Қазақ журналистикасының Өзекті мәселелері меңдігүл Бұрханқызы Шындалиева

Тарихты терең білмей отырып, қазіргі қоғамды, Тәуелсіздік заманының қадір-маңызын, бізге қаншалықты қымбат жолмен жеткенін жан-жақты тану мүмкін емес. Сондықтан да Елбасының зерттеу нысанына айналып отырған «Әділеттің ақ жолы»[1], «Ғасырлар тоғысында» [2], «Тарих толқынында» [4] атты кітаптарында қазақ халқының тарихи жолы, басынан өткерген дәуірлік кезеңдері, ондағы шаруашылығы мен мәдениеті, дәстүр-салты, дүниетанымы мен ұстанымы, халықтық мінез-құлық, ой-өріс ерекшелігі, азаттық жолындағы күрестері кеңінен сипатталды. Бұл күрделі мәселелер жай баяндалып қоймайды, автор бүгінгі уақытпен байланыстыра отырып, тағылымды ой түйеді, оқырманына, ел Тәуелсіздігінің болашағына жауапты қазіргі ұрпаққа ой сала баяндайды.

Біз зерттеу мақаламызда ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Тарих толқынында» атты кітабы негізінде тарата айту көздеп отырмыз. Бұл, біріншіден, жинақылық, бір бағыттылық үшін қажет болса, екіншіден, автордың ұлттық рух, халықтың бірлігі, Тәуелсіздік туралы ой-толғамдары бір кітаптан екінші кітапқа жалғасып, тереңдеп жатады. Оны тұтас ала зерттеу, ой қорыту алдағы уақыттың еншісі деп білеміз. Сондықтан зерттеудің басты өзегі Елбасының «Тарих толқынында» кітабы.

Жинақы да түсінікті тілмен баяндалған кітап мынандай тақырыптардан тұрады: «Ұлттық келбетті ұлықтайық», «Қазақ даласы – ұлы түркі елінің қара шаңырағы», «Мәдениет келешегі», «Алаш мұрасы және осы заман», «Ұлттық бірегейлік туралы», «Тоталитарлық тәртіп пен ұлттық ұғымдар», «Орталық Азияның тәуелсіз мемлекеттері және тарих тағылымдары», «Тарихтың шеңберлері және ұлттық зерде». Мұндағы әрбір тақырып ауқымды. Бірақ Елбасы сол күрделі тақырыптардың мол материалдары тасқынының астында қалып қоймайды. Ең маңыздыларын алға шығарып, одан туындайтын тарихи тағылымдарды қарапайым да ұғынықты тілмен көпшілікке тарата жеткізеді.

Әрбір тақырыптың ашылуында автордың эпиграфтарды сәттілікпен таңдауы да кітаптың басты ерекшеліктерінің бірі деуге болады. Бұл эпиграфтар кітаптың мазмұнын аша түскен және оқырманына тың мәліметтер береді. Келтірілген эпиграфтар қалам иесі дүниетанымының тереңдігін танытады. Сондықтан да алынған эпиграфтарға арнайы мән беріп өтудің өзі қазіргі ұрпаққа терең ой салары сөзсіз.

Жүректің түріп құлағын,

Ойланып тағы қарашы.

Кімсің сен, қайда тұрағың,

Енді қайда барасың? –

деп келетін Шығыстың атақты ақыны Омар Һайямның өлең жолдары кімді болмасын ойлантады. Бұл қазіргі Тәуелсіз еліміз үшін де, оның көкірегі ояу әрбір азаматы, жастары үшін де маңызды сұрақ. Автор ақынның осы өмірлік мәні терең сұрағына қазақ елінің тарихи жолы, рухани әлемі арқылы жауап беруді мақсат етеді.

«Кітаптар көп арабша да, тәжікше, Біздің тілде бұл жалғыз-ақ әзірше» деп келетін түркі халықтарының данышпан ақыны, мемлекет қайраткері Жүсіп Баласағұнның да сөзі эпиграф етіп алынған. Бұл тарауда орта ғасырлар мәдениетінің тоғысындағы түркі халықтары руханиятының өзіндік дамуы жолы мен ерекшелігі, әлемдік мәдениетке қосқан зор үлесі баяндалады. Кешегі кеңестік кезеңде Орта Азия халықтары, оның ішінде қазақ халқы да жартылай тағы, мәдениеті төмен деп айтылып келгені белгілі. Тәуелсіздік жылдарында жазылған Елбасы кітабы еуроцентирстік көзқарастың дұрыс еместігін дәлелдейді. «Қазақ даласы – ұлы түркі елінің қара шаңырағы» деген тұжырымға келеді. Бұл қорытынды зерттеушілердің тың көзқарастағы еңбектеріне сүйене отырып жасалынған. Бұл тұжырым сондай-ақ ендігі зерттеушілерге де нақты бағдар береді. Құрсаулы ойдың, еуроцентирстік пікірдің жетегінде ендігі жерде қалып қоюға болмайтынын, Тәуелсіз елдің тәуелсіз ойы ешкімге жалтақтамайтын еркін, шынайы болу қажеттілігін Елбасы өз еңбегімен көрсетіп беріп отыр. Сол себепті де тарихи, рухани әлемімізді, өткенімізді, бүгінімізді зерделеуде Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаев еңбектерінің маңызы ерекше деп білеміз.

Президент ел перзенті, қазіргі уақыттағы бірінші тұлға ретінде тарих алдындағы жауаптылықты жақсы сезінеді: «Сонымен бірге мен қазақ болғандықтан, қазақ мемлекеттігінің ғұмыр-шежіресін ірге көтерген кезден бастағанның өзінде, қазақтың бес ғасырлық төл тарихын білуге тиіспін. Бұған қоса бүкіл түркі халықтарының тарихи бесігі – Түркі қағанатын естен шығаруға болмайды, ал бұл дегеніңіз, осыдан аттай 1500 жыл бұрынғы тарихи кезең...», - дейді автор кітап кіріспесінде.

Елбасының сөзінен мынадай ой түюге болады: Тәуелсіз Қазақстанның әрбір саналы азаматы туған елінің тарихын жақсы білуі керек және сол елдің, халықтың ұрпағы екенін мақтан тұтуы қажет. Кітаптың бүкіл мазмұнынан осы желі айқын көрінеді. Ұлттық рух, оның берік негізділігі өз халқының өткен тарихи жолын жетік білумен, онымен мақтана алумен, өзінің ұлтына деген мақтаныш сезімінің асқақтығымен, ешкімнің алдында төменшіктемеуімен өлшенеді. Бұл - маңызды шешім.

Н.Ә.Назарбаев еңбектерінде қазақ ұлтының ұлттық қалыптасуының тарихи негіздері, ерекшеліктері мен көкейкесті мәселелері, қазіргі жаһандану дәуірінде жұтылып кетпей, өзін-өзі сақтап қалуының маңызды амалдары да кеңінен қарастырылады. Соның ішінде автор ұлттық рух мәселесіне ерекше көңіл бөледі. Оның ұлттың дамуындағы серпінділік, жетекшілік қуаты, қандай қиын кезең болса, ұлттық рухы мықты халықтың бағдарының айқын, ұлттық мүдде жолында тастүйін болатыны түйінделеді.

Автор ұлттық рухтың бар қырымен жарқырап көрінуін тек жаугершілік заманмен байланыстырмайды. Рас, ел басына ауыр күн келгенде туған жерді, елді сақтау халықтың алдына үлкен міндеттер қояды. Сол кезеңде дүниеге келіп жататын, мәселен, жыраулық поэзия батырлық, ерлікті дәріптейді. Туған жердің қасиетін, тосыннан келген жауға кіріптар болудың қасіретін жырлайды. Бұл сәтте ел, халық тұтас бір сезімге бағындырылады. Ол – басқыншы жауды ел іргесінен қуып тастау, елдің амандығын сақтап қалу. Жыраулар поэзиясының басты арқауын осы сипаттармен анықтауға болады.

Тарихтағы жеке тұлғаның рөлін жоққа шығара алмаймыз. Елбасы еңбегінде қазақ рухының оянуындағы Асан Қайғы, Шалкиіз, Бұқар жырау, Қазақ мемлекеттілігінің іргесін қалаған Жәнібек пен Керей хандар, халықтың рухани көсеміне айналған Төле, Қазыбек, Әйтеке билер, Жоңғар шапқыншылығына қарсы халықты бастай білген Абылай хан, Бөгенбай батыр, Қабанбай батыр, Наурызбай батыр есімдері, Ресей патшалығы отаршылдығына қарсы күрескен Сырым Датов, Кенесары Қасымов ұлттың рухын бүтіндікке, жасампаздыққа бағыттаған Шоқан мен Абай, Алаш арыстары Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, тағы басқаларының есімдері құрметпен аталып, тарихтағы ерен еңбектері жоғары бағаланады.

Ұлттық рухты қайта түлетудің маңызы ұлттық дамудың жаңа бетбұрыс кезеңінде де аса қажеттілігі пайымдалады. Бұл жөнінде Н.Ә.Назарбаев былай дейді: «Мен ұлттық рухты қайта түлетудегі және дамытудағы қазақ зиялыларының рөлі туралы айтқан болатынмын. Бұл, әрине, тек көркемдік ой иелеріне немесе ғылыми зиялыларға ғана қатысты болмау керек. Ұлттық мүддеге қызмет етудің тарихи ұлы үлгілерін шын мәнінде көрсетіп берген әйгілі тарихи қайраткерлердің, мемлекет басқарушыларының тұтас легі біздің көз алдымызда. Олар қазақ мемлекеттігін дамытудың нысанасын жиырмасыншы ғасырдың бас кезінде-ақ көрсетіп берген болатын. Тарих туралы топшылаудың саяр жері тек қана осы ғасыр туралы немесе тек қана жаугершілік жайында болмау керек, ұлттық рухтың шарықтайтын шақтары бізге көбірек ден қойдыртуға тиіс. Біз асқақ сезімге бөлене отырып, ұлттық әрекетшілдігімізге қатысты ғасыр басында Алаш қайраткерлері бастап берген жолнұсқалар ғасыр соңында жалғасын тапты деп айта аламыз», - деді.

Президент ой-пікіріндегі «ұлттық рухтың шарықтайтын шақтары» бізді де ойлантады. ХХ ғасырдың басында қазақ мемлекеттігін құру идеясы неге өріс алды? Ол, ең алдымен, тарихи кезең шындығымен сабақтасып жатыр. Қазақ даласына еріксіз отаршылдық қамытын алып келген Ресей патшалығы құлағалы тұрды. Қазақтың ұлттық зиялылары қалыптасты. Сол кезде олардың арасында қазақтың өз мемлекеттігін құру үміті ояна бастады. Осы оянған үміт ұлттық рухты шыңдады.

Қазіргі сындарлы шақ та ұлттық рухты, біздіңше, шыңдайтын кезең. Ел тәуелсіздігінің іргесін бекіте түсу, қандай қиыншылықты болмасын жеңіп шығуға бар білім-қабілетімен, қажыр-қайратымен жұмыла білу, татулық пен өзара төзімділікті қалыптастыру, өзгені сыйлай отырып, өзіңді құрметтете, мойындата білу - өз-өзінен іске аса салмайды. Бұған ұлттық рухпен шыңдалған парасаттылық қажет.

Елбасы тарихтың толқынында қазақ халқының ұлттық рухының жоғалып кетпеуінің себептерін ашып көрсетеді. Тарихтың қиын кезеңдері қазақ халқының маңдайынан сипаған жоқ. Сондай ауыр сәттерде де өзін-өзі жоғалтпаған қазақ халқының ұлттық рухына Елбасы таң қалады. Он сегізінші ғасырдағы жойқын демографиялық соққыдан соң, жиырмасыншы ғасырдағы ұжымдастырудан соң, отаршылдық езгісі мемлекеттілікті күйреткен соң, ұлттың бетке ұстарларын тұрақты түрде жойып отырған соң, орны толмас мәдени шығындардан соң, қазақ жұртының бір бөлігі дүбәраланған соң, қазақтың біртуар әйгілі тұлғалары қасірет шеккен соң, тоқетері, - осының бәрінен соң ұлттық кие күйреп, психологиялық тығырыққа тірелуге тиістігін пайымдаған Н. Ә. Назарбаев нәтиженің өзгеше болғанын қазақ рухының мықтылығымен байланыстырады. «Қазақтар – ұлы өркениеттердің мұрагерлері тарихтың сан-сапалақ құз-қияларынан өзінің ұлттық «МЕН» дегізерлік қасиеттерін алып шыға алды. Жай ғана алып шығып, жай ғана сақтай білген жоқ, сонымен бірге еселеп жаңғырта да білді».

Міне, қазақ халқының тарихтың небір ауыр күндерінде өзін-өзі сақтап қалуына ұйтқы болған ұлттық рухының мықтылығының көрінісі. Ақын Жұбан Молдағалиевтың өлеңінде сипатталған «мың өліп, мың тірілген» қазақтың бүгінге жеткен ішкі қуатының белгісі.

Қазақтың тілдік шығармашылығының жақсы дамығанын, оны әрбір қазақтың ешқандай қиындықсыз қабылдай алатынын, оның ғасырлар қойнауынан күні қазірге дейін тағылым-тәрбие орталығы болып келгенін қазақтың ұлттық ойлау ерекшелігі деп таниды. «Сондықтан да қазақ тілінің әдебиетшілдігі дегеніміз, түптеп келгенде, ойлаудың ұлттық ерекшелігі болып шығады. Дауға салса алмастай қиған, сезімге салса қырандай қалқыған, ойға салса қорғасындай балқыған, өмірдің кез-келген орайында әрі қару, әрі қалқан болған, әрі байырғы, әрі мәңгі жас, отты да ойнақы Ана тілінен артық қазақ үшін бұл дүниеде қымбат не бар екен?! Әрине, одан қымбат ештеңе жоқ деп айтуға болады. Ғасырлар бойы қазақтың ұлт ретіндегі мәдени тұтастығына ең негізгі ұйтқы болған – оның ғажайып тілі», - дейді автор.

Этникалық тұтастықтың түп негізі тіл болса, ондай тілсіз ұлттық тұтастықтың болуы мүмкін еместігін алға тартқан автор қазіргі уақыттың шындығын да бүркемелемейді. Бүгінгі уақытта аз ғана шоғыр қазақ қажет деңгейде ана тілін білмегені үшін жазықты емес. Кәнігі оралымдылыққа, ақпараттық мүмкіндіктерге көп ретте күні кешеге дейін орыс тілі басымдылықпен қолданылып келді. Былай айтқанда, бұл артта қалған тілдік саясат дәуірінің іздері болды. Ал бүгінгі таңда ана тілін білу әрбір қазақтың парасаттылық және ұлттық қажеттілігі болатынын білдіреді.

Елбасының айтып отырған мәселесінің күнделікті шындық екенін біз де жақсы сезінеміз. Тәуелсіз Қазақстанда қазақ тілінің мемлекеттік дәрежеде биіктеуіне көп игі шаралар атқарылып жатыр. Атап айтқанда, қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесі конституциялық жолмен орнықтырылды. Білім жүйесінде тегеурінді ұмтылыстар, қазақ тілінде толысқан ақпараттық орта жасалуда. Тілді саясатқа айналдырудың қажет емес. Оның орнына байсалды түрде қазақ тілі – мемлекеттік тілге бетбұрыс жасау орынды.

Түркі әлемінің эпостары қазіргі түркі тектес халықтардың тарихы мен мәдениетінің біртұтас екендігін терең түсініп, жете сезіну үшін теңдесі жоқ құнды қазыналар болды.

Қорыта айтқанда, қазақ халқы тұтастығының берік негізі ұлттық рухымыздың мықтылығымен байланысты. Ұлт тұтастығында қазақ халқының ана тілі, әдебиеті мен өнері, мәдениеті елеулі мәнге ие болады. Қазақ мәдениеті ықылым замандардан бастау алған, қазірге дейін жалғасып, өзінің өрісін тапқан, әлем мәдениетімен байланысып жатқан кемел ұлттық дамудың көрінісі. Ол дүниежүзі мәдениетінің қайталанбас бір бөлігі бола отырып, өзінің ұлттық нақышын, бояуын сақтай білді. Сондықтан да қазіргі уақытта Тәуелсіздік алып, дамудың жарқын жолына түскен қазақ халқы әлемдік өркениетте өзінің орнын алады. Мәдениет те, әдебиет те, өнердің сан-салалары да ұлттық рухтың шыңдалуына қызмет жасауы керек. Ондай өзіндік бет-бейнесі, арман-мұраты халықтың жолы жарқын. Ұлттық рух мықты болып тұрғанда, алынбайтын қамал жоқ. Елбасы тұжырымы осыған саяды.

1.Назарбаев Н.Ә. Әділеттің ақ жолы. – Алматы: 1991. - 288б.

2. Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында. - Алматы: Ата мура, 1999.

3. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. – Алматы: 1999. – 248-б.

Интернет журналистика – журналистиканың ерекше түрі. Интернет тәуелсіз журналистиканың дамуына үлкен әсер ететін мықты механизм. Алайда, дәстүрлі бұқаралық ақпарат құралдары мен интернет-технологияның бір-біріне әсер ететін бағыттары бар. Біріншіден, көп басылымдар өздерінің интернеттегі баламасын жасап жатыр, біреулері интернет-сайт, блог ашуда. Тәжірибе көрсеткендей, жүйедегі БАҚ-тың танымалдылығы жоғары болуда. Екіншіден, интернет-технологиялардың базасында функцияланатын БАҚ дәстүрлі БАҚ-тан біршама өзгерістерге ұшырауда. Олар арзан, жер шарының кез келген нүктесіне тарайды, ақпарат жедел түрде таратылып, жарияланады. Осы ретте екінші бағыт, бұқаралық ақпарат құралдарындағы плюрализмнің дамуы заңды құбылыс. Үшіншіден, БАҚ интернетте заңдық нормада бақыланбайды. Сондықтан пішіні және мазмұны бойынша дәстүрлі бұқаралық ақпарат құралдарына жариялауға сай келмейтін материалдарды интернетте жариялауға мол мүмкіндік бар. Яғни цензураны орнатуда публицистиканың альтернативті әдістерін көрсетеді. Төртіншіден, журналистер мен ақпараттық қоғам арасында байланысты одан әрі күшейтеді. Тіпті, олардың арақашықтықтарына да қарамастан байланыстырады. Яғни, шетелде тұрып-ақ, отандық сайттарға мақала жазып, ақпарат беруге болады.

Интернет журналистиканың тарихына назар аударатын болсақ, интернет журналистикаға бұрынғыдан өзгеше қалып, жаңаша мән әкелді. Финляндияның ірі басылымының бірі - «Хельсинген Саномат» газетінің шолушысы Пентти Садениеми ХХІ ғасырдағы интернет дәуіріндегі журналистің қызметіне былай деп сипаттама береді: «Жаңа технологиялар журналистің жұмысын жеңілдете әрі жайландыра түсті. Барлығында жеке компьютері бар, бұрынғысынша жүгіру, жан-жаққа телефон шалу, мекен- жайларды іздеудің қажеттігі жоқ. Әріптестерімізбен электронды пошта арқылы байланыс орнап тұрғандықтан, сұрау саламыз да, арғысына көп мазасызданбаймыз. Әсіресе, шетелдегі журналистермен қарым-қатынас жасау аса қолайлы»[1,23-б]. Осыдан келіп, еңбектің авторы интернетпен қоса пайда болған журналистиканың сапасына алаңдаушылығын да жасырмайды. Ақпарат тасқынының ұлғаюына бірнеше фактор себеп болды:

- теледидарда спутниктік арналардың көбеюі;

- азаматтардың жаңа ақпараттық кеңістікті игеруі;

- БАҚ-ның қоғамдық міндеттерінің азайып, ендігі оның коммерциялық мақсатта көбірек қолданылуы.

Қазіргі уақытта біздің өмірімізде интернеттің қамтымаған саласы жоқтың қасы. Оның техникалық ерекшеліктерін түпкілікті түсіну үшін оның пайда болу тарихы мен даму жолдарын айналып өту мүмкін емес. Ең алғаш компьютерлердің пакеттік жүйесін құруды қолға алған – «ARPA» (Advanced Research Projects Agency Network) агенттігі. Интернеттің алғашқы аты да сәйкесінше «ARPANet» болатын. АҚШ Қорғаныс Министрлігінің басқаруындағы бұл мекеменің алдында қорғаныс саласында жұмыс істейтін зерттеу ұйымдарын біріктіріп, олардың қызметін бақылайтын және үйлестіріп отыратын сенімді компьютерлік жүйені дүниеге әкелу міндеті қойылған еді. Бұл арнадағы ізденістер 1969 жылы өзінің жеңісті мәресіне жетті. Алғашында жүйе Калифорния (University of California, Los Angeles, UCLA) мен Стенфорд (Stanford University) университеттері арасында орнатылды. Көп ұзамай, кішігірім жүйеге Санта-Барбара (University of California, Santa Barbara, LA) және Солт Лейк Сити (University of Utah, Salt Lake City) университеттері де қосылады. Ал 1972 жылы электронды пошта дүниеге келеді. Алғашында тек салалық қолданыста ғана болған Интернеттің кейін қандай ғаламдық жүйеге айналатынын тап басып болжаған ешкім болған жоқ. Алайда американ әлеуметтанушысы Маршалл 22 Маклюэн (Marshall McLuen, 1911-1980) өзінің «Гутенберг Галактикасы» (The Gutenberg Galaxy, 1962), «Медианы түсіну» (Understanding Media, 1964) атты еңбектерінде бүкіл әлемді тоғыстыратын бір жүйенің дүниеге келуінің алғышарттарын тұжырымдап кеткен болатын. Маклюэн өмірін технологияның бұқара мәдениеті мен адамдар қарым-қатынасына тигізетін әсері мен ықпалын зерттеуге арнаған ғалым. 1964 жылғы еңбегінде ол технологиялық дамудың нәтижесінде болашақта «жаһандық деревнялар» пайда болады деген. Мұндай мекендерде шалғай жерлерде орналасқан адамдар тобы ешқандай кедергісіз, орталықтағыдай ақпарат алуына мүмкіндігі болады – делінген кітапта. Ол кезде телевизия пайда болып, негізгі ақпарат көзіне айнала бастағандықтан, Маклюэн еңбектерімен танысқандар оны теледидардың болашағы туралы айтып отыр деп ойлады, алайда қазіргі заман көзқарасымен оқыса, «Understanding Media» кітабында сөз болғаны – Интернет ғаламдық жүйесі еді. Шындығында да, қазіргі уақытта Интернет – ешбір мемлекетаралық шекараларды мойындамайтын дербес бір әлемге, «жаһандық деревняға» айналып отыр. Компьютердің қай мемлекет аумағында орналасқандығынан хабар беретін тек домен ғана. Ал ең алғашында әлемтордағы домендер саны саусақпен санарлықтай ғана еді. Олардың барлығы тек АҚШ аумағында қолдану үшін ойлап табылған.

Тампере Университетінің (Финляндия) ғалымы, электронды журналистикаға арналған көптеген мақалалардың авторы Ари Хейнонен өзінің «Жүйедегі журналистика туралы баяндамалар» (1998 ж.) атты кітабында: «Қазіргі уақытта дәстүрлі газет-журналдар алдында бір-ақ таңдау бар. Ол – жүйеге көшу немесе біржола жабылу» - деп «кесіп» айтады. Алайда, осы салада маманданған тағы бір финн зерттеушісі Микко Кивилуото «Жүйе – қарақшы емес»[2,90-б] атты мақаласында 24 мұндай қауіптің негізсіз, әрі ондай мәжбүрлік туып отырған жоқ деген пікірін айтады. Кивилуотоның зерттеулерінің нәтижесі бойынша, жағдай мүлдем басқаша: оқырмандар бұрынғысынша дәстүрлі басылымдарды оқиды, ал электрондық сипаттағы нұсқаларын тек қызықтау үшін қарайды екен. ТМД аймағында Интернет тұрақты қарқынмен дамып отырғанмен, шын мәніндегі БАҚ сипатына саятын сайттар кейінірек, шамамен 1995 жылы пайда болған. Д.В.Смирнов өзінің еңбегінде Ресей Интернетінің хронологиясын 1995 жылдан бастап жасағанын былай деп түсіндіреді: «1995 жылға дейін Ресейдегі интернетті бар дегеннен гөрі жоқ деуге болатын еді. Ал бар дегеннің өзінде, ондағы дүниелердің саны мен сапасы БАҚ демек түгіл сайт деген сипат беру қиын соғатын. Сонымен бірге оның пайдаланушылары тым аз болғандықтан, интернеттің бұқаралық сипатын да жоққа шығаруға тура келеді»[3,78-б].

Әлемторда таныстырылған елдердің барлығының Ресей интернеті сияқты тарихы бай деу артық болады. ТМД мемлекеттерінің ішінде интернет қолдау тауып, аса дамыған деп Ресей, Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Украина және Беларуссияны атауға болады.

Қазақстанда ақпараттандыру процесі 1990 жылдардан басталған. Бұл уақыт аралығында республикамызда компьютерлік техника саны артып, біршама мемлекеттік органдарда, қоғамдық ұйымдарда, кәсіпорындар мен ғылым, білім мекемелерінде жұмыс процесі автоматтандырыла бастады. 1996 жылдан бастап елімізде интeрнет жүйесі жұмыс жасап, оны тұтынушылар саны «Actis System Asia» компаниясының деректері бойынша 2000 жылдың күзінде 360 мыңға жеткен. Интернет провайдерлері жалпы республика бойынша 60-тан астамға өсіп, ақпараттық сайттар саны 2500-ден астамға таянған және олардың тақырыптық аясы мемлекеттік басқару органдарының, отандық кәсіпорындардың, қоғамдық ұйымдар мен оқу орындарының ақпараттарымен толығуда.

Қазақстандық интернеттің «туған күні» қашан деген сұрақтың екі жауабы бар. Біріншісі, 1991 жылдың көкек айында. Сол жылы «Парасат» фирмасы базасында «RELCOM» жүйесінің Қазақстандағы алғашқы аймақтық торабы ашылған болатын. Бұл торап «UUCP» пртоколы бойынша электрондық пошта қызметін көрсететін. Ал екінші туған күні – Казнеттің дүниеге келген 1994 жыл, қыркүйек айының 19-ы – осы күні алғаш рет KZ домені тіркелген еді. Сол жылдың аяғында қазақстандық 25 сайттардың саны 15- ке жетеді. Олардың қандай сипатта болғаны туралы мәліметтер, адрестері қазіргі уақытта нақты сақталмаған. С. Дуванов өзінің «WEB-журналистика: опасные тенденции» атты мақаласында: «Қазақстандағы интернет-журналистиканың қалыптасуына басты себепболған 1996 жылғы негативті саяси процестер»[4], – деп атап көрсетеді.

1994 жылдың соңында, алғашқы қазақстандық сайттар пайда бола бастаған кезде, қазақ алфавиті әріптерінің ерекшелігіне байланысты мемлекеттік сайтты көз алдында елестету мүмкін емес-ті, әрі оған деген қажеттілік те жоқ еді. 2004 жылы «Арқа ақпарат» сайты пайда болды, ол жерде саяси және экономикалық жаңалықтармен қатар, қазақ журналистикасы, публицистикасы тарихының белгісіз деректерін, бұған дейін зерттелмеген ағартушылардың шығармашылық жұмыстары да жарияланып тұрды. Қазақ тілді вебтің алғашқы негізін қалаушы, сайт редакторы, Қарағанды мемлекеттік университеті журналистика кафедрасының аға оқытушысы Мейрамхан Жәпекті болды.

Алғашқы кезде аудитория жинау қиынға соқты, ол кездері Интернетке шығуға әркімнің шамасы келе бермейтін, әлемдік тордың жылдамдығы да аз болды. Осы жағдайларға қарамастан «Арқа ақпарат» танымал ресурсқа айналды, 2004 жылы “Award.KZ” ұлттық интернет жүлде байқауының жеңімпазы болып танылды. Сайтқа үкіметтік емес ұйым демеушілік етті, қаржыландыру тоқтаған соң, кейіннен «Арқа ақпарат» жабылды. Сонымен қатар, 2004 жылы «Керек.инфо» порталы пайда болды, оның авторлары Ақтөбе қаласының программалаушылары еді. Жоба администраторы Аршат Оразов достарының көмегімен жастардың емін-еркін әңгімесіне арнап, пікір алмастыратын, әлеуметтік мәселелерді талқылайтын «алаң» жасады. Сайт бір жыл жұмыс істеп, 2005 жылы қаржылық көмектің жоқтығына байланысты жабылды. 2009 жылы «Керек.инфо» өзінің «қайта жаңғырғаны» жайлы мәлімдеді, бірақ, бұдан төрт жыл бұрынғы аудиторияны қайта жинау қиынға соқты.

«Web 2.0-дің» келуімен тілді Интернетті дамыту үшін жаңа үлкен мүмкіндіктер пайда бола бастады. 2005 жылдың мамыр айында тіркелген «Мәссаған» алғашқы ұлттық порталы танымал әлеуметтік желіге айналды, ол жерде жаңалықтар жарияланып тұрды, музыкалық мұрағат, форумдар және қолданушылардың жеке беттері болды. Портал авторлары, жас программалаушылар, Монғолиялық қазақтар Бақытнұр Бәйтелі мен Жанарбек Матай ол кезде Кореяда оқып жатқан болатын. Әу баста олар түрлі проблемаларға кезікті, олардың негізгілері контент, ақпарат базасын құру, пайдаланушыларды тарту мен жарнама тарату болды. Достарының, таныстарының және журналистердің көмегімен олар форумдарды белсенді түрде пайдаланып, ақпарат алмаса бастаған айдитория жинай алды. Жылдан-жылға жоба авторлары сайт навигациясын дамытып, жаңа қызметтер, қосымшалар қосып отырды. «Мәссаған.кз» ұлттық порталы бірнеше рет “Award.KZ” ұлттық интернет жүлде байқауының жеңімпазы атанды.

Келесі жоба “Qazaq.kz” 2005 жылы желтоқсан айында пайда болды, бұл интернет-газет авторларының бірі Серікқазы Кәкібалан сайт алдына Қазақстанмен тікелей байланысты ақпарат таратуды мақсат етіп қойды. Интернет-газет ұлттық мәселелерді көтеріп отырды және басқа қазақстандық сайттарға техникалық қолдау көрсетті. «Qazaq.kz» жобасы әлеуметтік маңызы бар сайт ретінде танылып, алғашқы кезде Алматы қаласының әкімдігі қаржыландырды. Күн сайын сайтқа 2000 қолданушы кіріп отырды, олар негізінен студенттер мен жоғары сынып оқушылары болды.

2006 жылдың күзінде бірнеше республикалық мерзімді басылымның журналисті Асхат Еркімбай БҰҰ-ның жаңа медиа бойынша Нью-Йорктік Колумбия Унмверситетіне үш күндік шәкіртақысын алды. 2006 жылы 12 қазанда Нью-Йоркте ол өзінің жеке блогында қазақ тілінде алғашқы постын жариялады. Елге оралған соң, Асхат өзімен мүдделес жандарды тапты. Олар да өздерінінң жеке блогтарын жүргізе бастады, кейінірек «Wordpress» блог-аударуға кірісті. Бұл веб-парақша авторларына интерфейсті қазақ тілінде жүргізуге мүмкіндік берді.

2007 жылы «Солай.де» порталы пайда болды. Бұл сайтты «Керек.инфо» сайтының «өнімі» деп есептесек те болады. Себебі, «Солай.де» сайтының негізін қалаушылар «Керек.инфоны» дамытуға да ат салысқан-ды. Алайда, кейін пайда болған сайт юзабилити, дизайнмен ерекшеленді. «Солай.денің» пайдасы «Керек.инфодағы» секілді оның көптеген форумдарында ғана емес, сонымен қатар мультимедиялық мәліметтерінде де көрініс тапты. Жоба интернеттің қазақ тілді тұрақты пайдаланушыларының арқасында үлкен танымалдылыққа ие болды, ол тұрақты түрде жаңа қолданушыларды тіркеп отырды. Негізгі контингент студенттер мен 30 жасқа дейінгі адамдардан тұрды. Болашақ блогерлер мен блог оқырмандары блогосфера жайында осы «Солай.де» сейкілді сайттардан біліп отырды. Жоба авторларының бірі, қазір Атырау мұнай және газ институтының бөлім меңгерушісі Алмас Нұралиевтің сөзіне қарағанда, әуел баста аудитория мен бастапқы контент жинау қиынға соққан. Екі жылға жетпейтін уақытта сайт жабылды, себебі, домен Германия азаматының атына тіркелген болатын. Доменнің заңды иесі оны үшінші бір тұлғаға сатты, қазір сайт жарнамалық сілтемелер парақша қызметін атқарып отыр.

Сонымен қатар, республикалық басылымдардың электрондық нұсқалары жайында да айта кету қажет. «Егемен Қазақстан», «Жас Алаш», «Азаттық Радиосы», «Айқын» және «Ана тілі» - бұл қазақ тіліндегі, Интернетке келген алғашқы дәстүрлі БАҚ-тары. Газеттер тұрақты түрде шығып, ақпараттың үлкен көлемін жариялап тұратындықтан қазақ тілді оқырмандарды ақпаратпен қамтамасыздандыруда үлкен рөл атқарады, әрі олар іздеу жүйесіне арнап жақсы база құрды.