақымақшылдық».

Абайдың екінші сөзін оқып көріңдер. Біздің қазақ, дейді Абай, өзбекті, ноғайды, орысты көргенде күлуші еді, өзін олардан артық көруші еді. Несімен? Еңбек те, өнерде, сауда да, білім де, ғылым да, соларда екен. Біз әуелі солардай болып алайық – дейді.

Қазіргі заманда адам өзін тек еңбекпен көрсете алады. Білімін де, өнерін де, талантын да еңбекпен ақтай алады. Абай бұл жөнінде тауып айтқан. Еңбекті алалап бөлуге болмайды. Еңбектің қай түрі де - абырой. Абай «есектің артын жусаңда табыс тап» - дейді. Адам қай кезде де өзін, отбасын асырай алады. Тек тынымсыз еңбек ету керек. Керек болса жалдануға да тура келеді.

Ф.Энгельстің айтқаны бар: өркениетті, мәдениетті, ғылымды дамытқан құлдардың еңбегі – деп. Құлдардың еңбегі оңай болып па? Қоғамға қажетті материалдың игіліктерді құлдар өндіргесін құл иеленушілер, ақсүйектер немен айналысты? Қол қусырып қарап отырды ма? Жоқ. Оларда аянбай еңбек етті. Ой еңбегімен айналысты. Сөйтіп ғылымды, мәдениетті, өнерді дүниеге әкелді, дамытты.

Абайдың өлеңдерінде де, қара сөздерінде де терең, жетілген философия бар. Әрине, ол «философия» деген сөзді қолданбайды. Дәстүрлі философиялық бағыттарға соқтықпайды. «Материя», «субстанция», «субъект», «объект», «диалектика», «метафизика» деген ұғымдарды атамайды. Осыған қарап кеңес дәуірінде Абайды философ деп танымау орын алды. Ағартушы дедік, ұстаз дедік, ақын дедік. Абайға бұлай қарау билік үшін тиімді болды. Егерде біз Абайды философ деп танып, анық туындыларына осы тұрғыдан үңілсек, онда Абай бізді ойландырар еді, көп нәрселерге көзімізді ашар еді. Өзімізге сын көзімен қарап, далақтап басқа шаба беруді қояр ма едік.

Абайдың философиясы тереңде жатқан, әр адамнан ойлауды, түсінуді талап ететін даналық философиясы, өмір философиясы.

Абай бізге адам болуды, кісі, тұлға болуды, адам құсап дүниемен де, адамдармен де, өзімен де үйлесімді өмір сүруді үйретеді.

Абай жетінші сөзінде: адам баласында бірімен бірі таласқан, бірін бірі басып тастауға тырысатын екі құмарлық бар – дейді. Біреуі – тән құмары, нәпсі, құлқын. «Тамағы тоқтық, уайымы жоқтық. Аздырар адам баласын». Бұл ішсем, жесем, ұйықтасам, анаған да мынаған да, ие болсам дейтін құлқынқұмарлық, дүниеқорлық.

Екіншісі – жан құмары – көрсем, білсем, үйренсем екен деген ұмтылыс.

Адам есейгесін, есті болғасын жан құмарын қандыруға көбірек қам жеуі керек еді, дейді Абай. Олай болмады. Керісінше, жан құмарына көбірек көңіл бөлетін кез бала кезде екен. Бәрін білгісі, көргісі келеді бала. Бәрін үйреніп, меңгергісі келеді. Бірақ үлкендер баланың осы талпынысын түсінбей, оған жағдай жасаудың орнына, керісінше, бөгет бола береді.

Оқу, үйрену Абайдың түсінігінде ынта-жігерге байланысты. Баланы үркітіп, қорқытып, зорлап оқыта алмайсың. Күштеп оқытқан оқу балаға бәрібір қонбайды. Бәріне де баланың өзі ұмтылуы керек, өзі жетуі керек.

«Есейген кезде біз ұзақтай шулап, қарғадай барқылдап, ауылдағы боқтықтан ұзамадық. Жан бізді жас күнімізде билеп жүр екен. Ержеткен соң, күш енген соң, оған билетпедік. Жанды тәнге бас ұрғыздық». Қалай тауып айтқан «Көкіректе сәуле жоқ, көңілде сенім жоқ. Құр көзбен көрген біздің қайуан малдан неміз артық? – деп жазады Абай. Біз Абайды бүгін де қайталай аламыз.

Идеологияның мақсаты елге, халыққа басқа елдердің салтын, тәртібін тарату емес, өз елінің, халқының ғасырлар бойы жинап терген өлмес - өшпес құндылықтарын тарату, насихаттау. Бізде бар ондай құндылықтар. Оларды да Абай талдап түстейді.

Бізде қазір демократияға жол ашылды, демократиялық жолға беттедік.

Бірақ мынаны да ескеру керек. Демократия - нақты, тарихи құбылыс. Бір кездегі Афиныдағы демократия біздің заманымызда болмақ емес. Барлық елдерге, халықтарға, барлық кезде бірдей болатын демократия болмайды. «Әр елдің салты басқа» - дейді қазақ. Америкадағы демократия өзінше, Англиядағы демократия өзінше, Қытай тілінде «демократия», «еркіндік» деген сөздер жоқ. Бірақ қытай халқы бұдан опық жеп жатқан жоқ. Бір кісінің баласындай, біріне бірі қол ұшын беріп, сыйластықпен, түсіністікпен өмір сүріп жатыр, сүттей ұйыған ел Қытайлықтар өз елін «жерұйық» деп есептейді.

Бір миллиард жарым халқы бар елде демократияға, еркіндікке жол берілсе не болар еді? Ойлап көріңдерші. Ешкім ешкімді түсінбес еді. Бейбастақтық болар еді. «Қара қытай» қаптап кетер еді.

Қытайлықтарға керегі тәртіп, реттілік. Еркіндік емес, қажеттілік. Бірақ Қытайдағы тәртіп бір кезде легизм мектебі ұсынған темір тәртіп, үркіту, қорқыту емес, Конфуций ұсынған адамгершілікке, түсінікке, сыйластыққа негізделген тәртіп. Өзің қаламайтын нәрсені басқаға істеме. Сонда ол да саған сен қаламайтын нәрсені істемейді – дейді Конфуций.

Сол сияқты біздегі демократия да Франциядағыдай демократия болмауы керек. Ол бізге үйлеспейді. Біздің өз тарихымыз, салтымыз,діліміз, дініміз бар. Біздегі демократия Абай түсінігіндегі демократия болуы керек. Ақыл, білім, түсінік, даналық, ар, ұят, намыс, еңбек, міне, осыларға сүйенген демократия.

Абайдың қара сөздеріндегі ойлар түпсіз терең. Бәрін шолып шығу мүмкін емес.

Абайдың он жетінші сөзіне назар аударайық. Қайрат, ақыл, жүрек - үшеуінің айтысы, бәсекесі. Бәрі де керек, бәрінің де өмірдегі орны зор. Бірақ құр қайрат еркіне жіберсе, «әлімжеттілікке» салынып, бәрін бүлдіріп тынуы мүмкін. Қытайда у вэй деген принцип бар. Тарих, қоғам, табиғат заңдарына қайшы келетін әрекеттен сақтандыратын Батыста, керісінше, қит етсе іс-қимыл, әрекет, практика деп шыға келеді. Адамның, қоғамның қолынан келмейтін ештеңе жоқ – деп есептейді. Жоқ. Әр нәрсенің шегі, шамасы болады. Соны айыра білу керек. «Тең орта сын» таба білу керек.

Құр ақыл да еркіне жіберсе адамды сүріндіреді. Батыста рационализм деген ағым бар. Ақыл (разум) бәрін шеше алады деп сенеді. Сциентизм ғылымның мүмкіндігін дәріптейді. Бәрін де ғылым арқылы өлшеп пішуге болады – дейді. Бірақ ақыл, ғылым, мысалы, Құдайдың не екенін, барын да, жоғын да түсіндіріп бере алмайды. Бұл мәселе оған әл бермейді.

Адам неге Құдайға сенеді? Адам неге үміт артады? Мұрат деген не? Махаббат деген не? Мұның бәрі ақылдың ісі емес. Мұның бәрі – жүректің ісі, жүректің қалауы. Абай ақыл мен қайраттың қасына төреші етіп жүректі қосады.

Достоевский айтады: «Нужно покинуть точку зрения эвклидова ума». Дұрыс. Бәрін өлшеп-пішу, есептеп шығару мүмкін емес.

Батыс философиясында «жүрек» жөнінде әңгіме болмайды. Адамды ол есептеу машинасы сияқты көреді. Ламетри сондай еңбек жазды: «Человек – машина». Тек бір адам, атақты ғалым, философ Блез Паскаль жүректі ақылға қарсы қойды.

Ғылыми – дәлелдеу ісінде, әрине, ақыл шешуші рөл атқарады – дейді Паскаль. Ал адам әлемінде, сенім – нанымда, дінде, моральда жүректің әмірі жүреді. «Ақиқатты, - дейді Паскаль, - біз ақылмен ғана емес, жүрекпен де қабылдауымыз керек». Сонда ғана біз оған сенеміз. Ақиқат біздің нанымымызға айналады. Біз мұндай ақиқат үшін күресуге бармыз. «Құдайды сезетін ақыл емес, жүрек» - дейді Паскаль.

Бірақ XVII-XVIII ғасырда Батыста Паскальдің пікіріне ден қойған ешкім болған жоқ.

Абай Паскалді оқымаған болар. Бірақ оның жүрек жөніндегі ойлары Паскальдің пікірімен үндесіп жатыр. Абайша жүректің рөлі тек адамгершілік мәселесінде ғана емес, ғылым – білімде де орасан зор.

Не үшін мен білем?

Не үшін мен үйренем?

Жүрек туралы Абай 14-сөзінде де айтады: «рақымдылық, мейірбандылық, әр түрлі істе адам баласын өз бауырым деп білетін – бұл – жүректің ісі» - деп жазады. Жүрек туралы Абай өлеңдерінде де жазады.

Жүрек – теңіз, қызықтың бәрі – асыл тас,

Сол қызықсыз өмірде жүрек қалмас

Жүректен қызу-қызба кете қалса,

Өзге тәннен еш қызық іс табылмас.
Достық, қастық, бар қызық – жүрек ісі

Ар, ұяттың бір ақыл күзетшісі

Ар мен ұят сынбаса, өзге қылық,

Арын, алқын – бұл күннің мәртебесі

Ұйықтаған ойды кім түртпек?

Ақылға сәуле қонбаса,

Қайуанша жүріп күнелтпек. Ақылға сәуле қайдан қонады? Жүректен.

Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста

Сонда толық боласың елден бөлек

Жеке-жеке біреуі жарытпайды

Жол да жоқ жарыместі «жақсы» демек. Абай әңгіме қылатын толық адам, кемел адам – жан-жақты жетілген « сегіз қырлы, бір сырлы» адам.

Тулап қайнап бір жүрек қылады әлек

Біреуінің күні жоқ біреуінсіз

Ғылым сол үшеуінің жөнін білмек.

XIX ғасырдың екінші жартысында қазақ даласында өмір сүрген Абайдың түсінігі мені таңдандырып келеді. Ондай түсінік қазіргі біздің ғалымдарымызда жоқ. Конференцияларда мен бұл жөнінде айтып жүрмін.

Абайдың өлеңдерінде, қара сөздерінде ойлау, тереңге бойлау жөнінде көп айтылады. Ақынның бұл талабына ол кездегі адамдар түгіл қазіргі адамдар да сай келе алмайды. «Ғылым оқып, ой таппай, құр үйінде жатады». Аз ба қазір ондайлар? «Ойлау да жоқ, білу жоқ, келер менен кетерді»; «Терең ой, терең ғылым іздемейді», бетімен қалқиды, тереңге бойламайды. «Ынсап ұят, терең ой, ойлаған жан жоқ, жауып қой»; «Ойланар елдің сиқы жоқ»; «Жүйрік тіл, терең ой, Сол күнде қайда едің?»; «Терең ойдың телміріп соңына ермей»; «Малда да бар жан мен тән, ақыл сезім болмаса, Тіршіліктің несі сән тереңге бет қоймаса?»;

Орыс тілін, орыс ғылымын меңгеру жөніндегі Абайдың ойлары бүгін де күшінде.

Адамның ана тілін білуі- заңдылық..Бұл жөнінде әңгіме етудің өзі артық. Абай үшін ана тілін білмейтін қазақ ақылға сыймайтын нәрсе, ерсілік.

Сонымен бірге қазір де қазақ жастарына орыс тілін білу- өмір талабы. Ағылшын, неміс тілін білу де артық етпейді. Ал, орыс тілін білу- ғылымға, дүниежүзілік әдебиетке апаратын тура әрі қысқа жол.

Кеше кеңес дәуірінде көбіміз орыс тілін меңгереміз деп, орысша ойлап, орысша жазып, ана тілімізді ұмыта жаздадық. Енді егемендік алғасын ана тілімізге көңіл бөлініп, кейбір «ұлтжанды» (тырнақшаның ішінде) қазақтар енді бізге орыс тілін білудің қажеті шамалы дейтін болды. Мүлдем теріс пікір. Мұндайларға Абайдың 25-сөзін қайталау артық болмайды: «Орысша оқу керек, хикмет те, ... өнер де, ғылым да- бәрі орыста...». «Сен орыстың тілін білсең, көкірек көзің ашылады». «Орыстың ғылымы, өнері- дүниенің кілті». Абайдың «Қара сөздері» туралы көп айтылды, көп жазылды. Әлі де көп айтылар, жазылар.Мен бүгін өз ойымды білдіріп отырмын. Абайдың терең философиялық ойлары жөнінде мен кітаптарымда жаздым. Қазір оны да қайталап отырған жоқпын. Абай жөнінде әр уақытта да жаңа сөз, жаңа пікір айта беруге болады. Абай - таусылмас тақырып. Абайдың «Қара сөздері жөнінде» белгілі философ, академик, сенат депутаты Ғарифолла Есім «Хакім Абай», «Сана болмысы» (8 - кітап), «Абай туралы философиялық трактат» деген кітаптарында жазды. Танысарсыздар деп ойлаймын. Абай өз заманында керек болды. Ол қазір бәрінен де керегірек. Ол болашақта да керек болады. Ол- біздің арқа сүйер рухани қазынамыз. Мен бұл сөзімді Сұлтанмахмұт Торайғыровтың әрбір қазаққа, әрбір жас түлекке арнаған мына сөзімен аяқтайын:

Асыл сөзді іздесең,

Абайды оқы, ерінбе,

Адамдықты көздесең,

Жаттап тоқы көңілге!