Ауыл шаруашылық ғылымдары

Наибольшим показателем живой массы при рождении характеризовались помесные бычки. Их превосходство над чистопородными сверстниками по изучаемому показателю составил 2,0-5,1 кг (8,0-20,5%, Р>0,99).

Несмотря на то, что животным были созданы одинаковые условия кормления и содержания, аналогичная картина наблюдается и в послеотъемный период.

В летний пастбищный период с 3 до 8 месяцев самой высокой энергией роста отличались помесные бычки, особенно симментальские помеси. К отъему они достигали живой массы 228,1 кг, имея превосходство над сверстниками казахской белоголовой породы на 15,7 кг (7,4%, Р>0,95). Разница между первой и третьей, первой и четвертой группой в этом возрасте составила, соответственно 9,4 и 12,2 кг (4,4 и 5,7%, Р>0,95).

Вследствие неодинаковой реакции организма подопытного молодняка разных групп на изменяющиеся условия окружающей среды межпородные различия по живой массе с возрастом в абсолютных и относительных показателях увеличились. Во все периоды роста помеси имели более высокую живую массу, чем чистопородные сверстники. Так, если в 12-месячном возрасте симментальские, лимузинские и аулиекольские помеси превосходили по живой массе чистопородных бычков казахской белоголовой породы, соответственно на 17,7; 5,0 и 8,9 кг (5,7%; 1,6 и 2,9%), то в конце опыта это превосходство составило 40,2; 12,9 и 23,7 кг (8,8; 2,8 и 5,2%).

Помесный молодняк имел преимущество над чистопородными сверстниками и по интенсивности роста. Так, среднесуточный прирост живой массы за период выращивания от рождения до 18-месячного возраста составил у бычков казахской белоголовой породы 794 г, у симментал × казахской белоголовой – 858 г, у лимузин × казахской белоголовой – 814 г и у аулиекольской × казахской белоголовой – 832 г.

Для изучения мясной продуктивности животных сравнительных генотипов на Токмансайском убойно-перерабатывающем цехе произведен убой бычков – по 3 из каждой группы – в возрасте 18 месяцев (таблица 2).

Таблица 2 - Результаты контрольного убоя бычков (X±Sx)

Показатели	Группа
	I	II	III	IV
Предубойная масса, кг	441,5±3,62	478,1±3,42	460,4±5,73	468,5±8,26
Масса парной туши, кг	243,3±2,16	270,3±2,81	255,6±5,43	261,0±6,43
Выход туши, %	55,1	55,5	55,5	55,7
Масса внутреннего жира-сырца, кг	14,8±0,79	10,8±0,72	11,0±0,84	11,4±1,02
Выход жира-сырца, %	3,35	2,22	2,39	2,43
Убойная масса, кг	258,1±3,18	281,1±4,31	266,6±6,43	272,4±6,48
Убойный выход, %	58,5	57,7	57,9	58,1

При убое от всех бычков получены тяжеловесные туши. Однако по массе туши были различия между группами. При этом бычки казахской белоголовой породы уступали симментальским помесям по этому показателю на 27 кг или 11,1%; лимузинским помесям – 12,3 кг или 5,1%; аулиекольским помесям – 17,7 кг или 7,3%. Установлены определенные генотипические различия и по выходу туши, убойной ее массе и убойному выходу.

Морфологический состав туши не в полной мере отражает пищевую ценность мяса. Для оценки качества мяса проведен химический анализ средней пробы мяса (таблица 3).

Таблица 3 - Химический состав средней пробы мяса (X±Sx), %

Показатели	Группа
	I	II	III	IV
Влага	66,79±0,56	70,03±2,01	69,78±2,16	69,01±1,96
Сухое вещество	33,21±1,87	29,97±1,38	30,22±0,87	30,99±1,84
Протеин	13,73±1,04	10,06±1,08	10,32±0,97	11,20±1,17
Жир	18,63±0,38	19,01±0,54	19,03±0,87	18,93±0,63
Зола	0,85±0,02	0,90±0,02	0,87±0,04	0,86±0,03

Из таблицы следует, что помесные животные даже при большой интенсивности роста дают относительно постное мясо, что обусловлено генетическими особенностями производителей, используемых в скрещивании. По выходу внутреннего жира-сырца, содержание жира в средней пробе мяса помеси уступали чистопородным бычкам, в результате чего белково-жировой коэффициент составлял у бычков II группы 1,9; III группы – 1,8 и IV группы – 1,7 против 1,3 чистопородных сверстников.

Как видим, наиболее оптимальным соотношением белка и жира характеризуется мясо, полученное от помесей симментальских, лимузинских и аулиекольских производителей.

Оценка результатов исследований дает возможность рекомендовать в товарных хозяйствах проведение скрещивания казахской белоголовой породы с использованием симментальских мясного направления, лимузинских и аулиекольских быков. Данный метод повышает интенсивность роста при небольшом отложении жира в туше, улучшает биологическое качество мяса. Более продолжительная интенсивность роста мышечной ткани помесных животных дает возможность повысить интенсивность откорма и эффективность производства говядина.

Поэтому симментальская мясного направления, лимузинская и аулиекольская породы являются перспективными, эффективно сочетаемыми при скрещивании с казахской белоголовой породы для создания высокопродуктивных товарных мясных стад.
УДК 636.082:636.32(574.1)
ПРОДУКТИВНОСТЬ И ЭКСТЕРЬЕРНЫЕ ОСОБЕННОСТИ ЕДИЛЬБАЕВСКИХ ОВЕЦ В ОАО «БРЛИК»
А.М. Давлетова, аспирант, Е.Т. Усиев, канд. с.-х. наук
Западно-Казахстанский аграрно-технический университет имени Жангир хана
Берілген мақалада отардың кластық құрамы талданған, селекциялық топтың, қойларының өнімділігі зерттелген, Батыс Қазақстан облысының Жаңақала ауданының Бірлік ААҚ өсіру жағдайындағы еділбай қойларының экстерьерлік ерекшеліктерінің сипаттамасы зерттеліп көрсетілген.
В статье проанализирован классный состав стада, исследована продуктивность овец селекционной группы, дана характеристика экстерьерных особенностей едильбаевских овец в условиях разведения в ОАО «Брлик» Жангалинского района Западно-Казахстанской области.
Class compound of flock was analyzed in the article and productivity of sheep of selective group was researched, characteristic of Edylbay sheep’s figure features in conditions of breeding in “Brlik” economy of Jhangala district in West Kazakhstan.
Целенаправленная селекционно-племенная работа с едильбаевскими овцами ведется с 1934 года, с момента организации Фурманского ГПР на территории Казталовского, Жангалинского, Жанибекского, Лбищенского и Урдинского районов Западно-Казахстанской области.

Работу по созданию ценного племенного стада этих овец начинали специалисты госплемрассадника П.Л. Невежин, А.П. Язов, позднее эту работу продолжил

У. Имангалиев, а с 1985 года селекционно-племенная работа ведется под руководством НИИ овцеводства.

Животные ОАО «Брлик» характеризуются консолидированной наследственностью, типичностью, высоким потенциалом мясо-сальной продуктивности и высокой энергией роста ягнят.

Ценной биологической особенностью этих овец является то, что взрослые животные и молодняк хорошо используют кормовые и климатические условия пустынных и полупустынных зон в отдельные сезоны года.

Племенные овцы ОАО «Брлик» представлены типичными животными, отличающиеся своеобразным типом телосложения и высокой продуктивностью по сравнению с другими отродьями казахских курдючных овец. Результаты бонитировки овцепоголовья в ОАО «Брлик» представлены в таблице 1.

Основные бараны имеют живую массу в среднем 109,8 кг, а в возрасте 1,5 лет молодняк достигает 65 и 83 % массы тела соответственно взрослых баранов и маток.

По живой массе едильбаевские овцы уступают лишь гиссарским. Неоднократно признаны чемпионами породы овцематки и бараны-производители ОАО «Брлик».
Таблица 2 - Продуктивность овец селекционной группы ОАО «Брлик»

Половозрастная группа	Класс	Число голов,n	Живая масса, кг		Настриг шерсти, кг
			М±м	σ	М±м	σ
Бараны взрослые	элита	430	109,9±0,29	3,30	2,2±0,02	0,29
Матки взрослые	элита	2072	75,6, ±0,09	2,13	1,43±0,01	0,11
Ярки 16- месячные	элита	700	63,2±0,12	1,19	1,17±0,07	0,25
Бараны 14-15 месячные для плем. продажи	элита	560	72,0±0,14	1,30	0,9±0,03	0,13

Самую большую живую массу 167 кг имел баран, экспонировавший на ВДНХ в г. Москве в 1958 году.

Едильбаевские овцы ОАО «Брлик» по своей основной продуктивности относятся к мясо-сальным.

Достаточно хорошо выражены у них и шерстная продуктивность.

Отличительной особенностью едильбаевских овец ОАО «Брлик» и его дочерних хозяйств является то, что они имеют глубокую грудь с сильно развитой грудной костью, несколько удлиненным туловищем, развитый костяк, а также характеризуются интенсивностью роста молодняка в молочный период.

Голова овец массивная, но не грубая. Длинная, относительно узкая. С ясно выраженной горбоносостью, у баранов горбоносость выражена резче и носовые кости по линии горба у них шире.

Голова до линии, соединяющей нижние края ушных раковин, покрыта блестящим кроющим волосом. Овцы в массе комолые или с небольшими зачатками рогов.

У большинства животных уши длинные, полусвислые и свислые. У небольшой части овец на ушах встречаются кожные образования в виде сережек. Шея длинная, мускулистая, у большинства баранов на шее растет грива, состоящая из грубой ости, у маток шея обычно вплоть до грудной кости голая. Холка широкая, низкая, спина длинная, прямая и широкая, с хорошо развитой мускулатурой. Крестец широкий, несколько спущенный, как у большинства пород курдючных овец. Ляжки хорошо выраженные, ноги высокие сухие и крепкие. Правильно поставленные, копыта крепкие. Благодаря этому овцы свободно и быстро движутся на изреженных пастбищах, преодолевая большие расстояния. Курдюк средний, большой, подтянутый. Шерсть косичного строения, густая. Косицы формируются из средней ости, переходного волоса и пуха. Ость заметно выступает над пухом.

Встречается сухой и мертвый волос. Оброслость брюха хорошая. Черная масть составляет 70%, остальная часть рыжей, бурой и серой масти.

В настоящее время ведется интенсивная научная работа по совершенствованию продуктивности и экстерьера стада едильбаевских овец.

Қазіргі уақытта Республикада аграрлық- өнеркәсіп кешенінде, соның ішінде мал шаруашылығында үлкен құрылымдық өзгерістер болып жатыр. Жалпы мал шаруашылығы іштей мамандандыру арқылы, әрі осы саланың интенсификация жолына көшуіне байланысты ерекше дамуда.

Ет көлемін арттыру, әсіресе ірі қара шаруашылығы есебінен - мал шаруашылығының маңызды мәселелерінің бірі болып келеді.

Батыс Қазақстан облысының табиғи-климаттық жағдайы, жерді пайдаланудың тарихи жүйелілігі, жемшөп өсетін жердің көлемділігі, мал шаруашылығын дамытуға өте тиімді, әсіресе қазақтың ақбас сиырының тұқымын өсіруге қолайлы жағдай бар. Малдың осы тұқымы, республикада етті мал шаруашылығын жедел дамуын қамтамасыз ететінін, сеніммен айтуға болады.

Асыл тұқымдылығын және өнімділік сапасын арттыру мақсатында малды сұрыптау өте маңызды. Тәжірибе және сұрыптау арқылы осындай нәтижеге қол жеткізуге болады.

«Чапаев» ЖШС ең алдыңғы қатарлы асыл тұқымды қазақтың ақбас сиырының Шағатай тоқал типін өсіретін шаруашылық. Бұл шаруашылықтың малдары Қазақстандағы қазақтың ақбас сиырының тұқым малдарынының ішіндегі ең маңыздысының бірі болып саналады.

Тоқал малдарының табынын құру барысында 4-5 жоғары өнімді аталық іздерді шығару мақсаты тұрды. Ізді құру кезінде негізгі талап - өсу интенсивтілігі жоғары, тоқал бұқаларын іріктеу болып келді.

Шағатай тоқал типін шығару 1962 жылы Канададан әкелінген герефорд тұқымының тоқалы «Гоулд Сол Д-27» бұқасын қолданудан басталды. Бұл максимальды тірі массасы 7 жасында -1150кг салмақты, жоғары өнімді тоқал бұқасы. Табында оның жақсы ет формаларымен ерекшеленетін және салмағы 900кг артық ұрпақтары пайданылды. Олардың ішінен ерекше бағалы тоқал бұқасы Вьюн 712 к, осы бұқа негізінде жаңа зауыттық із жасалынды [1].

Чапаев асыл тұқымды зауыт базасында XX-шы ғ. 70-ші жылдары тоқал малдың аталық іздерімен тоқал малдардың зауыттық типін шығаруға бағытталған асылдандыру жұмыстары басталды. Соның нәтижесінде екі зауттық із - Ветеран 7880-КБ-4, Вьюн 712к және төрт туыстық топ – Байкал 442 , Восток 7632к, Коппертон 150к, Стик 2Тк құрылды [2].

Қазіргі уақытта табын таза тұқымды малдардан тұрады, оның кластық құрамы элита-рекорд және элита – 68,3%, I-ші класс – 22,5%, II-ші класс – 9,2% сипатталады, аталық бұқалардың 6-басы элита-рекорд класына ие. Сиырлар табынында элита-рекорд және элита – 61,8%, I-ші класс – 20,2%, II-ші класс – 18% құрайды. Тайыншалардың класстық құрамы I-ші және одан жоғары классқа - 90,1%-на тең. Табын малдарының басым бөлігінің класстық құрамы стандарт талабына сай. Бұл көрсеткіш «Шағатай» тоқал типінің генетикалық потенциалының кеңдігін сипаттайды.

Зерттеушілердің пайымдауынша тоқал малдарының, яғни «Шағатай» тоқал зауыттық типі интинсивті түрде бұлшық ет ұлпаларын өсіру, ақуыз заттарын жинақтауға бейім келеді. Осыған сәйкес «Шағатай» тоқал малдарының экстерьерлік-конституциялық ерекшеліктері қалыптасты. Бұл тоқал типтес малдар ауыр салмағымен және ірілігімен ерекшеленеді. Толық жастағы бұқалардың шоқтығының биіктігі – 135,5см, кеудесінің тереңдігі – 76,3см, кеудесінің ені – 57,8см, ал сиырлар сәйкесінше – 120,1; 65,9; 40,9см.

Сиыр табынының генеологиялық жүйесі екі зауыттық ізден және төрт туыстық топтан тұрады. 2028 сиыр ішінен Ветеран 7880 КБ-4 және Вьюн 712к аталық іздерге жоғарғы пайыздық үлес тиесілі - 15,97% және 1,08%. Туыстық топтарға келесілер жатқызылады: Камертон 63118 – 27,46%, Байкал 442 - 23,85%, Восток 7652 – 22,92% және т.б. - 8,72%.

Зерттеу нәтижелері бойынша тоқал сиырларының тірілей салмағы басқа типті сиырлармен шамалас, ал сүттілігі артықтау екені анықталды. Сиырлардың сүттілігінің орташа көрсеткіші: 174,2кг, бұл стандарттан жоғары көрсеткіш (2, 5% ға). Сүттің сапалық құрамы төменде келтірілген.

Кесте - Тоқал сиырлардың сүтінің сапасы

Сүттің майлылығы,%	4,16±0,15
Сүттің белогы, %	3,59 ±0,06
Тығыздылығы, градустар	1,024 ±0,0002
Құрғақ қалдық, %	13,40 ±0,28

Шағатай зауыттық тоқал типі малдарының ет өнімділігі де жоғары. Малдардың орташа тірі салмағы (бұқашықтар) 6-8-12- 15-18- айлық шамасында – 172,1; 213,1; 305,2; 368,8; 431,7 кг; сәйкесінше таналардың салмағы - 163,1; 192,1; 262,2; 306,2; 351,4кг

Анализдің көрсетуі бойынша аталық жас малдардың тірі салмағының өсуі 8-айлық шамасында баяулайтынын көрсетеді, яғни, 12-15-18 айлығында. Тірі салмағы 1-ші класс стандартынан сәл асады. Бұл әрине айыру стресс факторының әсері және жеткіліксіз азықтандырудан болады. Сонымен қатар, тірі салмақ бойынша орташа селекционды дифференциал торпақтарда (аталық мал) -52 кг, ал таналар (ұрғашы мал) -29кг айта кеткен жөн, бұл да тоқал зауыт типтік малдардың жоғары генетикалық потенциалын көрсетеді.

Аталық бұқалар жоғары ет өнімділігімен және сойыс сапасымен ерекшеленеді. Бұқаларды қарқынды өсіру кезінде орташа тәуліктік өсім -8- 15 айлық шамасына дейін 1060 г, ал шаруашылық жағдайында -831 г. Ескеретін жағдай, кейбір торпақтардың орташа тәуліктік өсімі: 15- торпақ 1150-1200 гр болды. Бұл типке жататын малдар ет өнімділігінің сапалылығымен де ерекшеленеді. Сою кезінде ұшаларының бұлшық еттері жақсы дамығанын және бір қалыпты майланған ұшаның әр жеріндегі майдың қалыңдығы 0,8-1,9см шамасында екенін көруге болады. Терілері шикі зат стандартына сәйкес.

Тоқал малының көбею қабілеті мүйізді малдардан ерекшеленбейді. Зерттеулер көрсеткендей құрғақ жаздан кейін аналық табынның ұрықтануы төмендейді (56%-ға дейін). Малдардың жақсы ұрықтануы жазғы мезгіліне сәйкес келеді. Тоқал малдардың ұрықтануының пайызы 52,0 ұрықтану коэффициенті 1,6. Табын бойынша буаздық мерзімінің ұзақтығы 381±0,8.

Ғалымдардың пікірінше, мүйізді малдар табынында зақымданудан ет өңдейтін мекемелер орташа жалпы ұша массасынан 0,8-2,7% етті жоғалтады. Сонымен қатар тері шикізатының сапасы төмендейді, оның 4% төменгі сортқа жатқызылады. Малдарды шоғырландырып бір жерге азықтандырғанда, әлді мүйізді малдар жақсы орындарды иемденіп, қалған малдарға жеткілікті түрде азықтануына мүмкіндік бермейді. Осының салдарынан табынның 15% толық қанды азықтанбайды [2].

Тоқал типті малдарды мүйізді малдармен салыстырғанда өнімділігі жағынан кем түспейді, бағып-күту кезінде қауіпсіз, бордақылау алаңдарына орналастырғанда аз орынды қажет етеді. Тоқал малдарының мінезінің жуастығы, жайлымдық жерлерді тиімді пайдалануға, зақымдық сипатты жарақаттар салдарынан түсіктердің кемуіне септігін тигізеді. Осы малдарды бордақылау алаңдарында ұстағанда, олардың тығыздығын 30%-ға дейін мүйізді сиырларға қарағанда арттыруға мүмкіндік бар. Осыған сәйкес бордақылау алаң аудан бірлігінен тірі салмақтың жалпы өнімділік шығымын 30%-ға арттыруға болады. Тоқал малдары өзінің құнды қасиеттерін тұрақты түрде ұрпағына береді. Осы типке жататын малдар мүйізді малдарға қарағанда едәуір технологиялық жағынан сапалы болып келеді.

Қорыта келе Шағатай малдарының өнімдерінің сапалылығы, қазақтың ақбас сиырының тұқымын әрі қарай жетілдіріп және таралуына үлес қосатынына сенімдіміз.