2. ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ МИФОЛОГИЯЛЫҚ ДӘУІРІ

31 
туралы мифтер, 4) фантастикалық және метафоралық мифтер, 5) саяси-
әлеуметтік және тұрмыстық мифтер. 
Қазақтың арғы ата-тектерінің дүниені мифтік тұрғыдан түсінуі әлемдік 
үлгілермен сабақтас. Мәдениеттанулық структурализмнің өкілдері (В. Пропп, 
К. Леви-Строс) әр түрлі халықтардың мифтері мен салт-дәстүрлерін зерттей 
келе, олардағы құрылымдық ұқсастықты атап көрсетті. Мысалы, ежелгі 
гректердегі Циклоп пен түрік халықтарындағы Төбекөз туралы мифтер тек 
мазмұндық емес, сонымен бірге құрылымдық ұқсастықты танытады. Көк 
Тәңірі, Жер-Су мен Ұмай ананы айтпағанның өзінде, түрік халықтарының арғы 
Ата-тек туралы түсініктері тарихтың алыс қойнауларында қалыптаса бастаған. 
Көк бөрі туралы аңыздар, Ш. Айтматовтың және Ю. Рытхэудің көркем 
шығармаларында бейнеленген тотемдер — Бұғы ана мен Алып балық (кит) 
мифтің әсерлі белгілері. Тотемдік Ілкі тек адам мен табиғаттың ішкі 
тұтастығын 
білдіретін 
маңызды 
дүниетанымдық 
түйнекке 
жатады. 
Зерттеушілер Ілкі Тек жалғыз адам әлеміне тән деп есептемейді. Ол бүкіл 
ғарыштық әлемді, үш дүниені (жоғарғы, орталық және төменгі) қамтитын 
көрініске жатады. Мысалы көшпелілер әрбір төлді бір ғарыштық стихиямен 
байланыстырады: қой - оттан, түйе - сордан, жылқы - желден, сиыр - судан. Бұл 
стихиялар (дүлей күштер) ғарыштық жасампаздықтың таңбалары: сиыр - өлім 
мен о дүниенің, түйе - жердің, “еш“ деген түбірі бар ешкі – хаостың, бостықтың 
таңбасы. Кейін қазақтың дәстүрлі мәдениетінде тотемдік ұғымдар қалғанымен, 
олардың нақтылы көріністері өзгерді.
Мифологияда сакральды (қасиетті) мағынасы бар сарын - адамның 
биологиялық өмірі, оның тууы мен өлімі. Қауымдағы ең бірінші бөлініс - 
жыныстық бөлініс. Оның негізінде мифологиялық сана уақыттан тыс тұратын 
алғашқы абсолютті бейнелердің бірі - Алғашқы Ата-Ана туралы түсінікті 
қалыптастырады. Егер діни түсініктегі Адам ата мен Хауа ананы құдай жаратса, 
мифологиялық Арғы тек - табиғат туындысы. Мифологиялық кеңістіктік-
уақыттық континиумда адам мен әлемнің арасында ешқандай алынбайтын 
кедергі жоқ. Мифологиялық кейіпкердің сөзі мен ісі синкреттік және тұтастық 
сипатта болады. Оның бірлігін жүзеге асыратын күш - салт-дәстүрлердің 
мызғымас жүйесі. Сонымен, мифологиялық кезеңде адам мен табиғаттың 
арасындағы бірлік ерекше жоғары дәріптелді. Скиф-сақ өркениетіндегі «аң 
стилі», қытайдың инь, ян бастамалары, Египет пен Шумердегі өліп, қайта 
тірілген құдай туралы аңыздар - табиғатпен үйлесімдікке шақыратын рәміздер. 
Мифологияның барлық халықтардың немесе этниқалық топтардың көне 
мәдениетін қамтығаны белгілі. Қазақ мәдениеті тарихын зерттеушілер 
еуразиялық далада матриархат ұзақ ғасырлар бойы қоғамдасудың басты түрі 
болды дейді. Археологиялық деректер балалардың аналарының қасында 
жерленгенін дәлелдеуде. Орталық Азияны алғашқы зерттеушілер (Иакинф) осы 
өңірдегі «Әйелдер патшалығы» туралы деректер келтіреді: 
“Онда лақабы Суби, аты Могйе әйелдің елді 20 жыл билегені айтылады. 
Әйелдер патшалығында 10 мың түтін болған. Еркектер бірыңғай аң аулаумен 
айналысқан. Могйе ханша тау шатқалындағы 9 қабатты ордада тұрған. Ол бес 
күн сайын бағынышты ханшалармен мемлекет ісі жөнінде кеңес өткізіп тұрған. 

32 
Әйелдер мұнда өздерін жоғары санаған, әрі еркектерді қызғанбаған. 
Патшалықтың еркек, әйелі беттерін күніне бірнеше дүркін опалап, бояп 
жүргенді ұнатқан. Елдің негізгі байлығы – таза мыс, бояу, жұпар, тұз болып 
есептелген. Патша әйел өлгенде оның терісі сыдырылып алынып, сүйегі мен 
етіне ұнтақтар себілген. Осыдан кейін темір табытқа салынып жерленген. Жан 
иесі – “Асыла”, “Орман тәңірі” болады деп олар сенген. Бұлардың құрметіне 
адам, не маймыл құрбандық шалынатын болған. Патшалық жерінде (Тянь-
Шань тауының түстігі, Үндістан жағында) өсетін қырғауылға ұқсас құстың 
жемсауынан дән шықса, өнім мол болады, құм, қыйыршық шықса қуаншылық 
болады деп жорыған” (Хасенов Ә. Қазақстан мәдениеті мен өнерінің тарихы. 
А., 1987, 18-19 б.). 
Мифті тудырушылар өмірде өз орнын сақтап қалу үшін жаратылыс 
құдіретімен тайталасқан қайыспас, қайратты замандастары туралы сыр шертеді. 
Аңызға айналған айбынды айқасында адам сенімді серік, одақтастарын да 
сұрапыл, сұсты табиғаттың өз бойынан тапқан. Хумбабаға қарсы көзін 
аштырмай үрлеп, ышқынып, сегіз дүлей жел көтерілді. 
Төтенше қимыл-қарекет шығарманың жалпы шабытты, асқақ рухи 
қуатынан, әсірелеу әуенінен, сом да шымыр кейіп-көріністер бітімінен ап-
айқын аңғарылып-ақ тұр. Қаһармандар жаратылыс жанымен жарасып 
жатқандығы соншалық, сұмдық қиянат-кедергілердің бәрін жеңіп, өз үстемдігін 
асырған кезде де, олар бәрібір төл табиғатты көкейтесті бір мұратына жеткізген 
боп шығады. Жаратылыстың өзіне сарылып күткен тыныштығын сыйлайды. 
Хумбаба құлап, жын шашқан есірік мүшелері түгел өліп тынған сәтте асқар 
таулар мен орманды шыңдар да жайланып сала берген (сонда - 89 б.). 
Шумер мифтері қазақ дүниетанымына арналған кітапта бекер келтірілген 
жоқ. Еуропаорталық ұстанымнан көтеріле білген ғалымдар мен мамандар, 
шумер өркениетінің ілкі түркілік мәдениетпен үйлесімді байланыстылығы 
туралы нақтылы ойлары мен дәлелдерін алға тартады. Бұл мәселені алғашқы 
көтергендердің бірі — Олжас Сүлейменовтың “АЗ и Я” кітабынан осы жөнінде 
кейбір үзінділер келтрейік: “Материалдық мәдениеттің бүкіл тарихын 
сұлулықтың 
әсемпаздықпен, 
бейненің 
затпен, 
поэзияның 
сөзбе-сөз 
ұғынықтылығымен толассыз күресі деп есептеуге болады. Археолог Булли 
Шумердегі бір обадан суреті бар металл тостаған табады. …Евтюхова мен 
Кисилев Алтай қорғандарын қазу кезінде жазулы металл ыдыстарға тап болады. 
…Ақышев Алатау бөктеріндегі қорғаннан бүйірінде жазуы бар металл тостаған 
табады. 
Бұл үш уақиғаны жеке-жеке, бір-бірінен бөлек, байланыссыз қарасақ, 
әңгіме кездейсоқ металл тостағандар туралы болып қала бермек. Ал бәрін ой 
сабағына тізсек, шашыла түскен әріптерді тізбектеп, сөз құрастырамыз. Әрине, 
ол сөзді оқи алуымыз, оның мән-мағынасын бір дегеннен түсіне қоюымыз 
екіталай. Ол - болашаққа аманат. 
Мен Шумерге бет бұрдым: өлікті жерлеу жоралғысында металл ыдыстарға 
шумерліктей мән берген жұрт жоқ. Бірін-бірі мыңдаған шақырым ғана емес, 
мыңдаған жылдар ажыратып жатқан екі қорғанның сипаттамасын салыстырып 
оқып бажайлаңыз: «Өліктің жібек киімі болған. Бас жағында түркі руникалық 

33 
жазуы түскен. «Құдіретті» және «Қожайын-ие» деп жазылған күміс тостаған 
тұр» (Потапов А.П. Очерки по истории алтайцев. М., 1953. 27-90 беттер) 
Шумер бейіттерінен табылған металл тостағандардың бәрінің бірдей жазуы бар 
деуге болмайды. Алтай өңірі туралы осыны айтамыз. Бәлкім, тостағанға киелі 
мән дарытқан жазу емес, тұрпаты мен металл шығар.
Тостағанның рәсімдік маңызын арнайы айқындай түскендей сахара 
төсіндегі тас балбалдар да қолдарына ыдыс ұстап тұрады. Низамидің 
айтуынша, көшпелі түркілер мұсылман дінін қабылдағанға дейін Тостаған 
ұстаған Қатынды тәңірі тұтып, мінәжат еткенін жазады. Алтайлықтар қорған 
басындағы тас мүсінді өлген адамның бейнесі деп түсінгендіктен Қатынды 
мұрты бар тас ер адамға айналдырады. Алтайлық «ер» мүсіндердің қолындағы 
ыдыстар нақ осы айнымайды.
…Шумер мен түркі мәдениетін салыстырудан туған ұқсастық тегін емес. 
Шумердің де өзіне тән тостаған ұстаған киелі әйелі болды. Бірақ ол әйел 
вавилон жазбаша деректерінің арқасында өзінің тәңірі құдіретін сақтап қалды. 
Вавилонша – Иштор, қайта тірілу тәңіриясы, Иштор оттың, көтеріліп келе 
жатқан күн – Тамуздың анасы. Көне миф Иштор жер асты әлеміне түсіп, 
Тамузды тауып алып тірілтеді дейді. Қолындағы ыдысты бауырында қысып 
ұстаған Иштордың мүсіншелері бар. Жайдақ графикалық бейнеден көлемді 
мүсіндік бейнеге көшкенде еңкейтілген тостағанға айналған иероглифі - күннің 
көзі. 
Өлген адамның қолына немесе басына жақын қайта тірілудің кепілдемесі 
ретінде іші толы тостаған қойылған. Ал тостған сынса, ол адамның бір жылдық 
өмірі деген ырым. Ұйқыға кететін падишаның жасы қанша болса, көріне сонша 
қыш немесе ағаш ыдыс салады да, күл-пәршесін шығарып сындырады. 
Сынбайтын металл ыдыс қайта тірілу идеясын бейнелейді. Еңкейтілген 
тостаған ұстаған қайта тірілу тәңірия Иштордың мүсіні зираттың басына 
орнатылады. 
Өлген адам күн – Тамузға ұқсатылған, Иштор тәңірия оған қайта жан 
бітіруге тиісті болған. Иштордың еңкейтілген тостаған ұстап, көр басында 
тұруы сондықтан. Қазақтарда «тамыз, тамыз, тамыздық!ң деген өлең 
қайырмасы бар. Үйлесу-үйлеспеуіне қарамай-ақ кез келген халық әнімен 
айтыла береді. Маған бұл күн тәңірісі Тамызға мінәжат ретінде айтылатын 
аяттың ең сүбелі тұсының жұқанағы болып көрінеді. Ежелгі Алдыңғы Азияның 
құдайға жалбарынуға арналған дұғаларының кейбір нұсқалары осы күнгі 
тілдерде халық әндерінің қайырмасы түрінде сақталып келеді.
Монғолиядан Венгриға дейінгі жалпақ дала аралығына тізілген 
қорғандарда тостаған ұстаған тас әйелдер мүсіні – адамды қайта тірілтуші 
тәңірия Иштордың бейнесі тұрғандай. Өлікті тәңіршілдік рәсімімен жерлеудің 
бірден бір белгісі осы тас мүсіндер болмақ. 
Тәңірге табынудың өзекті идеясының ең соңғы діндерден айырмасы 
қандай? Әрине, қайта тіріліп, жер бетінде бәз-баяғы адам бейнесінде одан ары 
өмір сүре беруге сену. Ұйықтасың, оянасың. Не 1) саршұнақ пен шөп (егер сен 
жер перзенті болсаң) болып; не 2) күннің көзі (егер сен Көк перзенті болсаң) 
секілді оянасың. Күн көтеріліп, аспан көгінде жартылай шеңбер жасап өтеді. 

34 
Батарында қызыл мәуіті шұғыла шашады да көзден ғайып болады. Әлемді 
қараңғылық жабады. Көк күмбезінде жылтыраған жұлдыздар жымыңдай 
бастайды. Күннің өлімі – түн. Осы бір ұғым тәңіршілдік жерлеу ғұрпының 
негізі болған. Бұл ғұрып алғаш рет Шумерде қалыптасып, бой көрсетеді. 
Көне шумер жазуында түннің таңбасы: аспан күмбезі мен жұлдыздар. Ол 
сонымен бірге түнек, қараңғылық, өлім. (Таңбаны төңкерілген тостаған 
ұғымының дамуы деп түсіндіруге болады. Жаңбыр себезгілейді. Ежелгі 
диқандардың әдет-ғұрпында өлім мен себезгілеу қатар жүреді, сондықтан 
аспаннан жаңбыр тілегенде құрбандыққа адамды шалады, яки өлген адамды 
жерлегенде бейітке су себеді. Бірінсіз бірінің күні жоқ деген философиялық 
теңдеу шешімін оп-оңай табады: егер себепші өлім болса, себезгілеу соның 
салдары, керісінше Көк перзентінің бейіті оның таңбасы секілді күмбез 
тәрізденіп жасалады). 
Азияға келгесін түркілер көк құдайды – тәңіріге табыну салтын 
монғолдармен бөліседі. Бұл халықтардың ежелден мәдени ортақтастығы 
тілдеріне әсер етті. Ортақ лексикасының көптігі мен кейбір емлелік 
жағдаяттардың ұқсастығы тіл мамандарына монғол және түркі тілдерінің тектік 
туыстығын анықтауға, сөйтіп олардың басын қосатын алтай баба тілі деп 
есептеуге мүмкіндік берді. …Тәңірімен ең кейін ажырасқан қыпшақ тайпалары 
болды. Олар өздерін бабаларының өткендегі ұлы істерін жалғастыратын 
өздерінің қыпщақ деген есіміне жансауға желідей жармасты (Олжас 
Сүлейменов. АЗ и Я. Алматы, 1992, 262-274 б.).
Мифологиялық санада сақталған ру басының арғы тегі тотемдік жануар 
немесе оңғұнмен (фетиш) байланыстырылған. Археологиялық зерттеулер, 
мысалы, ғұндарда оңғұндарға табыну жан-жақты дамығанын көрсетеді. 
Ғұндардың атақты шаньюйлерінің (Шоңлы) бірі Учжулю жерленген деп 
топшыланған Нойан-Ула қорғанынан (1911 жылы П.Козлов бастаған 
экспедиция ашқан) табылған бұқаның суретіне қарағанда, оны “ғұн” деп 
енгізді. Бұдан байқалатын бір ұқсастық, сақ-массагеттер сияқты ғұн 
тайпаларының да тотем (онғұн) жануарлары болған. “Есік” обасынан шыққан 
сақ бекзадасының маңдайындағы алтын арқардың мүсіні оның онғұны арқар 
екенінен дерек береді.
Ру басылардың сакральдық билігі тек олардың қоғамдағы орнын 
фетиштендірумен қатар, туысқандық қауымға тән тотемдік сенімдермен де 
нығайтылған. Арғы тек (тотем) тек қауым-фратрияны ғана емес, сонымен бірге 
бүкіл ұлысты біріктіретін магиялық бейнеге жатады. Грек тарихшысы Геродот 
скифтердің тотемдік аңыздарына ерекше көңіл бөлген: “Олардың шежіресі 
бойынша, Зевс құдай мен Борисфен өзенінің қызынан Тарғытай, Тарғытайдан 
Липақсай, Арпақсай, Қолақсай туады. Ал эллиндердің әфсанасында Геракл 
Герион өгізін қуып жүріп, атынан айырылып қалады. Атын іздеп жүргенде, 
қалың орман ішінен Ехидна деген жылан-қыз Гераклге тиеді. Жылан-қыздан 
Агафирис, Гелон, Скиф туады-мыс. Келтірілген аңыздың қай-қайсысы да скиф 
тегін гректермен, Еуропа жұртымен туыстастыруының түптің түбінде 
шындығы бар деп қарауға әбден болады” (Хасенов Ә. Қазақстан мәдениеті мен 
өнерінің тарихы. А., 1987, 26 б.). 

35 
Жаңа тас дәуірінен бастап ру басылар басқа қауымдастарынан бөліне 
бастайды және бұл олардың ритуалдық дәнекершілер қызметінен де туады. 
Әдетте, 
ақсақалдар 
дәстүр-рәсімдердің 
тасадағы 
мазмұнын 
терең 
меңгергендіктен басқа қандастарының арасында киелі адамдарға айналады. 
Егер әскери демократия батырлардың дараланып шығуына әсер етсе, ілкі 
тектерді антропоморфтандыру ру басыларының мәдени функцияларын 
күрделендірді. Осы кезеңде адам мен дүниенің жаратылуы туралы 
этнологиялық, ру мен тайпаның арғы тектен бергі тарихын баяндайтын 
генеалогиялық мифтер мен арғы аталардың ерлігін жырлайтын поэтика 
қалыптасады. Е. Тұрсынов қауымның жіктелуінде бүкіл тайпаға ортақ тотемнің 
индивидуалдық қоғаушы-пірмен (нагуальмен) ауысқанының үлкен рөл 
атқарғанын атап өтеді. Ғалым бұл үрдісті екінші мифологияландыру деп 
атайды. Ру басылар нагуальдары ең мықтылар деп есептелген. Кейін бұл түсінік 
тектілік ұғымының пайда болуына әкелді. Текті адам деп шыққан тегінде 
атақты аталары көп кісілерді айтады. Әрине, алғашқы мифлогиялық арғы 
тектер бірден жоғалып кеткен жоқ. Олар, әдетте, жаңа тарихи кейіпкерлермен 
синкретті көріністе болды.
Ру басыларының қауымнан дараланып бөлінуінің тағы бір әлеуметтік-
мәдени негізіне көшпелі қауымдағы ақсақалдардың билігі (геронтократия) 
жатады. Бұл әлеуметтік құрылым қауымдық меншік шытынап, негізгі тіршілік 
құралдарына (көшпелілерде – малға) индивидуалдық меншік пайда бола 
бастаған кезде өз нышанын береді. Патриархаттың матриархатты ауыстыруы 
нәтижесінде еркектердің рөлі бірінші орынға шығады және ру басылар, 
көсемдер, әскер басылар, т.т. олардың арасынан таңдалып, алынады. Шын 
мәнісіндегі әлеуметтік мұралану тек аталық құқықта жүзеге аса алады. Э. 
Фроммның пікірін қайталасақ, аналық қоғам қауымшылдықтың тірегі болса, 
аталық қоғам тарихтағы индивидуалдандыру үдерісін бастап берді. 
Патриархалдық қатынастар геронтократия мен арға текті әсірелеуге сүйенді.
”Мекедегі әулие, 
Мәдинедегі әулие, 
Хан Шыңғыста әулие, 
Өгіз таудың басында Өгіз әулие, 
Қошқар таудың басында Қошқар әулие, 
Таудағы бұланың, 
Іштен шыққан айдаһар жыланың, 
Ойдан келген он бөрі, 
Сол бөрінің ішінде 
Алты ауызды көк бөрі, 
Көкжендет көлінде, бай елінде 
Жұмабайдың баласы, 
Кесер кеуде Көк қабан, 
Жын ішінде сен жаман! 
Алтайдан келген алтауым, 
Шабдар атты кемеңгер, 
Елден келген екеуім, 

36 
Желден келген жетеуім, 
Елден келген Ақәзіл, 
Шаңдатпастан келген Шаңдыаяқ!” 
(М. Ж. Көпеев материалдары. 86-94 б.). 
Ата-бабалар рухына сыйыну арғы тектерге магиялық (сиқыр) күштердің 
иегері деп сенумен де байланысты. Мұны Ш. Уәлиханов та растап берген. 
Оның пікірінше, құдіретті адамдар жай тасымен “отты нөсер” жаудыра алған. 
Мысал келтірейік. Қазақ жәдігері аспанға бұйыра сөйлейді: 
”Кел, кел, бұлт, кел, бұлт, 
Екі енеге тел бұлт. 
Ағысы қатты сулардан, 
Ширай соғып кел, бұлт. 
Шөптін басы жерлерден, 
Жүгіре соғып кел, бұлт. 
Қайың басын қайыра соқ, 
Арша басын айыра соқ. 
Тобылғы басын толғай соқ, 
Атан түйе жыға соқ…” 
(Сәбетқазы Ақатай материалдары – Мировоззренческий синкретизм 
казахов. Алматы. Ч. 2, 1988). 
Ата-бабалар культі ежелгі онғұнға (фетишке) сенуді өз мақсаттарына 
пайдалана білген. Онғұнға табынудың түркі тайпаларындағы бір көрінісі ата-
бабалардың жібектен, киізден, ағаштан қуыршақ бейнесін жасап, соған сыйыну 
еді. Х ғасырдағы араб тарихшысы Абу-Дулефтің жазуына қарағанда, қарлұқтар 
ата-баба аруағы өлмейді, жебеп-желеп жүреді, өлім өмірдің жалғасы деп білген. 
Сондықтан да 576 жылы Истеми қаған өлгенде, онымен бірге қабіріне 
тұтқындар өлтіріліп салынған, азық-түлік, сауыт-сайман бірге көмілген. 
Магиямен билікке жету мотиві түрік тайпаларының арасында кең тараған. 
Мысалы, араб саяхатшысы Ибн-әл-Факих (10 ғ.) мынадай бір аңызды жазып 
алған екен: “Оғыз елінің ханзадасы Балқиқ Джайбүйұлы, кейбір деректерде 
басқа ханзада туыстарымен араздасып Шығысқа кетеді. Ол ауыр жол азабын 
шегіп, бір асқар тауға жетеді. Бұл таудағы сиырлар аузына тістеген тасын күнге 
қаратса, қайнап тұрған ыстық күн көзіне бұлт шығады екен. Сол бұлттың 
көлеңкесіне жайылады. Мұның қасиетті жады тасы екенін білетін ханзада еліне 
әкеледі, өзі хан болады-мыс. Таним Ибн Бахр мұндай тастардың тоғыз оғыздар 
(ұйғырлар) патшасында бар екені жөніндегі аңызды келтіреді. Автордың 
нандыра жазуынша, ондай тас Халиф Махдидің (8 ғасыр) заманындағы ұйғыр 
ханы Бұқа тегінде болған-мыс” (Хасенов Ә. Қазақстан мәдениеті мен өнерінің 
тарихы. А., 1987, 126 б.). 
Жоғары келтірілген аңыздардан алғашқы қоғамдастықтарда жеке билік тек 
сакральды, дәстүр мен салттық сананың күші арқылы бекітілетінін көреміз. 
Әрине, ата-бабалар қиын-қыстауда арқа сүйейтін тірек бола алады. Бірақ, 
оларға сай құрмет көрсете алмаған жағдайда арғы тектер кесірлі күштерге де 
айналып кетуі мүмкін. Сол себепті ата-бабалар культі жіктеле басталған қауым 
ынтымақтастығын сақтайтын басты фактор еді. 

37 
Алғашқы білім жеткіліксіздігінен миф реалды дүниені қиял, ойдан 
құрастырылған жасанды бейнелер арқылы түсіндіргенімен, ол ақылы 
шарықтаған Жаңа Заман адамынан табиғатқа жақын тұр. Мифологиялық тұлға 
нақтылы уақытты өзінің виртуалды, ішкі, тылсымдық уақытымен қабылдайды 
және ол адамдық дүниемен бірге өтеді. Мифологиялық уақыттың дені 
оқиғалардан, оның мазмұны мифологиялық тұлғаның іс-әрекеттерінен тұрады. 
Оқиға да, әрекет те ерекше бір құрастырылған хронотоптар арқылы жүзеге 
асады. Мифологиялық уақыттың есептеу нүктесі Ілкі Тектің жаратылуынан 
басталады. Бұл шексіз кеңістік пен уақытты көне санадағы меңгерудің бір 
тәсіліне жатады.
Мифтік уақытты басқа типтер ауыстырғаннан соң да тотемдік түсініктер 
халық жадында архетиптік қызметін атқарып, басқа бір рәміздер мен 
таңбаларға айналады. Мысалы, Көкбөрі жаугершілік және бостандық үшін 
күрес заманында қайсарлыққа шақырған рәміздік рөл атқарған. Мифтің тағы 
бір ерекшелігін мәдени дисперсия немесе синкретизм деп атауға болады. Әр 
түрлі әлемдер мен мәдениеттердің тоғысуы, уақыттық кезеңдердің бір-бірімен 
араласып кетуі, қиял-ғажайып оқиғалардың тұрмыс шындығымен бірге жүруі - 
мифтік санаға тән құбылыс. Мысалы, “Қобыланды“ эпосы қыпшақ 
тайпаларының сыртқа жауларымен күресін бейнелейтін, нақтылы тарихи 
хронотопы анықталған батырлық жыры. Алайда, бұл эпоста кездесетін 
Құртқаның шешесі Көктен кемпір, Баба Түкті Шашты Әзиз бейнелері исламға 
дейінгі мифтік кейіпкерлер болып табылады.
Миф алғашқы адамдар тіршілігінің ажырамас бір бөлігі болып табылады. 
Миф дегеніміз ойдан шығарылған қиял да, ғылыми қағида да, символикалық 
таңба да, діни сенім де емес. Ол - сөз құдіретіне ие болған мәдени тұлғаның 
тарихы (уақыты). Мифтік уақыт туралы сөз қозғағанда оның жазусыз 
мәдениетпен бітісе қалыптасқанын ескеру керек. Мифтік түсініктерге, 
болжамдарға, көріпкелдік пен сәуегейлікке арқа сүйеген жазусыз мәдениет өз 
пиғылын жеке адамның еркінен тыс жағдайда жүзеге асырады. Ұжымдық 
тәжірибе мен әдет-ғұрыпты арқау еткен қоғамның куатты болжау мәдениеті 
болуы шарт, ал бұл табиғатты, әсіресе, аспан шырақтарын бақылауды міндетті 
түрде ынталандыра отырып, осыған байланысты теориялық танымнын 
өркендеуіне алып келеді. Мифтік танымның уақыт пен кеңістікті игеру құралы 
екендігін көреміз. Жазулы ақпарат жоқ кезде миф оның қызметін атқарған, 
адам мен дүниенің дәнекері болған. Кейін құдай адамдарға кітап (Інжіл, Құран, 
Библия) сыйлаған соң, мифтік дүниетанымды дін мен философия ығыстырды. 
Бірақ ол уақыт ағынында жоғалып кетпей, баспананы көмескі сана мен 
архетиптік жадыдан табады. 
Сақтар мен савроматтардағы отқа табыну ғұрпы о баста күнге табынудан 
шыққан. Күн мен от зұлым, қас күштерден қорғап, тазартады деген ұғыммен 
молаларды өртеп тазарту әдеті савромат, сақтарда көп кездеседі. Ғұндар мен 
үйсіндер, сақтар қабірлерінен жиі шығатын қызыл бояу сол қасиетті күн мен 
оттың рәмізі болған. Тотемдік және магиялық ескі түсініктер тұмарлар асудан, 
тас моншақтар қадау, киімге құс қауырсындарын тігіп алудан, ұлу, жылан бас 
сүйектерін тағудан байқалған. 

38 
Скифтердің де, ғұндардың де өмір салтында жауынгерлік асқақ рух күшті 
дәріптелген. Сондықтан да наным-сенімдер сақ-ғұн қоғамының тірегі – 
жауынгерлердің соғыс қабілетін, соғыстағы женіске деген сенімін нығайтуға 
қызмет еткен. Мұны Геродот жазатын скиф жауынгерінің әдеттегі тұрмысынан 
да көруге болады. Геродот: скиф заны бойынша жауынгер өлтірген жауының 
басын патшаға әкеліп сыйлық алады. Одан кейін жауының бас терісін сыдырып 
илейді де, бет орамал жасайды, - деп жазады. Мұндай бас сүйектен жасалған 
тостағандармен өте қадірлі қонақтар ғана шарап іше алатын болған. Және 
қонағына кімнің бас сүйегі екенін, қандай жағдайда қаза тапқанын әнгімелеп 
отыру үй иесінің меймандостық пейілін танытқан. Бұл жазба естелікті оқи 
отыра, б.з.б. 176 жылы юечжилерді Лашын шауып олардын көсемі Қадалының 
бас сүйегінен шарап ішетін тостаған жасатқаны еске түседі. Біреуі Азия 
құрылығының түкпірінде, біреуі Еуропаның төрінде жатқан ғұн-скиф 
ордаларынын әдет-салты, жауынгерлік дәстүрлерінің өте ұқсастығы таң 
қалдырады, әрине бұл тегін ұқсастық емес. Мұнда әріден ұзілмей келе жатқан 
терең байланыс бар деп айтуға болады. 
Ғұндар да, скифтер де өздерінің атамзаманнан қалыптасқан көне заң-
жоралғылары мен дәстүрлерін қадірлеп, берік сақтаған. Мұны мына 
оқиғалардан көруге болады. Скиф патшасы Спаргапифтің /Спарғаби/ шөбересі, 
Ликтің /Лек/ немересі, Гурдын баласы Анахарис ханзада Эллин /Грекия/ елінде 
тәрбиеленіп, өз елінің әдет-салтынан алыстайды. Мұның есесіне грек 
құдайларының құт-бейнелеріне құлшылық жасайды. Анахаристің Эллин дінін 
ұстанып жүргенін сезген бауыры Иданфирс /Атанберіс/оны өз қолымен 
өлтіреді. Ариапиф /Арияби/ патшаның эллин қызы әйелінен туған ұлы Скил 
/Ескел/ де эллин әдет-салтын қабылдайды. Бірақ, бұл қылмыс білініп қалады да, 
ол Фракияға қашып кетеді. Скифтердің сол кездегі патшасы Оқтамасад 
/Оқтамасат/ Фракияның патшасы Ситалкен оны /Скилді/ қайтартып алып, 
басын шапқызады. Міне бұдан скифтердің көшпелі өмір дәстүрлеріне адал 
болғаны, әрі оны барынша берік ұстанғаны көрінеді. Олардың ұғымынша, 
жалбарыну әдет-салттарымен білдіріп отырған; “Вэйшу” және “Суйшу” 
жылнамаларының деректеріне қарағанда, күн сәулесімен хан ордасына, әрбір от 
басына аса рақымды нұр кіреді деп білген (Хасенов Ә. Қазақстан мәдениеті мен 
өнерінің тарихы. А., 1987). 
Түріктердің ең үлкен құдайы Тәңірі – көк, аспан құдайы болды. Күн мен 
ай, жұлдыздар да сол көк тәңірінің ең жақын көмекшілері, жер құдайы – төс, 
табиғат-жаратылыс иесі – Алтай, “иер-суб” иесі болады деп, оған да құрмет 
көрсетілді. Жыл сайын 5-айдың орта шенінде ру-ұлыс адамдары жиылып аспан 
рухтарының құрметіне құрбан шалып, жалынып-жалбарында. Ертеде Саян 
тауын мекендеген угралардың туысы нгасандарда күнге табыну бертінге дейін 
сақталған. Олардың түсінігінше, көк аспан ең үлкен құдай, күн қызметші, күн 
сәулесі – сансыз жіп, әлемдегі өсімдіктерді қоректендіріп, оны аспан 
құдайымен байланыстырып тұрады-мыс. Ертедегі түркілердің көк тәңірі, күн 
туралы ұғым-нанымдары нгасандардын нанымдарына ұқсас болған. 
Түркі тайпаларының тағы бір құрмет көрсететін кереметі ата-бабалар 
аруағы. Олар өздерінің арғы тектері мекендеді-міс деп аңыз етісетін, Алтайдағы 

39 
ерекше үңгірге барып ата-бабалар аруағына құрбандық шалып отырды. Ең 
алдымен Жужанға (ауарға) бағынған, Ашина әулеті Ергене-көңге қалай тап 
болып еді, деген сауалға тағыда орта ғасырлар аңызы жауап береді. 93 жылы 
ғұндар Алтай, Тарбағатайдан асып батысқа көшкенде, ғұндар шаньюінің біреуі 
Көк тәңірі құрметіне өзінің сұлу қызын қалдырып кетеді. Алтайдың құз-қиялы 
шатқалында жалғыз күн кешкен қызды көкбөрі айналдырады… Сол бөріден 
қыз ұл табады. Бұл ұл күллі телес тайпасының, сол қатарда түріктердің де арғы 
атасы болып саналады-мыс. Көшпелі тайпалар арасында өздерін осындай 
тамылардан тарату, содан жаралдық-мыс деп аңызға айналдыру, ең көне онғұн 
/тотем/ тұту сенімін көрсетеді. 
Онғұн да түркілер санасында ұзақ сақталған сенім иесі деуге болады. 
Бұған Иби-ілбіс /ілбіс/, Юигу-Үкі-Көкек хан, Боли-Бөрі хан аттарының о 
бастығы онғұндарды пір тұтудан, соның жебеп-желеуіне үміт артудан қойылған 
есімдер екені белгілі. “Тарихтағы Юкук хан Ташкент көгалынан Енисейге 
дейінгі байтақ өлкені билеген айбынды әмірші. Илбіс Дулу хан атағымен таққа 
отырған Көкек хан... Қытайға қарсы күштерді біріктіруші, аса дарынды басшы. 
Ол терістіктегі қырғыз, яғма-найман, қарлұқ, басмындардың, түстіктегі дулат, 
түркеш, нушиби, күнгір тайпаларының тоғысатын жеріне – Тәңірі тауының 
/Тянь-Шаньнің/ терістік салмауына Бешбалық қаласын салдырып, түркілердің 
саяси-экономикалык кіндігі етпек болады. “653 жылы дүние салған Көкек 
ханның әдебиеттегі бейнесі “Манас” жырының “Көкетай ханның асы” деген 
бөлімінде аса жарқын көрсетілген. Жырда түркештердің ел ағасы, айбынды 
қолбасы Баға тархан – Көкетай ханның ұлы биі – Байдың ұлы Бақай аға болып 
бейнеленеді. Баға тархан 740 жылы Құлан қаласы түбінде болған зор шайқаста 
Шығыстан келген жаулаушы әскерді ойсырата женген адам. Бұлармен қоса, 
батырлық жырында көп дәріптелетін Манас, Қосай, Көкше, Бағыс, Үрбі, Бекіт, 
Шекіш, Алмамбет қатарлы адамдар Ташкенттің. Әндіжан мен Тараздың, 
Бешбалықтың өркениетке қол созып тұрған сәулетті сарайларын, айбарлы 
қорғандарын жат-жұрттық басқыншылардан қорғаған ежелгі заман ерлері. 
Жоғарыда сөз болғанындай, тарихта едеуір ізі қалған Ілбіс Дулу хан 
кезінде өзін Көкек атандырып, соны айбар тұтса, мұндай жануарлар атымен 
дақпырттау әдеті кейінгі билеушілер санатынан да түспеген. Айталық, Қарахан 
әулеттері арыслан, боғыра, салжұқ-түрікмендер; шағрыл, шанжіл, байғұ, 
найман ханзадалары-бұқа, тайбұқа, бұғы, керей бекзадалары; тоғрыл, қарақұрт 
т.б. қосалқы аттарын мақтан тұтып жүрген. Бұлай атап, дақпырттау 
ақсұйектердің асыл тектілігін де білдірген. Жабайы андар мен құсқа табыну 
сенім-нанымы түркі халықтарында тіпті әріден – ғұн, скифтер дәуірінен 
басталса керек. Мұны кейбір тайпа аттарынан да – Хайбу – хара бұқа, Буо – 
боғра, сао – саокозы, гуси-гүз-өгіз, уга-әкір-найман, саманатлы, ала йонтлы, боз 
доғанлы, қара бағыш, киік найман, құлан қыпшақ, қараман, ақман, гөкмен, т.б. 
көруге болады (Хасенов Ә. Қазақстан мәдениеті мен өнерінің тарихы. А., 1987). 
Түркілердің наным-сенімінің кейбір жақтары өлікті жерлеуінен де 
байқалады. Өлген адам киіз үйге, не шатырға қойылады. Туыстыры бір-бір мал 
әзірлеп, өлік жатқан үйдің жанына байлап, өздері атпен үйді /жеті дүркін/ 
айналып шығады, жетінші ретінде үйдің есігі алдында пышақпен өз беттерін 

40 
тілгілеп қандайды. Осыдан кейін жылау, жоқтау басталады. Көктем не жазда 
өлгенде шөп жапырақ сарғайған күзде жерлейді, күз бен қыста өлсе ағаш 
бүрлеп, жер көгергенде жерлейді. Моланың басына өлген адамның тас мүсіні 
тұрғызылады, тіршілігінде өлтірген жауларына тас балбалдар қойылады. 
Құрбандыққа әкелген /сойысқа/ малдардың басын қада-қада ғып мола басына 
іліп кетеді. Өлікті жөнелту салтындаңғы көктемде өлгенді күзге, қыста өлгенді 
көктемде жерлеуі, сол ұзақ уақытқа мәиітті сақтау тәсілі хақында жылнамалар 
ештене айта алмайды. Соған қарамастан, көшпелерде оны ұзақ сақтаудың 
әзіндік тәсіл-тәжірибелері болған сияқты. Бұған қырғыз халқының батырлық 
жыры; “Манас” жауап берсе керек. Онда дала тайпаларының айбынды 
билеушісі Көкетай хан өлерінде өзін жөнелтудің жол-жоралғысын өсиет етіп 
тапсырады: 
“Менің көзім өткен соң,
Қылышпенен қырдырып, 
Қымызбен жудырып, 
Шарайнамен шаптатын, 
Былғарымен қаптатып, 
Айға баққан ақ сарай, 
Ақ сарайлап қоя гөр!” 
Өлең жолдарынан көрініп тұрғандай, өлікті ұзақ сақтау қанымен оның етін 
сүйегінен қырып алатын, әрине мұндай тәсіл алыста қайтыс болған жауынгерді 
туған жеріне жеткізіп жерлеу мақсатынан туып, кейін келе бүкіл көшпелі 
тайпалар салтына сіңісіп кеткен болса керек. Жырда аса көркем баяндалуына 
қарағанда, Түркілер қадірменді адамы өлгенде оның басына сәулетті күмбез, 
биік тас оба тұрғызып отырған. Мұндай аса әйдік ескерткіштердің біздің 
дәуірімізге жеткендері Манас, Қарахан, Алашахан күмбездері. Қозы Көрпеш – 
Баян сулу тас обасы, т.б. “Манас” жырында сонымен қатар, өлікті жерлеудің 
сирек кездесетіңсипатсуреттемесі келтірілген; 
“Қарағайдан қалын табыс шаптырып,
Ішкі бетін алтыннан, 
Тысқы бетін күмістен,
Манасты табытына салды, - дейді, 
Астына жердің сызын өткізбей, 
Үстіне күннің көзін тигізбей 
Сарайға сөрелеп қояды, - дейді”. 
Шынында, ерте дүние адамдары өздері сеніп, құлшылық ететін табиғаттан 
тыс күштердің қаһарлы да құдіретті кейпін сомдауға ынта-ықылысын 
бағыштаған. Сондықтан көне өнер туындыларындағы мұндай көркем 
орындауларды сол кездің наным-сенімінен боле қарауға болмайды. Осыған 
байланысты сиқыршыға жай /жады/ тасының кереметіне сену түркі халықтары 
санасына ертеден сіңіскен наным екенін Фердаусидан бастап, Табари, Саалиби, 
Балами қатарлы тарихшы, жиһанкездердің. Шүршіт елінің «Бэйшу « жазба 
деректеріне қарағанда, әйелдер патшылығы 586 жылға дейін Қытай 
Үндістанмен байланыс жасап тұрған. Бұл мысалдан жаңа дәуірінің бастапқы 
кезіндегі аналық қоғамның кейбір әдет-рыптарын 6 ғасырға шекті жалғастырып 

41 
келген «әйелдер патшанығының « саяси-әлеуметтік хәлін анық көруге болады. 
мұндағы бір айқын нәрсе, аналық қоғамның ыдырығанына мындаған 
жылдардың өтуіне қарамастан, әйел үстемдігі шартын мемлекет билеу 
дәрежесіне дейін жетілдіруі ғажап қаларлық құбылыс болса керек. Жаңа тас 
дәуірінің адамдары ру атасына, аншылық, егіншілік құдайдарына сенсе, 
«әйелдер патшылығы» тайпаларында ол сенімдер «жан иесі», «орман тәңірі» 
атрибуттарына айналған. Осыған орай айтқанда, б.з.б. 12-13 мың жылдықтарда 
тіршілік еткен жаңа тас ғасыры адамдары арасында бағып мал өсірумен 
байланысты (Хасенов Ә. Қазақстан мәдениеті мен өнерінің тарихы. А., 1987). 
Қазақтың белгілі «Үш арқар« аңызың тудырушыларды жебеген шабытты 
сезім де құғын-сүргінге ұшыраған аңдарға қамқорлық жасап, оларды қорғамақ 
болған ізгілік шапағатынан шығып жатыр. Төңірегінде көзіне ілінгендердің 
бәрін аяусыз қырып, өз білгенін істеген Мерген жебесінен аң атаулының басар 
жер, жан сауғалар панасы қалмаған. Жалбарынып, жалынып, тәңіріне сыйынған 
арқарлар ғана жоғарыдан - құдіретті күштен сүйеніш тауып, аспаннан түскен 
арқанмен көкке көтеріліп кетеді. Алған бетінен қайтпайтын қайсар адам сонда 
да қарап қалмайды. Арқан ұшынан шап беріп ұстай алып, жабысып, 
айырылмай, бұ да өрмелейді. қараулық-қиянат ақыры күтпеген қолайсыз халге 
дуетті. Бүкіл тіршілік қарғысына ұшырап, тұл болған екен өз жемтігінің 
астында қалды. Аяушылық дегені жаратылыс жұрағатына қысастық 
жасайтындар көрер күні осы (бір жұлдыздар шоғырында үш арқылы 
бейнеленген, жанында - үш лағы, төменірек Мерген отыр). 
Адам баласының әлем тану аясы дүние құбылысын бірте-бірте түйсіну 
қасиетінің өзінде түбегейлі көп өзгерістерді бастан кешірген. өлсіз жануар, 
жәндіктерді қорғау арқылы ежелгі дәуілерде-ақ табиғатқа жаңаша көзқарас 
қалыптаса бастаған. 
Біздің бүгінгі тіршілігімізден мындаған жылдар шалғай, сонау бағы заман 
адамының жер-жаһан жайлы ұғым түсінігі ертегі-аңыз, мифтік үлгілермен 
қатар, әсіресе, өнер ұшпағаның ең көне жанрларының бірі эпоста, кең тынысты 
мәңгілік бейнелер жүйесінде тайға таңба басқандай сайрап жатыр. 
Талай ғасырлар беленін еншілеген байырғы миф-аңыздардың туу, 
қалыптасу үрдісі бүкіл рулық құрылыс дәуірімен қоса номадалық өркениетілік 
кезеңін де қамтиды. Дүниетанымның бұл бастауы алғашқы қадамдарында 
космологиялық сипатта ғана дамыған. Дараланған көзқарастан гөрі мұнда да 
жалпы ұғым, түсінік шешуші қызмет атқарды. Қоғамның салыстырмалы 
тұтастығы қоғам мен жеке адам қатынасының өзара байланысында ол анық 
болған. Номадалар шығып келе жатқан күнге, айға тағзым етіп, құрмет 
көрсеткен. Айдың бастапқы күндеріне ерекше мен беріп; «сүй оны, сыйла» 
деген сөздермен қарсы алған. ұлылы, кішілі жортуыл-жорықтарға ай толғанда 
шығып, ай қайтқанда қайтқан, қадірменді адамдары өлгенде алтын, күмістеген 
ағаш табытқа салып жерлеген. Кызметші, күн-құлдары бірге көмілген. Өлтірген 
жауының басын әкелген жауынгер көсімнен сыйлық алатын, әрі өлтірген 
жауының дүние-мүлкіне ие болған. Аңдар адамға барынша мейірімді көрінеді. 
Қысыл-таяң кездерде адам баласына жақсылық істеп, туыстас, бауырлас 
ғажайып күш-құдірет сыйлап, керемет құрметке бөленген. 

42 
Мифтік ұғымның араласпайтын жері жоқ. Құс пен жануарлар тілін адам 
тіршілігіне көшіру үшін, әрине, олармен тікелей байланыс, қарым-қатынас 
қажет, әр нәрсенің, заттың нақты қадір-қасиетін білу керек. Жылан әдетте 
батырға ақылгөйлік, даналық дарытады, емшілік, балгерлік ғаламат дарын 
сыйлайды. Аңдар тілін жете ұқтырып, қажет кезінде солардың өзіне де 
айналдырып жібіре алады. Осыншалық ғұлама білім, құдірет күш қанына, 
жанына әбден сіңуі үшін жылан батырды жұтуы керек, немесе керісінше, ол 
жыланның денесінен жұлып жеп дәм татуға тиіс. Самұрық құс Құдайбергенді 
жұтып жібереді де, қайта құсып, лақтырып, жарық дүние көрінетін ғажайып 
айнаны тауып алуына жәрдемдеседі. 
Мифтерде де, ертегілерде де жалпы айналмалы, ауыспалы сарын мықты 
дамыған. Хан тыңшылары Құдайбергенді тас төбешікке айналдырып жібереді, 
ал оның ордасының оң жағындағы бұрынғы тас үйіндісі Жалмауыз кемпірдің 
дәу ұлы боп шығады. Құдайбергеннің қайтыс болған балықшы өгей әкесі 
Тасшылардың қызы Айсұлуды тәрбиелеп, су астында өмір сүретін етеді. Соның 
талап етуі бойынша ғана хан Құдайбергенді қайта тірілтеді. Айсұлудың өзіне де 
зымиян бақсыны инеге айналдырып, жан-перілерді орамалымен бір желпіп 
қалып жанына жинап ала қоятын керемет сыйқырлық қасиет дарыған. 
Өліп, қайта тірілу, жан бітіріп, жан көшіру - ғасырлыр бойы халық 
санасында, салт-дәстүрінде ұялап келген ежелгі наным-сенім қалдықтары. 
Жануарларға табынуға, қоршаған ортаның көзге көрінбейтін құпия қауіп-
қатерімен жасқап, әйелдерді үйден ұзатпай, тұмшалап ұстауға байланысты 
туған әр қилы тыйым салу (табу) жүйелері бұл. 
Көне дүние көшпелілері үшін су – шейіттер патшалығы. Оған кеткендер 
қайтып оралмайды. Жер тіршілігіне ұқсас құралғанына қарамастан, бұл - 
қыршын өмірлерді қылғып жұтып жатқан мүлдем басқаша әлем – су асты 
әлемі. Көзге көрінбейтін Албасты осы әлеммен сабақтас, екі қабат әйелдердің 
ажалы содан, өкпесін ұрлап алып, суға атып жібереді. Албасты туралы 
Гильгамеш дастаны мифологиялық суреттерге тұнып тұр. Бірақ соның өзінде де 
ол эпикалық дәстүрлермен келісті дараланған. Жын-пері, құбыжық, құдайлар 
мейлінше молдығына қарамастан, мифологиялық үлгілер мұнда керемет 
көркемдік мәнісін тапқан. Эстетикалық айырықша қадір-қасиетке бөлініп, біраз 
өнделіп, қорытылып, жаңа ұғыммен, дүние туралы жаңаша түсінікпен байыған. 
Жаратылысты тәуелсіз, ақиқат бар болмысымен жан-жақты тану талпынысы 
кәдімгі іс адамы қызметімен өрістес тұтас бір мифтік мәнердің қалыптасуына 
қолайлы негіз қалаған. 
Көне заман мәдениетінде, діни наным-сенімдерінде айрықша орын алған 
және көп таралған дін бітімдерінің бірі – шамандық дін. Шаманизм ұғымы 
ғылыми әдебиетке ХҮШ ғасырда енгенмен, ол туралы айқын түсінік әлі 
қалыптасқан жоқ. "Шаманизм" термині әр түрлі мағынада қолданылады. Кейбір 
зерттеушілер шаманизм дін емес, себебі онда құдай туралы түсінік жоқ десе, 
басқалары оны діннің универсалды формасы деп санайды. Бұл құбылысты 
ғылыми бағалауда да қарама-қарсы көзқарас бар. Кейбіреулер оны архаикалық 
культ деп қарастырса, ғалымдардың басқа бір тобы қазіргі психоанализдің түп 
бастауы деп бағалайды. 

43 
"Шаманизм" терминінің өзі ғылымдағы бұрмалаудың нәтижесі. Буддашыл 
тақуаларды үндіде сакскрит тілінде "шраман" деп атаған, ал барлық діни 
құбылысты үнділік ықпалмен түсіндіруге әуес шығыстанушылар шраман мен 
шаман сөздерінің ұқсастығына сүйеніп шамандарды шрамандардың 
ізбасарлары деп тапты. Бурят ғалымы Д. Банзаров шаман манжурлық саман 
сөзі, Сібір тайпаларында ол сам түбірінен шаман деп айтылуы мүмкін дейді. 
Шаманизм бастауларын Үндіден немесе басқа оңтүстік елдерден емес, 
шаманизмнің шыққан жері Орталық Азиядан іздеу керек дейді. С.А. Токарев 
шаманизм барлық халықтарда кездеседі, алайда діннің бұл формасы Солтүстік 
Азияда кемелденіп дамып, үстем діни жүйеге айналды деп тұжырымдайды. 
С.П. Толстов кемелденген шаманизм Сібір халықтарында кейін қалыптасқан 
және оның пайда болуына буддизм ықпал еткен деген пікір айтады. С.И. 
Вайнштейн шамандар туралы мәлімдердің б.э.д. ҮІ ғасыр жазба деректерінде 
ғана кездесетінін айқындап, адамзат қоғамының көне даму кезеңдерінде 
қалыптаса бастаған шаманизм басқа көне діни сенімдермен қатар дамыған, 
"айырықша" дін басылары болмағандықтан қоғамдық санада қосалқы рөл 
атқарған деп санайды. Көптеген ғалымдар шаманизм өте көне замандарда, 
таптық қоғамға дейінгі қауымдастықта пайда болған деген пікірді қостайды. 
Сонымен шаманизм дегеніміз не? С.А. Токарев "шаманизм айрықша дін 
формасы, оның мәні өзін шабытқа кетіру арқылы рухтармен қарым қатынасқа 
түсетін қабілеті бар адамдардың қоғамда ерекшеленуі" (Ранние формы религии. 
М., 1964, 283 б.), – дейді. О. Хюльткранцтың пікірінше, шаманизм толық 
мағынадағы дін емес, діни қөзқарастар жүйесінің бір бөлігі, алайда ол кейбір 
халықтардың діни жүйесінде басым болуы мүмкін . И.А. Крывелев ""рух", 
"анимизм" терминдерінен бас тартуды, оларды демон және "полидемонизм" 
терминдерімен ауыстыруды ұсынды, осы тұрғыда шаманизм, ғалымның 
көзқарасына сәйкес полидемонизмнің әдет-ғұрыптық жағы ғана" (История 
религии. Очерки. Т.1. М.,1975, 75-76 б.). И.С. Вдовин шамандықты 
зұлымдықпен күресте, көріпкелдікте, болашақты болжауда айқындалатын, 
басқа діни әдет-ғұрыптарға тәуелсіз көзқарастар комплексі деп қарастырады. 
Ол шаманизм эволюциясындағы үш кезеңді атап көрсетеді. Алғашқыда 
шамандар тек науқасты емдеумен, көріпкелдікпен, болашақты болжаумен 
айналысқан. Табиғат күштерін тыныштандырумен айналысады. Келесі кезеңде 
шамандар кейбір қауымдық діни әдет-ғұрыптарды орындауға узурпациялайды. 
Соңғы кезеңде барлық дерлік қауымдық және отбасылық әдет-ғұрыптар 
шамандардың жетекшілігімен өтеді (Заключения. Проблемы аборигенов 
Сибири. Л., 1965, 267 б.). 
Е.В. Ревуненкованың пікірінше, шаманизм дін емес, сондықтан кез-келген 
діни жүйемен оңай сіңісіп кетеді. Автордың анықтауынша шаманизм - 
айрықша дүниетаным жүйесі, онда ерекше рәсім, айрықша адамдар тобы 
арқылы ғарыштың үш деңгейінде қарым-қатынас жасау мүмкіндігі туралы 
көзқарас көрініс тапқан, онда дүниетанымның рационалды, иррационалды 
көркем 
образды 
элементтері 
тоғысады. 
Шамандар 
сол 
"адамдар 
қауымдастығының әртүрлі әлеуметтік-психикалық, эмоционалдық, эстетикалық 
және т.б. қажеттіліктерін қанағаттандырады"(Народы Малайзии и Западной 

44 
Индии. М., 1980, 238-240 б.). Алайда бұл дүниетаным қоғам өмірінің барлық 
жақтарын, соның ішінде діни саласын да қамтиды және о адамның табиғаттан 
тыс күштерге тәуелділігін көрсетеді. 
Шаманизмді зерттеген еуропалық ғалымдар көп құнды пікірлер 
айтқанымен, ғылымдағы еуропаорталықтық көзқарас шеңберінде қалып қойды. 
Шаманизм олар үшін бөтен мәдениет туындысы болғандықтан, еуропалықтар 
оған экзотикалық құбылыс, архаикалық дүниетаным рудименті ретінде қарады, 
ал бұл шаманизмге әділ ғылыми баға беруді қиындатты. 
Шамандық дінді жүйелі түрде, оны қалыптастырған мәдени жүйемен 
бірлікте, тұтастықта зерттеген ғалымдар Д. Банзаров пен Ш. Уәлиханов болды. 
"Шамандық дегеніміз, – дейді Шоқан, – әлемді, дүниені сүю, табиғатқа деген 
шексіз махаббат және өлгендердің рухын қастерлеу, аруағын ардақтау. 
…Шамандық сенім табиғатқа бас иеді" (Қазақтардағы шамандықтың іздері. 
Таңдамалы. Алматы, 1985). Қоғамдағы шаман рөлін де қазақ ғалымы басқа 
тұрғыдан бағалайды: "Шамандар аспан Тәңірі мен рухтың жердегі қолдаушы 
адамдары ретінде саналған. Шаман сиқырлық қасиеттермен қоса білікті, 
талантты, басқалардан мәртебесі жоғары: ол ақын да, күйші де, сәуегей және 
емші, сегіз қырлы бір сырлы адам болған"/сонда/. 
К.Ш. Шүлембаев "Шаманизм революцияға дейінгі Қазақстанда кең тараған 
діни наным-сенімдердің айрықша формасы", - деп санайды. "Шаманизм 
анимизм мен магия элементтері басым "пұттық" діндердің күрделі қоспасы" 
(Маги, боги и действительность. Алматы, 1975, 52 б.). Бұған қарама-қарсы 
көзқарасты Ғ. Есімнің "Шамандық деген не?" атты мақаласынан кездестіреміз. 
Аталған автор шамандық пен бақсылықты әр түрлі, үш қайнаса сорпасы 
қосылмайтын құбылыс деп қарастырып, шамандық туралы былай дейді: 
"шамандық деген дін жоқ, дүниедегі бар діндерді жоғарыда айттық, ал 
шаманизм осы діндердің синкретизмінен туған, қолдан жасалған түсінік". 
Шамандықты зерттеген қазақ ғалымдарының бір тобы оны адамның 
виртуалдық, тылсымдық дүниесіне әсер етудің ерекше дәстүрі деп санайды. 
М.С. Орынбековтың пікірінше, бақсы адам мен әлем арасындағы ажыраған 
байланысты қалпына келтіреді. Мистикалық желігу, зікір салу практикасы 
арқылы адам мен әлемді біріктіріп, сананың тұтасуына ықпал етеді. "Шаман 
дүние түйсінуінің негізі бұл дүниедегі сананың толымдылығы, үйлесімділігі, 
кең ауқымдылығы болып табылады. Ал сырқат - адам мен дүние арасындағы 
үйлесімділіктің бұзылуының салдары" (Древние верования Казахстана. 
Алматы, 2002). Қазіргі психиатрияның дамуы ғалымның бұл пікірін растайды, 
көптеген жүйке ауруларының адамның табиғаттан, әлеуметтік ортадан 
жаттануынан туатындығын медицина ғылымының дамуы дәлелдеп отыр. 
Шаманизм натурфилософиялық негіздегі әсерлене жүргізілетін емшілік 
практикасына жатады. Ол – рухани мәдениеттің мистикалық тәжірибесінің 
типтік көрінісі. Осы жөнінде қазақ бақсылығынан бір дерек келтірейік. 
Мысалы, қазір Алматы облысында тұратын қаңлы руынан шыққан бақсы 
Ержұма Есжанов жынданып ауырған бір жас келіншекті емдеу үшін жирен 
айғырды дайындап, ойын үстінде сол айғырға мініп, жерде жатқан ауру 
келіншекті аттың тұяғымен басып емдеген деседі. Қызылордалық бақсы 

45 
Беркінбай-қалпе (Беркінбай Бекниязов) әуелі жын-перілерін шақырып, сарын 
айтып, емдеу тәсілін солардан біліп отыратын. 
Тува қамдары да, көбінесе, даңғыра қағып, сарын айтып, жындарын 
шақырып, нендей ем қолдану керек екендігін анықтау мақсатымен оларды жан-
жаққа жұмсайды: 
«Қарқаралы қара сайда,
Қалықтаған қара тасты, 
Суы тайыз қара сор (үстіндегі) 
Жез-қола көпірлі,
Қыл көпірлі, 
Ағаш қабық көпірлі, 
Есігі ашық қара ханды үйде 
Неше кісі бар (білу) керек, 
Оң жағында шарбақ ішінде 
Қызыл қаны төгілгендер 
Саны неше, жеті аққу, соны біліңдер 
Үш көпірде із кестіңдер ме? 
Өлген кісі із кестіңдер ме? 
Өлген кісі шұбыра ма көпірден 
Қыл, жез-қола көпірден 
Тірі кісі өтіп жатыр ма?» 
(аударған Е. Тұрсынов) 
Саха бақсылары да даңғыра қағып, сарын айтып, жындарын шақыртып, 
олардан ауруға нендей ем қолдану керек екенін, нендей тәсіл қолдану керек 
екенін сұрайтын болған. Осы дәстүрлерді өзбек бақсылары да ұстанады. 
Емдеуге кірісер алдында олар емдеу тәсілін анықтау мақсатында кеседегі суға 
тілім-тілім мақта тастап, бал ашатын, немесе даңғыра қағып, сарын айтып, 
жындарын шақыртып, нендей ем қолдану керек екендігін олардан біліп алатын. 
Бұл - дүние жүзі халықтары бақсыларының барлығына ортақ жайт. Осыған сай 
бір үзінді келтірейік: 
«Ақ мандәққа оран, 
Ақ қоңыраушыққа байлан, 
Ақ қолаға аударыл, 
Ақ аданға (келіп), тоқыра, 
Аш кіріске аударыл, 
Аш қоңырауға іззет қыл» 
(Турсунов Е. Древнетюркский фольклор. Алматы, 2001,13 б.). 
Мүндағы «ақ аданың - бақсының даңғырасы. Бұл бақсының жындарын 
шақырғанда айтқан сөзі. 
Алтайлар құрамындағы чалқандықтар бақсының даңғырасын теке немесе 
марал деп түсінген. Бақсының даңғырасын «тірілткендең жасалатын ырымдар 
кезінде олар: «Даңғырамаралды (немесе даңғыра-текені)» тірілтіп жатырмыз, 
оған жан бітіріп жатырмыз, деп айтатын. Дегенмен, бақсы ойнаған кезде 
даңғырасын бұлар да «ақ адан» деп атайтын. Қалай болған күнде де алтайлар 
даңғыраны тірі, жанды нәрсе, бақсының көлік қылып мінетін малы деп 

46 
түсінген. Кейде жолдың ауырлығына қарай алтай қамының даңғыра-көлігі 
бірде құс болып, бірде атан болып, бірде ат болып құбыла түсе береді. Жоғарғы 
аспанға шығар алдында даңғыра қазға айналады. Оның үстіне мініп алған қам: 
«Ақ аспанның астымен, 
Ақ бұлттың үстімен, 
Көк аспанның астымен, 
Көк бұлттың үстімен 
Өрлей бер, құсым, өрлей бер!»–
деп, көлік-даңғырасын сөзбен қамшылап отырады. Сарынның әрбір жолын 
айтып болған соң, қаз болып: «Уңғай ғақ ғақ, уңғай ғақ, қайғай ғақ ғақ, қайғай 
ғақ!ң - деп қайыра береді. Бір кездерде қам әлем ағашы болып есептелетін, 
діңгегінде тоғыз тепкішегі бар арнайы дайындап қойған қайыңға жақындап, 
бірінші тепкішегіне аяғын да, даңғырасын қатты соғып: Гок! Гок! – деп, қуана, 
қайың мен отты айналып барып, құрбандыққа шалынған жылқы болып 
есептелетін, үстіне ат кежі жамылған орындықтың үстіне атша мініп: 
«Бір сатыға шықтым, 
Айхай, айхай! 
Бірінші қабатқа жеттім, 
Шабарғата! 
Тантының басына шықтым,
Шабарғата! 
Тантының басына шықтым,
Шабарғата! 
Толған айға жеттім, 
Шабарғата!», – 
деп, аспанның бірінші қабатынан екінші қабатына, екінші қабатынан 
үшінші қабатына, т.с.с. көтеріліп бара жатқандығын, бақсы бүкіл әлемді, жарық 
дүниені, жоғарғы, жер асты дүниесін аралап өтеді деп сенген (Турсунов Е. 
Древнетюркский фольклор. Алматы, 2001). 
Бақсының зікір салуы адамның тылсымдық дүниесін оятуға бағытталған. 
Бұл ішкі шексіз болмыс пен рухани бірігудің тәсілін іздеу. Бұл тәсілді 
бақсының ойыны деп те қарастыруға болады. Бақсы ойыны кезінде дүниені 
жаратушы рөлін атқарды, ол айналады, ғарыштық тұлғалық деңгейде оны 
қайталайды, мистикалық тұтастану арқылы жақсылық пен жамандықты 
айырады, зиянды қасиеттерді көшіреді, аластайды, қамап қояды. Бірнеше 
бақсылық сарындар келтірейік: 
«Түкті Бабай, Әзиз Шаш! 
Сиынамын өзіңе! 
Астында бар көк есек. 
Айқара жамыласың, 
Сауытың мен сайманыңды. 
Аш беліне ілесің қылышыңды. 
Қалта қарап тұрасың, 
Көлденен сап ашаңды... 

47 
Буырқанып, бұлданба! 
62 тамырға салғайсын ашаңды! 
Көздің жасын көргейсің! 
Ала алмасам, маған серт! 
Жаза алмасаң, саған серт! 
Атага біткен Көк-Барақ, 
Тілің тұр ма салақтап!? 
Жал-кұйрығын тарайсың. 
Кіндігінен қатасың, 
Бауырыңнан жарайсың, 
Әуеге қарап ұлисың, 
Нені көріп ұлисын!? 
Маған шаппа, жауға шап! 
Карағайдын түбінен 
Қайырып алған қобызым, 
Үйенкінің түбінен, 
Үйіріп алган қобызым. 
Жынды жиып күжілдейсің 
Маған шаппа, дертке шап! 
Шамырқанып шамдаңба, 
Буырқанып бұлданба! 
Он қолымда балғам, 
Сол қолымда қысқашым. 
Көрігім тұр гой гүрілдеп, 
Емін болса салғайсың, 
Көздін жасын көргейсің! 
Ақ тұйғыным бопам ай! 
Томағаң сенің күмістен. 
Аяқбауын жібектен, 
Екі де бірдей баршын кұс, 
Бауырың шұбар, аршын құс, 
Киту, киту сары құс! " 
(Сәбетқазы Ақатай материалдары – Мировоззренческий синкретизм 
казахов. Алматы. Ч. 2, 1988). 
Немесе Т. Бекхожина келтірген қазақ бақсыларының сарындары: 
"Жау Құләп шаңырақтан қарап отыр, 
Құлаштар қара шашын тарап отыр. 
Көшеріне келгенде жау Құләпсән 
Шешесіне көрісіп жылап отыр… 
Бау-бау бәлекейің, 
Тиген жерің сілекейің. 
Өкпе менен бауырдан, 
Шеке менен тамырдан, 
Буын-буын аралап, 
Сирағыңнан домалап, 

48 
Тас төбеңнен таймай шық! 
Өз зәріңді жаймай шық!". 
Демек, аңыздың бұл айтқандары да бақсы ойынының тәртібіне сайма-сай 
келіп отыр. Күйді құмартып тыңдап отырған бүкіл аң, құс, өзен, т.с.с. – жер-су 
иелері, жалпы табиғат иелері, бақсының күй тартып, сарын айтып шақыртқан 
жын-перілері екендігін байқау қиын емес. Бақсы күй тартып, сарын айтқанда 
шалғай жерлерде, өлілер дүниесі мен жоғарғы дүниеде тұратын жын, 
аруақтарын, тірілер дүниесін мекендейтін, тау-тастарда, өзен-суларда, орман-
шөлдерде тұратын «иелердің жиналыңдар деп шақырады: 
"Жер жүзіндегі әулие-ай, 
Күн көзіндегі әулие-ай, 
Мәшрүптегі әулие-ай, 
Мағырыптағы әулие-ай, 
Жүз жиырма төрт мың пайғамбар, 
Отыз үш мың сахаба, 
Сексен сегіз серуер, 
Алдына дабыл төңкерген, 
Артына сауыт бөктерген, 
Алтайындан бөркі бар, 
Әр не қылса еркі бар, 
Алпыс екі нөкерім, 
Бермен қарай төңкеріл! 
Көз бен белім, көзелім, 
Бөтен емес өз елім, 
Тоқсан тоғыз машайық, 
Бәрінен медет тіледім! 
Қойқаптағы әулие, 
Баба-ай, Түкті Шашты Әзиз, 
Шәмбіл белден су ішіп, 
Қойқаптан әрі жерлерің, 
Жатырмысың, ерлерім! " 
(М. Ж. Көпеев материалдары). 
Адамда индивидуальды көмескі санамен қатар ұжымдық көмескі сана 
болатындығын К.Г.Юнг айтқан болатын, көмескі сана архетиптері адамзаттың 
мәдени архиві тәрізді. Алайда, архив архитиптері адам санасына сыналай еніп, 
оны мазалайды, оның себебін түсінбеген адам сырқатқа ұшырайды. Ал бақсы 
болса көмескі санадан ығыстырып шығаратын емші, басқа сөзбен айтсақ 
мәдени мұраның тұтастығын жеке адам санасы аумағында қамтамасыз ететін 
тұлға. Бақсы емдегенде, кесірлікке қарсы белсенді күреске шығады: 
«Атаңа нәлет су пері! 
Сумаңдаған қу пері! 
Қол-аяқты улаған 
Тиген жері у пері! 
Жаның барда кет, пері! 
Қанжарымды алайын, 

49 
Қарныңа қадай салайын, 
Қызыл қанға малайын! 
Үрейіңдң алайын, 
Жер түбіне жет пері! 
Жындарым қаптап келеді, 
Көрсетейін тепкіні, 
Басыма шауып сен, жаумыз, 
Түбіме кеп пе ең жеткелі! 
Жетпек болсаң түбіме, 
Жеті бүзірік, қырық шілтен 
Ерлерден медет сұрайын, 
Көрде жатқан әкемнің 
Қу басымен ұрайын, 
Жаныңды қылдай қылайын 
Қыл бұраумен бұрайын, 
Сақалыңды бір талдап, 
Шыңғыртып тұрып жұлайын, 
Жындарымды жабайын, 
Үркітейін, жарайын. 
Нөгерлерім келгенде 
Нөсер бұлттай жауайын, 
Қорлыққа неғып көнейін! 
Үстіңе сенің төнейін, 
Басқа орнасаң, баспенен 
Сыбағаңды берейін, 
Кетпегенің көрейін! 
Жеңе алмасам сен жауды, 
Үзе алмасам бұғауды, 
Қор боп бүйтіп жүргенше, 
Итшілеп өмір сүргенше, 
Қадалсын пышақ қарныма, 
Біржолата өлейін!» 
(Таңашбай. Қара бақсы // Лениншіл жас. 1925, № 7). 
Шамандық қасиет адамға рухтың қалауымен қонады, бақсы зікір салардың 
алдында рухтарын көмекке шақырады. Көңіл аударатын тағы бір нәрсе 
шамандық тұқымқуалаушылық, тегіне тартушылық арқылы мұраланады. 
Барлық шаманда өз әулиетінде, ата-бабаларының бірінде осындай қасиет 
болғандығын айтады. Осыны ескере отырып, біз шамандықтың генотиптік 
сипаттағы діни жүйе деп санаймыз және оның төмендегідей ерекшелігін атап 
өтейік: 
Шаманизмде өлі табиғат ұғымы жоқ, табиғат жанданған, барлық 
құбылыстың, жер мен судың киелі иесі бар. 
Адам мен әлем тұтас. Оларды бөліп тұрған кұз-жартас жоқ. "Адам табиғат 
патшасы", – дейтін еуропалық ұран шамандыққа жат. Адам қанша құдіретті 
болса да табиғаттан жоғары емес, ол - тіршіліктің ерекше бітімі. 

50 
Дүниедегінің барлығы бір-бірімен тығыз байланысты. Бұл байланыс 
шаман-медиум арқылы іске асады. 
Ғарышты мекендейтін рухтар адамның күнделікті тұрмысына жақын 
араласып отырады, қолдайды немесе жазалайды. 
Рух ниетін, әмірін адамдарға жеткізуші тұлға – шаман, бақсы. 
Шамандық қасиет - тұқым қуалау, тегіне тарту. Рухтың қонуы арқылы ол 
дариды. 
Шаманизм рулық қоғамның діни идеологиясы ретінде қалыптасады, 
шаман бір әулиеттің немесе рудың абызы қызметін атқарады. Ол діни әдет-
ғұрыптарды өткізеді, әулеттің немесе рудың болашағын болжайды, сол арқылы 
шаруашылық әрекетін, тұрмыс-тіршілігін айқындайды.
Шаманның рухтардың таңдаулысы болуы және сәуегейлік, яғни 
болашақты болжау қасиеті әлемдік діндеріндегі пайғамбар идеясының 
қалыптасуында маңызды рөл атқарған деп топшылауға болады, сол сияқты 
жаратушыны таза рух ретінде түсінуде де шамандық әсерін жоққа шығаруға 
болмайды. Жалпы жаратушы – құдай идеясының түп-тамыры табиғатқа 
табыну, оны құдіреттендірумен аруаққа, рухқа табыну, десек артық айтпаған 
болар едік.
Сонымен Қазақ даласында көне заманнан бері қалыптасқан мифтік және 
діни сана туралы талдауымызды әзірше аяқтайық. Әрине Орталық Азияда 
автохтондық сенім-нанымдармен қатар, көршілес халықтардың ықпалымен 
енген дүниетанымдық жүйелер мен діни бітімдер жеткілікті болды.

жүктеу/скачать 2.98 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: