Қазақ фольклоры: МӘНІ, теориясы, тарихы

142 
дегеннен қабылдай бермейді. Сөйтіп, көне заманда туған миф басқа сипат 
алып, адам мен қоғамның рухани өмірінің перифериясына көшеді. Енді ол 
классикалық көне миф сияқты адамды толық қанағаттандырмайды, бүкіл 
әлем, өмір туралы сауалдарға бұрынғыдай жауап бермейді. Бұл дәуірде көне 
мифтен тек мифтік кейіпкерлер ғана сақталады, соның өзінде де ол баяғы 
түріндей емес. Ол өзгерген, адамға бұрынғыдай билік жүргізе алмайды, тіпті, 
ол адамнан қорқады, сондықтан адамды қулықпен алдап, арбап қана қолға 
түсіреді. Демек, бұл кезде адам өзі сеніп, қорқатын мақұлықтардан өзін күшті 
сезінген, өзін оған қарсы қоя алған. Міне, хикая жанрының қалыптасу жолы 
осылай. Бұл заңдылықты құл иеленуші мемлекет құрмай, рулық қауымнан 
феодалдық қоғамға бірден көшкен Европа халықтары мен шығыс славяндар 
фольклорынан да көреміз. 
Әрине, феодализм дәуірінде бұл жанрдағы шығармалар бұрынғының 
қалдығы ретінде ғана өмір сүрген, тіпті, өзгеріске ұшырап, ертегіге де 
айналған. Елдің неше түрлі мифологиялық нәрсеге сенуі азайып, ескі діни 
нанымдар жоғалған сайын мұндай хикаялар немесе ертегі мен анекдотқа 
айналады немесе ұмытылады. Сөйтіп, бір кезде бір адамның басынан өткен 
болып айтылатын естелік (меморат) әңгіме көркем жанрға айналады.
Хикаяда эстетикалық функция негізгі болмаса да, сол себепті оның 
стильдік бейнелеу құралдары ертектегідей көркем болмаса да, оның жанрлық 
белгілері өзіндік образдар жүйесімен және композициялық құралдармен 
сипатталады. Хикаяның сюжеттік құрылысы, ондағы кейіпкердің суреттелуі, 
табиғаттың сипатталуы, тіпті, әңгімешінің өз образы – бұның бәрі хикаяның 
негізгі қызметіне бағындырылған, ел арасында етек алған, көзге көрінбей 
өмір сүретін әртүрлі су иесі, тау иесі, тағы да басқа мақұлықтар бар деген 
халық сенімін дәлелдеуге бағытталған. Сондықтан хикая көп жағдайда куәлік 
сипатта болады: баяндалып отырған оқиғаны әңгімеші өз басынан өткен деп 
айтады, немесе елдің көбі білетін атақты адам, я болмаса танысым көріпті 
деп куәландырады. Ал кейде, әйтеуір, бір адамның басынан өткен оқиға 
ретінде де айтылады. Ең кереметі – айтушы оқиғаның рас болғандығына еш 
шүбәланбайды. 
«Ақ Мешіттің бері жағында, өзімен үшінші қызыл үйдің маңайында 
Бірқазан деген көл бар. Сол Бірқазаннан кешке таман екі жігіт түнде, айдың 
жарығымен Ақ Мешітке келе жатса, жолдың бір жағында екі бойжеткен қыз 
отын арқалап жүре берді. Біраз тұрған соң екеуі де қалың тоғайға еніп кетті 
де, бұлардың атын атап, әр жерге от жағып, «ауыл мұнда» деп шақыра 
бастады...» [1]. Міне, бұл – шайтанмен кездесуін баяндайтын хикаяның 
айтылу стилі. Мұнда айтушы көзімен көріп тұрғандай қылып айтады және 
осы өтірік емес пе екен деген ешқандай күдік те жоқ. 
Тағы бір хикаяның айтылу мәнерін байқайық: 
«Ақ Мешітте Нүрпейіс деген бір би бар еді. Бір күні қатыны толғатып, 
баласын тапты да, өзі талып қалды. Сол уақытта бір түлкі келіп, қатынның 
жатқан жағына барды. Сол мезгілде еркектер өз алдына жиылып, бір тамда 
отырған екен. Солардың ішінде бір кісі түлкінің кіріп келгенін көріп, оны 
албасты деп, тұра қуып еді, түлкі есіктен шығып барды да, дарияға қатынның 

143 
өкпесін тастап жіберді. Сонан соң талып жатқан қатын өліпті» [2]. 
Мұнда да айтушы өзі көргендей қылып баяндайды. Оның үстіне 
тыңдаушысын сендіру үшін нақты қаланың (Ақ Мешіт), адамның (Нүрпейіс 
би) атын атап, әңгімесінің рас екеніне еш күмән келтірмейді. Міне, бұл 
хикаяның өзіндік стилі десе де болады. 
Хикая тек бұл түрде ғана айтылмайды. Кейде хикаялар естелік түрінде, 
әңгімешінің өз атынан баяндалады, яғни әңгіме бірінші жақтан айтылады. 
Бұл әдістің бір қызығы – хикая жеке емес, ертегі типтес шығарманың ішінде 
баяндалады. Мұнда басты кейіпкер хикаяны өз басынан кешкен оқиға қылып 
айтады. Осындай хикаяның бірі – «Мамай батыр». Үйіне келіп, қонақ болып 
отырған үш жолаушыға Мамай батыр өзінің жезтырнақпен кездескен 
хикаясын былайша баяндайды: 
«Менің әкемнің әкесі де, менің әкем де Үшарал деген жерге аң аулап 
барып, жоқ болып кетіпті. Содан мен ержеттім, ат жалын тартып, атқа 
міндім. Сөйтіп жүргенімде, маған ой түсті. «Менің әкелерім Үшаралға барып 
өлді. Онда қандайлық пәле бар, барып көрейінші», – деп ойладым. Елімізде 
бір балгер бақсы бар еді, соны шақыртып алып, жөнімді айттым. Ол 
қобызында ойнап-ойнап жіберіп, маған былай деді: «Тіл алсаң барма, 
әкелерің де сонда өлді, сен де сонда өлейін деп пе ең!» – деді. Оған мен 
болмадым. Не болса да құдайдың салғанын көрдім деп, бәйге күрең атым бар 
еді, соған мініп алып, тәуекел деп, Үшаралға жүріп кеттім. Сонымен бірнеше 
күн жүріп, Үшаралға келіп жеттім. Жері шүйгін. Неше түрлі аңдарды да, 
қалың құз тоғайлары да көп екен. Екі-үш күн аң атып, жеп жүрдім. Өзімді-
өзім күзетіп: «Бұл менің әкелерімді құртып жүрген пәле қайда?» – деп 
ойладым. Сонымен қанша жүре берейін, «қой, қайтайын», – деп бір аңды 
атып алып, бақырға салып, «жеп кетейін» деп пісіріп отыр едім, әлден 
уақытта арқандаулы тұрған атым осқырып қоя берді. Жүгіріп қасына барсам, 
атым дірілдеп, қан сиіп тұр екен. «Е, бір пәле бар екен, етімді жылдам пісіріп, 
жеп кетейін», – деп асып отырған бақырымның қасына келіп отыра бергенде, 
бір нәрсе зуылдап келе жатты. Қарасам, ұзын бойлы, қара сұр әйел. Екі қолы 
қусырулы, екі көзімен ішіп-жеп бара жатыр. Келіп, асулы тұрған еттің 
қасына отырды. Мен де екі көзімді одан айырмадым. Бір қолыма 
мылтығымды ұстап, бір қолыммен еттің астына от жағып, отыра бердім. О да 
көзін менен айырмады. Ет пісті. Ол кететін емес. Бір қолымда мылтық, етті 
түсіріп, жеп отырмын. Бір жіліктің басын алып, ұсынып ем, аузын ашты. 
Аузына сүйек-мүйегімен асатып едім, ол бір-ақ толғап, сүйегімен жұта 
салды. Сонымен мен де отырдым. Ол да жауап қатпады. Мен де етті жеп 
болдым. Көзімді одан айырғам жоқ. «Егер көзім ауып кетсе, қағып жібереді 
екен», – деп ойладым. Сонымен біраздан соң тұрып, жүріп кетті. «Қой, менің 
әкелерімді құртып жүрген осы екен», – деп енді кетейін деп, атымды әкеп 
ерттеп, ойланып тұрып: «Бұл қалай, мен елге барғанда не көрдім деп 
барамын. Бүгін құдай сақтағанда, тағы сақтар. Осы жерге қонайын», – деп, 
қайта ойландым. Мұның артын тағы байқайын деп, түнде өз бойыммен 
бірдей жуан терек кесіп әкеп, ер тоқымымды басыма жастап, үстіне қара 
шапанымды айқара жауып, кісіге ұқсатып жатқызып, өзім биік талдың 

144 
басына шығып, мылтығымды оқтап, ұйықтамай қарап отырдым. Ай жарық 
еді. Бір уақытта атым тағы осқыра бастады. Қарасам, әлгі қатын келе жатыр 
екен. Шапан жамылып жатқан мен екен деп, келе сала ағашқа мініп алып, 
жұмарлай бастады. Мен мылтықпен тақ өкпеден дәлдеп басып салдым. Тұра 
жөнелді. Мен де жылдам атымды ерттеп, міне сап, ізіне түсіп келемін. 
Жүрген жерінен қан жосып келеді. Бір жерге келгенде қалың тоғайдан атым 
жүре алмады. Соңына түсіп, жаяулап келсем, қалың талдың ішінде лашық 
бар екен. Соған кіре құлап, өлген екен. Екі қолын кесіп алдым. Қолы пістедей 
темір, жезтырнақ екен» [3]. 
Бұл – Мамай батырдың бір хикаясы. Әңгіменің жалғасында екінші 
хикая бар. Онда батырдың перілермен кездескені жайлы баяндалады.
Әңгіменің бас кейіпкері – айтушының өзі, ол хикаяны естелік түрінде, 
яғни бірінші жақтан баяндайды. Демек, өзі де, тыңдаушы да оқиғаның 
шындығына еш күмән келтірмейді. Оның үстіне нақты Үшарал деген жердің 
аты аталады. Бұл да – хикаяның ақиқат екендігін дәлелдейтін факт ретінде 
қабылданады. Басқаша айтқанда, хикая шындыққа бағытталған. Мұнда
жезтырнақтан басқа ешбір қиял (ойдан шығарған нәрсе) жоқ. Әңгіме үш 
жолаушы Мамайдың үйіне келіп, сұхбаттасуынан басталады. Жөн 
сұрасқаннан кейін, сұхбат басталып, Мамай батыр өзінің басынан кешкен екі 
хикаяны айтады. 
Осындағы әңгіме тудырған жағдай – қазақ арасына тән ситуация және 
ол – хикая жанрының ел арасында өмір сүруінің бір көрінісі. 
Хикаяның сюжеттік мазмұнында ешбір қиял жоқ. Мұндағы өмір – қазақ 
өмірі: мал баққан ел, аңшы мен малшы, жолаушылап жүрген адамдар, 
құдайы қонақтар, т.т. яғни күнделікті, еш ерекшелігі, елең еткізер ғажайыбы 
жоқ, кәдімгі сахарадағы қазақ ауылының болмысы. Бірақ соған қарамастан, 
мұнда тыңдаушыға үрей туғызатын жағдай бар. Ол – жезтырнақпен 
кездесердегі ситуация. Дүниеде адамнан басқа да тірі, бірақ көрінбейтін, 
құпиялы мақұлықтар, жер-судың иелері бар деп сенген адам жезтырнақ келер 
алдындағы аттың осқырып, қан сиюінен-ақ бір сұмдықтың боларын сезіп, 
күдіктене бастайды, ол атты киелі жануар, сондықтан алдын ала бір пәле 
болатынын біліп тұр деп ойлайды да, енді не болар екен деп, ынтыға түседі. 
Тыңдаушының қаупі расталып, «зуылдап қара сұр әйел келеді». Оның 
зуылдап келуі мен қара сұр болуының өзі адамға қорқыныш тудырады және 
бір сұмдық болатынын аңғартады. Міне, бұл – хикаяның тағы бір жаңалық 
ерекшелігі. 
Хикаяның жанрлық болмысы – оның мазмұнына ғана емес, сонымен 
қатар айтылу ситуациясына да қатысты. Бірақ қалай болғанда да, адамның 
басқа дүниенің өкілімен кездесуі - өте құпиялы, тылсымды ғана емес, аса 
қорқынышты, тіпті, тыңдаушысына үрей туғызатын әңгіме болып келеді. 
Ертегіге қарағанда, хикаяда мифологиялық кейіпкерлер қорқынышты 
болып келеді, тіпті, хикаяның бүкіл мазмұны ғана емес, ондағы табиғат та, 
адам да үрей тудырады. Кейбір хикаялар трагедиямен аяқталады: 
мақұлықпен кездескеннен кейін адам не есінен танып қалады, не мас болып, 
әйтпесе, ұйықтап қалады, ал кейде өліп те кетеді. Мазмұнының тылсымдығы 

145 
мен трагедиялық сипаты, оқиғаның өң мен түс арасында болуы хикая 
жанрының мифологиялық қасиетін күшейтіп, тыңдаушының сенімін арттыра 
түседі. Мысалы, хикаядағы оқиға көбіне-көп түнде, тұман түскенде, 
айдалада, елсіз жерде, қалың тоғай, қамыс арасында, тау ішінде, көл 
жағасында болады және мақұлықтардың кездесетін адамдары да – иен далада 
жүретін кісілер. 
Хикая кейде үшінші жақтан айтылса да, оны айтушы адам бәленнен 
естіген едім деп, әрі қарай сол оқиғаны басынан кешкен кісінің атынан, яғни 
бірінші жақтан да айта береді. Сонда хикаяны айтушы кейіпкердің өзі емес, 
басқа біреу болады, бірақ соған қарамастан әңгіме «лирикалық геройдың» 
атынан айтылып, айтушы лирикалық кейіпкердің әңгімедегі оқиғаға толық 
сенетінін, оның құбыжықпен кездескен сәттегі сезімін түгел, сол өзі алғаш 
естіген қалпында сақтауға тырысады. 
Хикаяның жанрлық ерекшеліктері туралы айтқанда, оның ел арасында 
айтылуы мен тарауының да ерекше екенін есте ұстау керек. Хикаяны 
әдейілеп көңіл көтеру үшін айтпайды. Ол әңгіме-дүкен құрып отырған 
қауымның арасында пайда болған жағдайға байланысты айтылады. 
Отырғандардың әңгіме тақырыбына, психологиялық көңіл күйіне қарай 
әңгіме айтушының бірі өз басынан немесе басқа бір жақынының басынан 
өткен хикаяны әңгімелейді. Дәл осындай оқиғаны басқа біреуі айтады. 
Сөйтіп, бір хикаядан кейін бір хикая айтылып, жиылған жұрт бірнеше ұқсас 
әңгіме естіп, оны басқа бір жиындарда айтып, ел арасына таратады. 
Хикаялар, әдетте, елсіз жерде жүретін аңшылар, жолаушылар мен 
малшылар арасында жиі айтылған, яғни табиғатпен тікелей араласып, оның 
неше түрлі құпия сырларын көріп, бірақ оларды толық түсінбей, қорқып, 
тіпті, табынып, әртүрлі сезімде болатын адамдар арасында туып, айтылып, 
елге тараған. Демек, хикаяларда басты кейіпкер болып жолаушылап жүрген 
батыр, мерген, аңшы, керуенші көрінуі тегін емес және әңгіменің, көбінесе, 
солардың атынан баяндалуы да заңдылық. 
Хикаяда мифологиялық құбылыстардың сырт пішіні де суреттеледі, 
бірақ, көбінесе, портреті емес, жалпы бейнесі, түрі, түсі, бет әлпеті туралы 
түсінік беріледі. Әдетте, ол құбыжықтың кім екені бірден айтылмайды: ол 
жолаушымен қатарласып келе жатқан қыз боп көрініп, артынан жоқ боп 
кетеді (шайтан), сұлу келіншек кейпінде келіп, үндемей отырып, мергенмен 
бірге тамақтанып, соңынан оны өлтіруге келгенде, мерген атып өлтіріп, 
әйелдің кім екенін біледі (жезтырнақ), т.т. 
Алайда, кейбір хикаяларда жезтырнақтың, албастының, перінің бет 
әлпеті біршама суреттеліп, қарапайым портретті образ жасалады, бірақ бұл 
жалпы хикаяға тән емес. Мүмкін, бұл көркем прозаның әсері болуы да.
Хикая жанры өзінің даму жолында қарапайымдылықтан көркемдікке, 
күрделілікке қарай бағыт алған. Бұл жанрда қарапайым ғана әңгімемен қатар 
біршама көркемделіп, циклденген шығармалардың болуы осыдан. Әрине, 
қазақ хикаясының үлгілері кеш жазылып алынғандықтан бұл жанрға басқа 
жанрлардың әсері болмады деп айта алмаймыз. Сондықтан хикаялар ішінде 
көркемделгені болса, ол – осы ықпалдың нәтижесі болуы да ықтимал. Бірақ 

146 
хикая жанрының құл иеленуші мемлекеттік формациядан аттап, феодалдық 
қауымға өткен тұста ертегіге айналуы – жалпы заңдылық. 
Фольклор көп уақыт негізгі мәдени-көркем, эстетикалық, рухани қызмет 
атқарғандықтан оның барлық жанры өзінше дами отырып, бір-бірімен тығыз 
байланыста болып, тоғысып жатты. Солардың бірі – хикая жанры, бір 
жағынан, өзі көркемдікке қарай дамыса, екінші жағынан, басқа жанрлармен 
бір жүйеде байланыса, араласа өмір сүрді. Сөйтіп, ол ертегі жанрына жылдам 
ойыса бастады. Демек, қазақ жағдайында хикая жанрының ертегіге айналу 
процесі жеделдей түсті. Бұл ел арасында хикаяның біртіндеп азая беруіне де 
әсер етті. Әрине, хикаяның ыдырауын жылдамдатқан, ең алдымен, қоғамның 
алға дамуы және ислам дінінің халықтың ескі нанымдарына қарсы күресі 
болды. Бірақ осыған қарамастан хикая жанры ел арасында өмір сүруін 
тоқтатқан жоқ, ол мүлде жоғалып кетпеді. ХIХ ғасырда жарық көрген 
хикаялар – осының айғағы және хикая жанрының күрделене, көркемделе 
бастауының дәлелі. Бұл шығармалардың біразы – «мен албасты, 
жезтырнақты көрдім» деп куәлендірілген әңгіме емес, бір адамның сондай 
мақұлықтармен кездескені туралы хикая. Сөйтіп, бұрынғы естелік түрінде 
айтылатын, бір ғана оқиғадан тұратын сюжет күрделеніп, ұзақ желілі 
шығармаға айналады, қарапайым меморат фабулатқа, хикая ертегіге қарай 
ойыса бастайды. Мұны кейбір хикаялардағы мифологиялық құбыжық-
кейіпкерлердің іс-әрекеті саналы түрде, яғни психологиялық мотивировкамен 
болатынынан көруге болады. Мысалы, «Мамай батырдың арманы», «Жайық 
пен Еділ» атты хикаяларда батырлар өлтірген жезтырнақтың туыстары мен 
балалары Мамайдан, Жайықтан, Еділден өлген жезтырнақтың кегін алуға 
тырысады. Олардың іс-әрекеті саналы түрде істеледі. Бұл, сөз жоқ, хикаяның 
ертегіге айнала бастағанының белгісі. Батырлар мен жезтырнақтардың 
ұрпақтары арасындағы қақтығыс – батырлық ертегі мен қаһармандық эпосқа 
тән генеалогиялық циклденудің көрінісі.
Хикаяны айтушы әңгімесін барынша шындыққа жақын етемін деген 
ниетпен оны көптеген тұрмыстық детальдармен толықтырады, оқиға 
болардағы табиғатты, ауа райын, айналаны дәлдеп, өмірдегідей қылып 
айтады. Осының салдарынан хикая тек оқиғаны баяндау емес, көркем 
әңгімелеу сияқты болып көрінеді, сөйтіп, ол ертегі тәрізді болады, тіпті, 
кейде солай қабылданады да. 
Кейбір хикаяларда екі-үш сюжет баяндалып, оқиға қоюлана түседі. Бір 
қызығы – қанша сюжет болса, сонша хикая да болуы мүмкін, яғни екі-үш 
хикаяның басы бір әңгімеге тоғытылады. Әңгіменің хикая түрінде немесе 
ертек түрінде болуы айтушының мақсатына байланысты: егер ол шындыққа 
бағыттап, рас болған оқиға деп көрсетем десе, хикая түрінде болып шығады. 
Хикая көбінесе бір эпизодты, бір оқиғалы болып келеді. Мұндай 
жағдайда ол, негізінен, айтушы-кейіпкердің басынан кешкен оқиға болып 
қана баяндалады да, бүкіл мақсаты сол оқиғаның рас екендігін дәлелдеу 
болып табылады. Ал, кейде екі-үш хикая бір кісінің (әдетте, айтушының) 
көрген оқиғалары болып айтылады. Бұл жерде хикаяның циклдене 
бастағанын көруге болады. Мұндай шығармада эпизод пен оқиға көбейіп, 

147 
хикая енді біршама көркемделіп, эстетикалық сипат ала бастайды. Хикаяның 
бұл түрі қызғылықты әңгіме түрінде айтылып, ертегіге жақындайды. Хикая 
жанрының осындай күрделеніп, ертегіге жақындаған түрлеріне «Мамай 
батырдың арманы», «Жайық пен Еділ», «Қара мерген», «Боран батыр» 
сияқты шығармалар жатады. Бұл хикаялардан айтушының «болған» 
қорқынышты оқиғаны тек хабарлап қана қоймай, тыңдаушысын еліктіретін 
қызғылықты әңгіме етіп баяндайтынын байқауға болады. Ендеше, ол 
әңгімесін әрлеп, әсірелеуге тырысады, ал олай болған жағдайда, хикая таза 
өзіндік бітімін, ерекшелігін жоғалта бастайды да, ертегі жанрына ойысады. 
Сөйтіп, алғашында албасты, жезтырнақ сияқтылармен кездесу туралы хикая 
енді дию, пері, шайтандармен күресетін ертегіге айналады. Бұл ретте 
кейіпкердің айдаһармен жолығып, жауласатыны туралы шығармаларды да 
атауға болады.
Біздің айтайық деп отырғанымыз кейіпкердің елсіз жерде, су жағасында 
жалғыз көзді дәу, айдаһар, жалмауыз кемпір, жезтырнақ, күлдіргіш, үббе, 
пері, албасты, дию, шайтан сияқты небір ғажайып мақұлықтармен кездесіп, 
олармен татулық қатынас жасайтыны; немесе күресетіні туралы әңгімелер әу 
баста меморат, я болмаса хикая түрінде пайда болғандығы. Ал, кейін дами 
келе олардың кейбірі ертегіге сіңіскен де, соның құрамында ғана айтылатын 
болған. Бұл топқа айдаһар, жалмауыз кемпір, дию, пері, шайтан туралы 
хикаялар жатады. Ал, хикаялардың ендігі бір тобы, яғни жалғыз көзді дәу, 
албасты, жезтырнақ, үббе, күлдіргіш жайындағылар ертегі мен эпосқа онша 
сіңіспей, өзінше қалыптасып қалған. 
Біздің талдайтынымыз осы хикаялар. 

жүктеу/скачать 2.48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: