Қазақ фольклоры: МӘНІ, теориясы, тарихы

275 
«Қайраты қара бастан қайтпаған алып ер Тамадан Жолдыаяқ батыр, 
Өмірзақ Тоғалақ батыр, Құшақ Бәйтелі батыр, Тарақты Құлжан батыр 
бастаған батырлар 10 мың әскермен Кененің Көкшетаудағы бекініс қамалына 
қосылды. Әскері көбейіп, күші артып, енді Николайға ойран салуға ойлады» 
[7].
Келтірілген мысалдардан Кенесары - ұлы күрестің ұйымдастырушысы, 
басшысы екенін көреміз. Кейбір әңгімелерде Кенесары жауынгерлерінің 
Ресей әскерімен ұрысы баяндалып, ханның ақылды да айлалы қолбасшы 
болғаны көрсетіледі. Осы ұрыстарда да, басқа да қиын жағдайларда 
Кенесары алды-артын терең ойлап, кең пішетін басшы ретінде көрінеді.
Кенесары - ақылшы, батагөй абыз, тапқыр шешен, бекзат болып 
бейнеленеді. Әрбір жауапты, қиын іс Кенесары бата бермей істелмейді. 
Жорыққа шығарда, шайқасқа енерде ол бата беріп, ақ жол айтып кіріседі. 
Оның батасы фольклор дәстүрінде болып келеді. Мысалы, Тілеуқабақ 
жұртына кетіп бара жатқан Наурызбайға берген батасы мынадай:
Он сегіз мың әлемге
Патша болған құдайым,
Көз жасымды қабыл ет,
Мінажат етіп жылайын [8], —
деп бастап, 124 мың 
пайғамбарға, 33 мың сахабаға, 4 шариярға т.б. әулиелерге жалынады, Абылай 
хан аруағынан көмек сұрайды. Бұл бата халық ұғымына сәйкес. Жыршы 
Кенесарының аузына әдеттегі батаны салып отыр. Оның ойынша Кенесары 
халықтан алшақ емес.
Кенесары әділ би, шешен ретінде әр түрлі ережелер мен шарттарды да 
заңдастырып, жүзеге асырып отырады. Сөзіміз дәлелді болуы үшін мына бір 
аңызға көңіл бөлейік.
Кенесары, Наурызбай, Балаби, Басығара жиналып отырғанда Ағыбай 
ханнан сүрайды:
- Егер бір қарашы екіншіні өлтірсе, құны не болады? - деп. Хан:
- Ердің құны 30 түйе болсын! - депті.
- Төренің құны не болады? - депті Ағыбай.
- Төренің құны - 100 түйе һәм таңдамалы қыз, қара кілем, қара нар 
болсын! — депті Кенесары.
- Ұрғашының құны қандай? - депті Ағыбай.
- Қалың малы қандай болса, құны сондай және 20-30, 5-10 түйе үстіне 
артық төлейді [9], - депті хан.
Міне, бүл мәтін – кәдімгі шешендік сөздің үлгісі. Фольклорда жиі 
кездесетін «сұрақ-жауап» түрінде құрылған тапқырлық сөздерді айтқызу
арқылы Кенесарыны ақылгөй, білгір шешен етіп көрсетеді аңыз. Бұл да -
Кенесарыны дәріптеу.
Кенесары бекзаттықты, хандық жолды бәрінен жоғары қояды және өзі 
кісілікті, жомарттықты қатты ұстанады. Бір ғана мысал келтірейік. 
Наурызбай мен Ағыбай Тілеуқабақтың жылқысын барымталайды. Оларды 
Ханшайым қуып жетіп, өзінің тапқырлығымен, ержүректігімен Науанды 
тәнті етеді. Науан айдап келе жатқан жылқыны Ханшайымға сауғаға тастап 

276 
кетеді. Ордаға келіп, Кене ханға болған жағдайды айтады. Риза болған 
Кенесары:
Етіпті, - деп, - қарағым, хандық жолды,
Жылқы алғаннан бұл ісі он есе артық! [10] -
дейді де, елді 
шақырып, ұлан-асыр той жасайды. Кенесары ханның байлығы, сән-салтанаты 
кәдуілгі Шығыс елдерінің падишаларынан кем емес. Оның жомарттығы, кең 
пейілдігі хандық затына сай. Жыршылар Кененің мырзалығын көтермелей 
айтып, оның пайым-түсінігінің, ақсүйекке лайық заттылығын барынша 
дәріптейді. Мысалы, қалыңдығына кетіп бара жатқан Наурызбайға берген 
сыйы мынадай:
Қазына-жабдық артты тоғыз нарға,
Барсын деп салтанатпен мәхбур жарға.
Қос берді падишалық алтын шатыр,
Дүние мұқтаж емес еш оларға...
Не асыл інжу-маржан алды тастан,
Жабдығын тамамдады аянбастан.
Кене хан аттандырып, амандасып,
Айтады ақыл-хайла бір-бір бастан
[11].
Бұдан да артық сый-сияпатты Кенесары хан Наурызбайдың қайын 
ағасы Мұсаға, онымен бірге келген жолдастарына жасап, қазақтың «тоғыз 
сыйлау» салтын толық орындайды. Келтірілген мысалдардан көретініміз - 
халықтың «хан қандай болуы керек» - деген түсінігі. Өмірде Кенесары 
осындай кең, осындай жомарт болды ма - белгісіз. Бірақ фольклор оны 
осындай етіп бейнелеп отыр.
Фольклордағы Кенесары - көріпкел, сәуегей, келешекті болжаушы. 
Үйде, Ордада отырып, түзде болып жатқан оқиғаны сезіп, біліп отырады. 
Наурызбайды, Ағыбайды, басқа да батырларды сынап, олардың қасиеттерін, 
ерекшеліктері мен кемшіліктерін жіті аңғара біледі.
Кенесарының тағы бір қасиеті — түс жорып, алдағыны болжауы. Бірде 
ол Ағыбайға өз атасы Абылайдың түсін еске алып: «Менің Сыздығымнан 
кейін солай боламыз ғой!» — дейді.
Кенесары өзінің көрген түсін Ағыбайға жорып, былай депті: «Біздің 
бағымыз алдымызда, артымызда қалатын бақ жоқ, өзімізбен бірге кетеді, ал
сенің бағың артыңда қалды»
[12].
Халық аңызының айтпағы - Кенесары өз тағдырын, әулетінің 
болашағын алдын-ала болжап, біліп кетті. Өзінен кейінгі ұрпағы көптің 
арасына сіңіп кететініне, бүкіл ата-бабасынан келе жатқан бақ пен даңқтың 
өзімен бірге өшетініне көзі жетіп кетті.
Кенесары - идеалды кейіпкер болғандықтан оның бойында тағы бір 
ерекше қасиет бар. Ол - оның кереметтігі, көзінің магиясы. Ол сұқтанып, 
қатты мән бере қараса, көзі тиеді, сөйтіп оның назарына ұшыраған адам 
жарық дүниемен қоштасады. Осы халге Ханшайым сұлу ұшырайды.

277 
Наурызбай қалыңдығы Ханшайымды Ордаға әкеліп, той өткізеді. Елдің 
бәрі келіннің сұлулығына қайран қалады. Жұрт мақтаған соң келінін көрейін 
деп Кенесары Ордаға келеді. Ағыбайға жабықты ашқызып қараса, Наурызбай 
мен Ханшайым әзілдесіп отыр екен. Кенесары қыздың сұлулығына таң 
қалып, оның нұрлы жүзіне назар салады. «Әйел заттың сұлуы екен», - деп, 
іштей риза болып, үйге қайтады, бірақ өзінің сұқтанғанынан секем алып 
қалады. Көп ұзамай Ханшайым да ауырып, әні-міне дегенше, қайтыс болады. 
Ештеңеге түсінбей, аң-таң боп, шулап жатқан жұртқа Кенесары келіп: 
«Жарандар, шешіндіріп қараңдаршы, ғаріпті өз назарым ұрды», - дейді. 
Айтқанындай, шешіндіріп қараса, екі өкпесі қарайып кетіпті.
Халық түсінігіндегі Кенесары - тек ақылды хан емес. Сонымен бірге ол 
ерекше адамға даритын керемет қасиеттердің иесі. Ол іспен, сөзбен ғана 
емес, көзбен де, ниетпен де нәтижеге жете алады. Ендеше халық ұғымындағы 
Кенесары жай адам емес, құдайдың таңдап алған құдіретті адамы, сол себепті 
оның өзі де, ісі де айрықша. Фольклордағы Кенесары - халықтың «әділ де, 
мінсіз патша» туралы идеалды образы. Оның бойында ханда болуға тиісті 
ізгілікті қасиеттің бәрі жинақталған, халық қиялындағы, ел арманындағы 
ханның бейнесі көрініс тапқан.

жүктеу/скачать 2.48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: