Қазақ Ұлт-азаттық ҚОЗҒалысы

СӨЗ СОҢЫ
Жұңхуа Халық Республикасының орнауы және халық азаттық армиясының Шынжаңға кіруі – Үш аймақҮш аймақ«Үш аймақ» орналасқан жалпы Шынжаңдағы әр ұлт халқының өмірін жаңа дәуірге бастады.

Шынжаң өлкелікӨлкелік халық үкіметінің шешімімен: Үш аймақҮш аймақ«Үш аймақтың» ақша түзімі, ақша айналымы және сауда, қатынас, почта-телеграф құрылымдары өлке бойынша бірлікке келтірілді.

Сөйтіп, Шынжаңдағы әр ұлт – «Үш аймақ» мақсат еткен ұлттық територятерриториясы белгіленген автономия саясаты берген ұқыққұқықтарын жүзеге асыра бастады. Іле-шала социалистік өзгеріс жүргізілді. Осыдан тартып Шынжаңдағы әр ұлт халқы – социализмнің жолына түсті.

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

( төменде қысқартылып «Ірі істер» делінеді) деген бұл кітапты құрастырып жазу ұзақ уақыт бойы екі кезеңге бөлініп орындалды.

МатериялДеректердің басым көпшілігі – Іле қазақ автономия облыстық, Алтай аймақтық, Тарбағатай аймақтық және Нылқы аудандық архивтерінің, Тарихи шежірелер кеңсесінің және Құлжа қалалық кітапханасының қорынан алынды. Сондай-ақ Бейжиң, Нанжиң, Ши-ань, Ланьжоу, Чұңчиң, Чыңду қалаларының архивтері пен кітапханаларының және автономия райондық архиві ен кітапхананың, Бұратала, Қызылсу, Қашқар, Ақсу секілді аймақтық, облыстық деңгейдегі қалалардың архивтерінің, Тарихи шежірелер кеңсесінің қорларындағы – ШынжаңдағыҮш аймақҮш аймақ «Үш аймақ» төңкерісіне қатысы қыруар архив және газет-журнал материялматериалдары қарастырылды. Үш аймақҮш аймақ«Үш аймақ» төңкерісінде түрлі қызмет атқарған ардагерлердің Үш аймақҮш аймақ«Үш аймақ» төңкерісіне қатысты ауызша берген деректері қамтылды. Аз ұлттардың тілінде және қытайқытай тілінде жазылған қыруар материялматериал жинақталып, қытай тіліне аударылды. Жинақталған қолжазба – : Құлжа, Үрімжі қалаларында тұратынҮш аймақҮш аймақ «Үш аймақ» төңкерісіне қатынасқан ардагерлердің, арнайы мамандардың, аймақ (облыс) пен аудандардағы (қала) тарихи шежірелерді жинау мекемлерінің назарына ұсынылды. Олардың «Ірі істер» жөніндегі пікірлері ілкерінді-кейінді талай рет талқыланып барып, орынды пікірлер ескеріліп, қолжазбаның 5 нұсқасы баспаға ұсынылды. Жұмысты жүргізудің бұл жүйесі «Ірі істерді» сұрыптап құрастырусұрыптап-құрастыруға аса зор септігін тигізді.

«Үш аймақҮш аймақҮш аймақ» төңкерісінің тарихы» (бұл – біз ұсынып отырған щежірелер жинағының негізінде «Үш аймақ» қозғалысына тарихи, саяси баға беріліп жазылған жеке басылым) мен «Ірі істер» жинағында қамтылған оқиғалардың әр қайсысы жеке ғылыми, саяси зерттеуді қажет ететін аса жауапты тақырып.

Екінші кезең: 1991 жылдан басталады. Автономия райондық парткомның ұйғарымымен ШынжаңдағыҮш аймақҮш аймақ «Үш аймақ» төңкерісінің тарихын құрастырып, жазу тобын құрылды. Оған – Жанәбіл жолдас топ бастығы, Фу уын жолдас – орынбасар болып тағайындалды. Деректер мен құжаттарды жинастыру және жазу тобы құрылып, оған белгілі оқымысталар мен професорпрофессорлар шақырылды. Сонымен «Ірі істерді» құрастыру-жазу жұмысы (1991 жылы тамызынан 1994 жылдың тамызына дейін) басталды.

Бұл кезеңде «Ірі істердің» қолжазбасы сұрыптаудан өтіп, 4 рет талқыланды. Толықтырылып, қысқартылып, өңделді, көптеген өзгерістер енгізілді. 1992 жылы ақпанда автономия райондық партия тарихы комитетінде Шұй иұй чи жолдастың басқарымен «Ірі істердің» 5-нұсқасы талқыланды. Бұл жолы талқы мәжілісінде «Ірі істерді» құрастыру прицппринципі, құрылымы, жүйесі, материялматериалды сұрыптау, толықтау, қысқарту - , өңдеу, аударуды жүйелеу, грамматикалық өңдеу тұрғысында маңызды пікірлер ортаға қойылып, бұрынғы нұсқасына недәуір өзгерістер енгізілді.

1992 жылы қарашада Үрімжі қаласында Жанәбіл жолдас пен Фу уын жолдастың басқаруымен «Ірі істерді» басылымға ұсынуды бекіту туралы мәжілісі ашылды. Мәжіліске: Лұйдивизия бастығы Чян шұн және Шынжаңның Үш аймақҮш аймақ «Үш аймақ» төңкерісін кезінде түрлі басшылыққызметте болған ардагерлер, автономия райондық парткомының партия тарихы комитетінің қызметкерлері, аймақтық, облыстық партия тарихы қызмет кеңсесіндегі жолдастар, Шынжаңның Үш аймақҮш аймақ «Үш аймақ» төңкерісі тарихын» құрастыру тобындағы жолдастар қатысты. Мәжілісте «Ірі істердің» 6-нұсқасы негізінен мақұлданды, көптеген бағалы пікірлер айтылды. Бұл Үш аймақҮш аймақ – «Үш аймақ» төңкерісі жөніндегі тарихи шындықты мұқятмұқият әрі егжей-тегжейлі зерттеу, Үш аймақҮш аймақ«Үш аймақ» төңкерісі жөніндегі тарихи шындықтың дәлдігіне кепілдік ету сияқты маңызды роль міндет жүктеді.

Үшінші рет, 1993 жылы мамырда Шұй иұи чи жолдастың басқаруымен: құрастырып-жазу мен материялматериал жинау тобындағы жолдастар қатынасқан қолжазбаны бір іқге келтіру мәжілісі ашылды. Онда «Ірі істердің» әр тармақ, әр сөйлем егжей-тегжейлі талқыланып, толықтырылып, қысқартып, - өңделіп, өзгеріс енгізілген 8-нұсқасы дайындалды. Осы нұсқа тиісті орындардың басшылары мен Үш аймақҮш аймақ«Үш аймақ» төңкерісіне қатынасқанардагер сақа жолдастарға танысып шығуына берілді және олардың пірлері егжей-тегжейлі ескерілді. Төртінші рет, Фу у ын жолдас «Ірі істерді» ұқыппен, өзінің пікірін білдірді. Сөйтіп, 1994 жылы маусымда Шұй бұи чи жолдас құраарстыру тобы мен материялматериал жинау тобындағы жолдастар дайындаған нұсқаны тағы бір рет талқыдан өткізіп, «Ірі істердің» 8-нұсқасын ұжымдық бірлікке келтірді.

«Ірі істердің» 1-кезеңіндегі құрастыру жұмысына қатынасқандар: Жаң кы шұн, Ли руо биң, Лин го хай, Чи руо шиұң. 2-кезеңдегі 6-нұсқадан бастап 9-нұсқаға дейінгі негізгі өзгерістерді Жаң кы шұн мен Чи руо шиұң жүргізді. Шұй иұи чи, Жоу чиң лин, Гау чау мың, У ша лу, Ду хан, Дұн шы чұн қатарлы жолдастар талқылау, өзгерту, редакциялау, ұйымдастыру жұмыстарына қатынасты. Ең соңында, кітаптың 9-нұсқасына Шұй иұ чи, Жаң кы шұн, Жоу чиң лин, Чи руо шұң өзгерістер енгізді. Жауапты бас шығарушы – Жанәбіл жолдас пен Фу уын жолдас тексеріп шығып бекітті.

Кітапті құрастыру барысында: автономия райондық парткомның партия тарихы қызметі комитетіндегі бұрынғы және қазіргі жауапты жолдастар – Шың сұң жын, Гу чиң пиң, Чын тұң уи; Іле қазақ автономиялы облыстық парткомның бас хатшысы, автономия райондық парткомының ШынжаңдағыҮш аймақҮш аймақ «Үш аймақ» төңкеріс тарихын құрастыру тобының алқа мүшесі Жяң чұңлұн; автономия райондық парткомының партия тарихы қызметі комитетіндегі Яң чян, Хы пың ан, Уаң шяу уи және осы басқармадағы өзге де жолдастар көп көмегін тигізді.

Кітапты құрастыру барысында: Сайфиддин Азизи, Бұрһан Шаһиди, Сауданов Зайыр, Жаң жыжұңЖаң жы жұң, У жұң шин, Сұң ши лян, Жаң да жұн қатарлы адамдардың естеліктері, шығармаларындағы Шынжаңдағы Үш аймақҮш аймақ«Үш аймақ» төңкерісі жөніндегі баяндалары пайдаланылды. Сондай-ақ, еліміздің іші-сыртындағы ғылыми орындарының, мамандардың, оқымыстылардың ШынжаңдағыҮш аймақҮш аймақ «Үш аймақ» төңкерісіне қатысты зерттеу жұмыстары да пайдаланылды.

Кітапты құрастыру барысында: Шынжаңныңдағы Үш аймақҮш аймақ«Үш аймақ» төңкерісі жөнінде ауызша материял және жазбаша дерек берген адамдар мыналар: материял Сайпиден АзезиСайфидден Азизи (ұйғыр), Бұрһан Шаһиди (ұйғыр), Дың ли чұн, Сейдолла Сейфоллаев (ұйғыр), Сауданов Зайыр (ұйғыр), Әбілмит Хажиев (ұйғыр), Әнуар Ханбаба (өзбек), Сымайыл Басынов (ұйғыр), Майнұр Қасым (ұйғыр), Патқан Сүгірбаев (қазақ), Құсайын Сиябаев (қазақ), Құрманәлі Оспанұлы (қазақ), Мұсаев (ұйғыр), Шаршабек Сыдық (қырғыз), Ясын Құдайберді (ұйғыр), Ұйғыр Сайран (ұйғыр), Шумотұң (сібе), Чын ши хуа, Ли таи йұй, Далин (сібе), У зы у, Фан ин жұң, Болат әлім (өзбек), Мәнсұр Ломиев (дүнген), Пың чаң гұи (корей, азаттықтан кейін атын Пың го-ан деп өзгертті), ЛұйСу шин (әйел), Қамит Міратан (ұйғыр), Сопақұн СовровСәуров (ұйғыр), Уақап (қазақ), Абылаеев (ұйғыр), Тоқты Ыбырайымов (ұйғыр), Әбдіуәли Жароллаев (ұйғыр), Мұқадес Хажиева (әйел, өзбек), Тау тян бай, Жаң зы гы.

Құжаттарды аударуғандар: Ма шоутян (дүнген), Хы иұй бо, Уаң ли зың, Ли го иың, Ма жың (дүнген).

Құжаттарды жинағандар: Бишан, Ма шоутян, Ди жуо шан, Яри, Уаң ян, Дуан шұй.

Шынжаңдағы Үш аймақҮш аймақ«Үш аймақ» төңкерісінің тарихи материялқұжаттары қатты тозып, жоғалып кеткендіктен де құжаттардың ойлағандай толық жиналмағандығына, құрастыру- жазу жұмысын атқарғандардың мүмкіндігінің шекті болғандығына байланысты – кітапта ағат кеткен, баяндауы үйлесімсіз тұстар жоқ дей алмаймыз. Жинақты толықтырып мақсатында айтылған қайраткерлер мен мамандардың ақыл-кеңестеріне алдын ала ризашылығымызды білдіреміз.

Осы орайда, бұл кітапты құрастыру және баспадан шығару жұмысын қолдаған барлық орындар мен қайраткерлерге шын көңілден рахмет айтамыз.

1994 жыл, тамыз.

ХХХ ХХХ ХХХ

Қосымша

Моңғолия батыс шекарасы маңындағы ахуалды маршал Х.Чойбалсан КСРО-ның Сыртқы істер жөніндегі халық комиссары В.И.Молотовтың атына жазып хабарлап, соңынан Қытай өкіметіне наразылық хат жолдау дұрыс деген шешімге келеді. 1943 жылы 12-айдың 27-күні Моңғол елінде КСРО-дан отырған төтенше құқылы өкілетті елші И.А.Иванов маршал Х.Чойбалсанға кездесіп: “...Жолдас В.И.Молотов сіздің наразылық хаттарыңызды Қытай жағына жолдаудың қажеті жоқ, сізді біздің елшімен бірге Москваға жедел келсін...” – деген сәлемін жолдайды. Маршал Х.Чойбалсан бұны кешкісін өкімет орнының мүшелеріне таныстырып, Москваға жүрмек болғанын хабарлайды. Маршал Х.Чойбалсан 1944 жылы 1-айдың 7-күні Улаанбаатардан пойызбен шығып, 1-айдың 14-күні Москваға барады. Маршал Х.Чойбалсанды Москва вокзалында КСРО-ның Сыртқы істер жөніндегі халық комиссарының орынбасары В.Декамозов қарсы алады. 1944 жылдың 1-айдың 21-күні В.И.Молотов маршал Х.Чойбалсанды қабылдап сөйлескен кезінде: “...Шыңжаң өкіметіне наразылық хат жіберудің қажеті шамалы. Ең керегі Шыңжаң өкіметінің өзі сендерге наразылық хатын жолдаса жақсы болар еді. Бір сөзбен айтсақ, Шыңжаң әскері Моңғол жеріне шабуыл жасап оны сендер қатаң тойтара алсаңдар, Қытай жағы сендерге өздері-ақ наразылық хатын береді. Сіздер осындай жағдай жасай аласыздар ма?” – дейді. Маршал Х.Чойбалсан “...Егер сіздер рұқсаттасаңыздар, сіздердің көмектеріңізбен тойтарыс бере аламыз...” дейді.

Қытайдың Шыңжаң өлкесі туралы, КСРО, Шыңжаң ішкі, сыртқы қатынасы жөнінде сөйлесіп, сол жердегі ұлт азаттық күрестің басшысы, қазақ ұлтының көсемі Оспан Ісләмұлы жөнінде В.И.Молотов: “...Бұл адам осыдан 10 жыл бұрын Кеңестер Одағынан көмек сұрап, егер көмек берсеңіздер, большевик партиясына енуіме болады” дегенде Кеңестер Одағы тарапынан біз ыңғайлы жауап бермеген едік. Енді ол адам соңғы кезде КСРО мемлекетіне қарсы әрқилы қитұрқы әрекеттер жасай бастады. Жалпы Шыңжаң жөнінде жете ақпарат жинау, осы елдің жайын жақсы білу қажет... ” дегенді ескертеді.

Маршал Х.Чойбалсан Моңғолияның батыс шекарасында болып жатқан ахуалды таныстырғаннан кейін И.В.Сталин, ... Моңғол әскерінің саны, оның құрылымы жөнінде бірлі-жарым сауал қоя отырып: “...Сендер Қытайдан қорқасыңдар ма? Неге қатаң соққы бере алмайсыздар? Сіздердің шекара әскерлеріңіз не бітіріп жүр? Қытайлар қайта шабуыл жасаса не істемексіздер?” – дейді. КСРО-дан Моңғолда отырған төтенше және өкілетті елші И.А.Иванов сөзге араласып:

– “...Неге екенін қайдам, бұлар әліптің артын баға береді...” дейді. Маршал Х.Чойбалсан: “...Біз Қытайдан қорқып, мәселенің соңын күтіп отырған жоқпыз, Қытай қайта шабуыл жасаса, дереу тойтарыс бере аламыз. Келер кедергілерді айтар болсам, батыс шекарадағы біздің әскерлеріміз дәл шекара қасында емес, шекара сызығынан бері 15-60 км шалғайлау болады. Осы жағдай келеңсіздік туғызатын қауіп бар...” дей Х.Чойбалсан И.В.Сталинге Оспан туралы өте кең көлемде түсінік береді. Маршал Х.Чойбалсанның сөзінің мазмұны төмендегідей: “...Оспан Алтай қазақтарының ұлт-азаттық қозғалысының көсемі, Оспанға ең алдымен қару-жарақ беріп көмектесу қажет. 1939 жылдан бері Қытаймен ұлт бостандығы үшін күресіп жүрген адам. Ұлт-азаттық күрес маңында жүргендердің өлтіріліп, ұсталғанынан жалғыз ғана тірі, есен жүрген Оспан ғана. Ол 300 түтіннің 1000-нан астам сарбаздарын соңынан ертіп жүр. Соңғы кездегі мәліметпен тағы да 100 түтіннің ер адамдары түгелдей Оспан әскеріне қосылды. Келешекте оған еретін қазақ азаматтары өте көп. Олар басқаларды тонап, өлтіріп жүрсе де, Оспанның өзі ондай іске бармайды. Өтірік шынына көзім жетпейді. Қалайда Оспанға қару-жарақ берілсе Алтай (Сарсүмбе) өлкесі Қытайлардан азат етіліп, ондағы қазақ және басқа кіші ұлттар бостандық алатын мүмкіндік бар. Маршал Х.Чойбалсан картадан Моңғолдың батыс шекарасы, Оспан әскерінің тұратын жерлері, Моңғолия шекарашыларының жай-күйі, адам саны, қару-жарағының жағдайын түгелімен таныстырады...” Маршал Х.Чойбалсанның сөзін мұқият тыңдаған И.В.Сталин: “...Оспанға көмектесу қажет екен. Ендеше сіздер неге көмектеспейсіздер? ” – дейді.

Маршал Х.Чойбалсан: “...Біріншіден, сіздерден рұхсат сұрап кешігіп қалдық Екіншіден, жауап келіп еді, қару-жарақ мәселесі шешілмеді...” – дегенді айтады. И.В.Сталин: “...Сол Оспан қанша әскер жасақтай алады? Қанша қару-жарақ қажет?” – дейді. Чойбалсанның пікірін тыңдаған И.В.Сталин: ...Шығыс Түркістан ұлт-азаттық қозғалысын басқарып жүрген Оспан Ісламұлының қанша әскері бар және оларға қанша қару-жарақтың қажет екенін тәптіштеп, ұзын саны 400 адамға жететін мылтық, оқ саймандарды маршал Х.Чойбалсанның құзырына беруді сол кездегі қолбасшы, армия генералы А.Антоновқа бұйырады...”

КСРО-ның Моңғолияда отырған төтенше өкілетті елшісі И.А. Иванов: “...400 әскер шығара алады, мылтық, қару-жарақ көп болса жақсы, егер қару-жарағы мол болса Оспан көп жауды ары қарата алады...” – дейді.

И.В.Сталин армия генералы А.Антонов, Байкал маңындағы әскери округтің қолбасшысы И.Ковалев екеуін шақыртып: ...Оспанға беретін 400 винтовка, ЧПШ 2000, сирақты пулемет 6 дана, жеңіл пулемет 30, гранат 200 дана, винтовка оғы 400 000, бес дүрбіні, маршал Х.Чойбалсанның есебіне беруді тапсырады. И.В.Сталин: “...Оспанға қару-жарақты денелей жеткізіп беру, қару-жарақты қолдануды үйрететін мамандарды тағы да жөнелту қажет, бұл жөнінде маршал Х.Чойбалсанға жақсы көмектесу дұрыс...” деді.

И.В.Сталиннің бұл саясаты Оспанды “қолдай салу” үшінгі саясат немесе жай бір кездейсоқ “берегендік” емес еді. Оспан Ісләмұлы басқарған ұлт-азаттық қозғалыс батырларының Шығыс Түркістан Ісләм Республикасын орнатып үлгергендігі әккі қолбасшының назарына іліксе керек. И.Ковалев қару-жарақты үйретіп машықтандыратын адамдарды Қобдадағы Моңғол әскери отрядынан береміз деді. Оспанға барып кездесу қажет деген маршал Х.Чойбалсанның пікірін тыңдаған И.В.Сталин: “...И.А.Иванов, И.Ковалев екеуің де барындар...” деп бұйырады. Кездесу барысында маршал Х.Чойбалсан: Қытайдағы Моңғолдар яғни, Нин-Ся, Гүн-Су, Чинь-Хай, Хөхнуур, Цайдам моңғолдарының арасына өте көп жұмыс жүргізу қажет екенін айтады. И.В.Сталин: “...Өте дұрыс, қамдану қажет, кешігесіңдер...” дейді 1944 жылы 1-айдың 22-күні кешкі сағат 23-00 сағатта И.В.Сталин, маршал Х.Чойбалсанның құрметіне қонақасы берді. В.И.Молотов, Г.Маленков, Л.Берия, А.Микоян, елші И.А.Иванов қатысқан ресми дастарқанда И.В.Сталин: “...Маршал Х.Чойбалсан сыртқы Моңғолияның ғана емес, ішкі Моңғолияның да басшысы...” деп тост көтерді. Бұл күні кешке маршал Х.Чойбалсан Л.Бериямен кездесіп: “...Оспан діндар адам, сол үшін оның қасында отыратын молла қажет. Молла арқылы біздің барлаушылар хабарлар алып келіп тұра алады” дейді. Сондай-ақ байланыс аппараты (радиостанция) қажет екенін айтады. Сол кездегі Моңғолия базарында керемет құнды деп көрілетін “түйелі” теңге 1,5 миллион сом қаржы, ішкі Моңғолияға барып іс-қызмет атқарушы КГБ-ның үш маманын алуға маршал келіседі деп жазады Хонгионы Чойрог.

1944 жылы 2-айдың 15-23.

1944 жылы 2-айдың 15-інде маршал Х.Чойбалсан Улаанбаатрдан машинамен шығып, 1944 жылы 2-айдың 23-күні кешкі сағат 19-00 Қобда аймағының Бұлғын сұмыны “Алатөбе” деген жерінде қызмет істеп жүрген Ішкі және Шекара әскері жөніндегі Министрдің орынбасары, корпус командирі Батын Дорж басқаратын Минжит-Бұлғынның далалық арнайы группа штабына келді. Маршал Х.Чойбалсан 1944 жылы Моңғолия батыс шекарасы Қобда аймағына барып “Алтай қазақтарының бір руының басшысы” Оспан Ісләмұлымен кездесуі жөніндегі естеліктерінде. Пунцагийн Шагдарсүрэн” былай деп жазады:

“...Сол кезде маршал Х.Чойбалсанды моңғол халқы күнкөсем, тірі құдай ретінде танитын еді. Қобда шекарасына келген “күнкөсем”-нің хабарын естіген жұрт маршалдың бет-бейнесін көріп қалу үшін шұбыра бастады. Маршал Х.Чойбалсан Оспан батырмен “кездескелі келдім” дегенді жұртшылықтан жасырып, сәт сайын қиындап бара жатқан батыс шекараның жай-күйін білу үшін келген секілденіп көрінуді мақсат тұтты. 1940 жылдары Қытай Гоминдаң тарапынан біздің елдің батыс және оңтүстік шекараларында жер таласы деген желеумен әрқилы даудамайлар етек ала бастады. Ол әскери бөлімдерге барып, жергілікті жерлерден әкімшілік ұйымдарымен кездесіп, қарапайым адамдармен дидарласып, шекара маңындағы кейбір ауылдарға да ат басын бұрды. Олардан шекара маңындағы ахуалды сұрап білді”.

Деректерге қарағанда маршал Х.Чойбалсан бұл манда бір апта болған. Маршал Х.Чойбалсан бір күні Б.Доржға: “...Мені Оспанмен кезіктір” деп бұйырды. Батыс шекарада істейтін генерал Батын Доржның группасы өте жедел қозғалып Шығыс Түркістан ұлт-азаттық қозғалысының қолбасшысы Оспан батыр Ісләмұлына тіл жеткізді. Генерал Батын Дорж маршал Х.Чойбалсанға: Шығыс Түркістан ұлт-азаттық қозғалысының қолбасшысы Оспан батыр Ісләмұлы “сізбен кездесуге әзір” дегенді баяндап алдын ала кездесер уақытты белгілейді. Маршал Х.Чойбалсан бұл кездесуге төтенше мән бергендігі байқалады, себебі Шыңжаң Алтай өлкесіндегі Моңғол турдықтыларды азат ету, оларды өз еліне біріктіру үшін КСРО көсемі И.В.Сталинге айтқан уағдасы байыз таптырмаса керек. Бұны дәлелдейтін нақты құжаттар да бар.

Шығыс Түркістан ұлт-азаттық қозғалысының қолбасшысы Оспан батыр Ісләмұлымен кездесу уақытын бекіткеннен кейін маршал Х.Чойбалсан генерал Б.Дорждан: “...жолдас генерал, мен Оспан Ісләмұлымен кездескенімде нені ескеруім керек, қандай дәрежеде қарсы алуым қажет? ” – дейді. Оспан жөнінде көп зерттеп білген, барлаушылардан хабарлар, деректер жинақтап, оны жан-жақты кесіп-пішіп ой елегінен өткізген Алтай шекарасындағы арнайы группа басшысы генерал Б.Дорж:

– Оспан өте сезімтал, әккі, қыңырлау адам. Сондықтан өте аз топпен кездесу ұйымдастыруға болар дейді. Маршал бұдан кейін Оспанмен әлде неше рет кездескен осы группаның белді адамы “Жамба” деген құпия, бүркеншік атпен жүретін Б.Дүйн хэржав полковникпен де кездесіп, Оспанмен қалай кездесудің оңтайлы сәттерін тәптіштеп білген.

Оспан батыр Ісләмұлымен кездесуді маршал Х.Чойбалсан өте жоғарғы дәрежеде еткізуді жоспарлаған. Моңғолияда тек ақсүйек шонжарлардың ғана отыратын сегіз қанат, сексен басты, шаңырақ, уық, керегелеріне, есігінің іш, сыртына, қос босағасына мәнерлеп күміспен ою, өрнек орнатқан сән-салтанатты екі ақ үйді тіккен. Тігілген үйлердің бірінде маршал Х.Чойбалсан Оспан батыр Ісләмұлының ресми кездесуі, екіншісінде Шығыс Түркістан ұлт-азаттық қозғалысының көсеміне құрмет көрсетіліп қонақасы берілуі жоспарланған. Бұл реткі Оспан батырмен кездесудің баянсыз болуынан маршал Х.Чойбалсан өте қатты қорыққандығы байқалады. Кездесуді Бұлғынның “Ала төбесінде” жасауды, мемлекет басшысының қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін, кездесу болатын үйдің жан-жағына терең окоптар қазып, сыртын білінбестей етіп қымтап, ішіне мерген әскерлерді сақадай сай тізіп қояды. ...Бізді алдап тұзаққа түсіріп, Қытайға өткізуі мүмкін деген ой Оспан әскерлерінде де болғанын білген группа қызметкерлері егер мылтықты әскерлер жақын тұрса, Оспан әскерлері мылтық қолдану мүмкін екендігін білетіндіктен қатты сескеніп, сақсынған.

Кездесу күні ауа райы өте ашық болды. Таңертең Оспан жақтан екі салт атты әскер Бердәулетұлы Жәнібектің ақтуын желбіретіп келіп, алдарынан барған полковник “Жамба” немесе Б.Дүйнхэржавқа: “...Шығыс Түркістан ұлт-азаттық қозғалысының қолбасшысы Оспан батыр Ісләмұлы “сіздердің шақыруларыңызды құрметтеп, осы маңға келіп тұр” деп хабарлады. Полковник Б.Дүйнхэржав: “Біз Оспан батырмен кездесуге әзірміз”, – деді.

Салт аттылар: “Оспан батыр Ісләмұлы келісім бойынша тек маршал Х.Чойбалсанмен кездеседі”, – деді.

Полковник Б.Дүйнхэржав: “Біздің маршал Х.Чойбалсан Оспан батырмен кездесуге әзір”деді.

Салт аттылар: “Қай жерде кездесу болады? ”

Полковник Б.Дүйнхэржав: “Әнеу үйде” – деп кездесу болатын үйді нұсқады.

Салт аттылар: “Сол үйде маршал Х.Чойбалсан бар екені рас па? ” – деп сұрайды.

Полковник Б.Дүйнхэржав: “Біз осында кездесу болады деп келіскен едік қой”– деді таңданған кейіппен.

Салт аттьшар: “Қазір Оспан батыр нөкерлерімен бірге келеді”.

Бұл жөнінде батыс шекарасында жұмыстаған әккі чекист Э.Гэрэлчулуун: “...Алатөбеде кездесу болады...” деген күннен бастап қазақтар осы маңның жер жағдайын түгелдей бақылауға алған тәрізді. Біз де “кездесу болады” деген бұйрықты алғаннан кейін шекара әскерін соғысқа әзірлік дәрежесінде ұйымдастырған едік. Бұлай істеуіміздің бір жағы застава маңын бақылауға алдырмаудың мүмкіндігін туғызды. Себебі, кездесу жасайтын үйдің маңына терең ор қазып, әскер жасырып жатқандығымызды көрсе, Оспан әскері бізге сенбеумен қатар, кездесу болмай қалатын қауіп бар-тын...”

Сондай оқиғалар Оспанға сезікті болып көрінуі әбден мүмкін еді. Демек біз қазақ көтерілісшілерінің арасына жіберген тыңшыларымыз арқылы: “...Маршал шекара маңына келгендіктен оның қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатымен әскерді жоғарғы дәрежедегі соғыс әзірлігіне сай етіп ұйымдастырдық...” – дегенді Оспан батырдың назарына жеткіздік. Осылайша Оспан нөкерлерімен бірге “Алатөбедегі” кездесуге келді. Оспанның қалайда бұл кездесуге сескенбей келуі белгілі дәрежеде қатерлі болса да оңтайлы сәтті қалт жібермеу мақсаты көтерілісшілерде де болған сыңайды. Ұлт-азаттық қозғалысының көздеген мақсатына жетуі үшін Моңғол жағынан қару-жарақ алып, күресті жалғастыру саясаты Оспан батырдың ойында болмады деуге болмайды. Алдын ала келіскен уақыт бойынша Шығыс Түркістан ұлт-азаттық қозғалысының көсемі Оспан батыр Ісләмұлы өзінің толық қаруланған 10 нөкерімен, көптеген оққағар сақшыларының қорғауында кездесуге келді. Олардың киген киімі де өте айбынды, түстері сұсты еді.

Қыстық жеңіл ішік, күміс белбеу, түлкі тымақ, ағаш қабы бар маузер мылтық асынып, есік пен төрдей жарау арғымақтар мінген қара сақалды, отты көзді қазақ ерлерін еліміздегі орыс елшісі И.А.Иванов, генерал полковник Ковалев, генерал Батын Доржлар көргенде қайран қалғанды.

1944 жылы 3-айдың 5-і күні таңертеңгі 8-00 сағат.

1) Маршал Хорлоогийн Чайболсан – Моңғолия бас уәлиі, сындарлы маршал. 2) Б.Шагдаржав – Ішкі Істер Министрі, генерал-лейтенант. 3) Б.Дорж – Ішкі Істер Министрінің орынбасары, генерал майор. 4) Б.Дүйнхэр-жав – Ішкі Істер Министрінің орынбасары, генерал.

5) М.Зайсанов – Әуе күштерінің командирі, генерал.

6) Сүхбаатарын Галсан – Әскери маман полковник.

7) С.Ламжав – Ховд отрядының командирі, полковник.

Шығыс Түркістан ұлт-азаттық қозғалысы жағынан:

1. Оспан батыр Ісләмұлы – Шығыс Түркістан ұлт-азаттық қозғалысының Бас қолбасшысы, Алтай аймағы уақытша өкіметінің уәлиі. 2. Сүлеймен Бектұрұлы – Шығыс Түркістан ұлт-азаттық қозғалысының кеңесшісі.

3. Келес батыр – Шығыс Түркістан ұлт-азаттық қозғалысының кеңесшісі. 4. Сұлубай батыр – Шығыс Түркістан ұлт-азаттық қозғалысының әскери қолбасшысы. 5. Уахит Халелұлы. 6. Әсей Рысханұлы. 7. Шертиман Оспанұлы. 8. Қапас Тірекешұлы. 9. Сұмғазы – Шығыс Түркістан ұлт-азаттық қозғалысының Бас қолбасшысының оққағары. 10. Мұхаметжан. 11. Александр Черняев.

КСРО өкілдері:

1. И.А.Иванов – Моңғол еліндегі КСРО елшісі, КГБ генерал полковнигі. 2. И.Ковалев – Байкал-әскери округінің командирі, генерал полковник. 3. А.Рубин – Әскери Министрінің Кеңесшісі, КГБ генералы. 4. Лампанг – НКВД-барлау бөлімінің бастығы, генерал майор. 5. Греднеев – Ішкі Істер Министрінің кеңесшісі, генерал майор. 6. Ф.С.Попов – Ішкі Істер Министрінің орынбасарының кеңесшісі, генерал майор.

1. Ш.Ноғай – Аймақтық партия комитетінің бірінші хатшысы, шекарашыларға көмектесуші топ бастығы. 2. О.Халхабай – Ішкі Істер бөлімінің бастығы. 3. Жағыпар – Ішкі Істер бөлімінің кеңесшісі, Казақстан азаматы. 4. Тоқтағанұлы Ыбырай – Сыбызғышы Базарқұл-Қотырақ Айтқұл-Елешұлы Тоқтағанның баласы. (1869-1957). 5. Маңғылұлы Мәрден – (шекара офицері).

Маршал Х.Чойбалсан Оспан батырдың алдынан шығып сәлемдескеннен кейін, арнайы әзірленген үйге қарай кіруге шақырады. Оспан батырдың оққағары Мәді деген сұсты азамат бірге бір елі қалмай жүрді.

Оспан батыр: “Гоминдаң өкіметінің қыспағымен біздің көп адам осы елдің шекарасынан өтіп келіп қоныстанды. Жерлерінде саяси жағдай тұрақтанғанша уақытша келген адамдарымызды ыстық ықыласпен қабылдағандарыңызға риза екенімді білдіремін! ”– деді.

Маршал Х.Чойбалсан: “Менің сізбен сөйлесетін жеке сөздерім бар. Сол үшін екеуара келісетін сөзімізге басқа адамдарды қатыстырмауға бола ма? ” – дейді.

Оспан батыр: “Мен екі кеңесшіммен бірге болайын”– дейді.

Қазақта “өлсек бір шұңқырда, тірі болсақ бір мекенде” болайық деген сөз бар. Сол үшін Сүлеймен деген жігітіммен келісімге кіремін деп қайырады. Дәл осы кезде Оспанның қасында Александр Черняев атты орыс азаматы аудармашылық жасап тұрды. Маршал Х.Чойбалсан: “...Мен екеуара сөйлесіп, келісуді қалап едім” дегенде Оспан: “Біздің арамызда жасырып, жабатын дәнеңе жоқ. Сіз маған сенгеніңіздей Сүлейменге де сеніңіз, бізді бір адам деп түсінуіңіз жөн” дейді. Оспан батырдың сөзін жерге тастай алмаған маршал Х.Чойбалсан шарасыз Сүлейменді үйге қалдыруға келіседі.

Ресми кездесу салтанатты түрде, аса айбынды қалпымен тарихта қалды. Екі жақтың өкілдері сәлемдескеннен кейін әр қайсысы өз адамдарын таныстырды.

Оспан Ісләмұлы: “Менің атқосшым Сүлеймен Бектұрұлы ең сенімді кеңесшім, біз екеуміз Алтай қазақтарының ұлт-азаттық қозғалысының басы-қасында алғашқы сәттен бері бірге күресіп келеміз. Келешекте өлі болсақ та, тірі болсақ та бірге боламыз деп анттасқан едік” дегенді тілге тиек еткен. Сүлеймен өзін таныстырғаннан кейін “...Біз ел-жұрт үшін Қытайға қарсы күресімізді жалғастырып жүрміз. Сіздердің көмектеріңіздің нәтижесінде мақсатымызға жетіп, Алтай қазақтарының бостандығын әпереміз...” – деді. (...Шымшырұлы Ноғай, Пунцагийн Шагдарсүрэндердің кездесу кезіндегі белгілеулерінен...)

Маршал Хорлоогийн Чойбалсан: “...Қазақ халқы көне тарихы бай халық... Бұл ел ертеден өте күшті елдердің біріне саналатынын білемін. Сіздердің бүгінгі азаттық үшін күрестеріңіз табысқа жететініне сенемін... Жасыңыз нешеде?

С.Оспан: “Жасым 45-ке келді. Егіншінің баласымын. Жер жыртып еңбек еттік. Сүлеймен 52 де. Малшы ауылынан... Біз сізбен танысқанымызға қуаныштымыз. Жылы шыраймен қарсы алғаныңызға дән ризамыз. Тіл білмегендіктен кейбір қойған сауалыңызға қанағатты жауап бере алмасақ айыпқа бұйырмаңыз. Моңғол елі тәуелсіз мемлекет, толық құқылы ел, табыстарыңызды мына жолдастарыңыздан естіп танысып біліп жатырмыз. Біз де бостандықты, жаңа өмірді сезініп күресіп жүрміз. Моңғол еліне сеніп, сүйенгіміз келеді. Сіздер бізге кеңес береді дегенге сенеміз”.

Кездесу кезінде маршалдың көмекшісі болған Л.Бат-Очир осы тарихи оқиға жайлы мынандай ой түйеді.

“...Дипломатиялық үрдісте кей сәттерде кездесіп қалатын осындай жайларды, тарихи оқиғаларды “кішкентай” деп тастап кетуге болмайтындай. Оспан батыр мен маршал Х.Чойбалсан неліктен екеуара ғана дидарласуға құштарланды? Маршал Х.Чойбалсан Шығыс Түркістан ұлт-азаттық қозғалысының көтерілісшілерімен келісім жасауға келгені болмаса, Оспан батыр Ісләмұлы деген жеке адаммен екеуара кездесу үшін келмегені белгілі емес пе еді? Шығыс Түркістан ұлт-азаттық күрескерлері жалғыз Оспан батыр ғана емес. Маршал Х.Чойбалсан неліктен Оспан батырмен жалғыз ғана кездесуді мақсат тұтты? Маршал Х.Чойбалсан Шығыс Түркістан ұлт-азаттық күресінің ықпалды адамдарының бірі Оспан батырдың көңілін табу, сол арқылы өз ісін алаңсыз атқаруды мақсат етті ме? Қалайда болсын маршал Х.Чойбалсан Моңғолдың барлаушыларының басшысы, Ішкі Істер Министрі болған адам екендігі айдан анықтын. Маршал Шыңжаңдағы Моңғол ұлт-ұлыстарының азаттығын алуға Оспан батырдың көмегін алу, яғни сол арқылы жалпы Моңғолдың бірігу процесін жеделдетуді көздемегенін біз қайдан білеміз. Бұндай үлкен мақсатты орындауға ең үлкен себепші болатын, көмектесе алатын күш тек қана Шығыс Түркістан ұлт-азаттығы үшін күресіп жүргендер. Егер Оспан батырдың ниеті бері ауса, Моңғолдың басшысының саясаты жүзеге аса алатын мүмкіндік тумақ еді.

Шығыс Түркістан ұлт-азаттық күрескерлерінің арасында Моңғол тыңшыларының болуы заңдылық. Бірақ, Оспан батырға ықпал ете алатын барлаушы әзір бола қоймас. Оспанмен жеке етене дидарласуды маршалға кім ескертті? Батыс шекарадағы Моңғол чекистері ме, әлде Москвада кездескен кезде Оспан батырды өзіңе тартып, көмектес, сол арқылы саясатынды жүргіз дегенді әккі саясаткер И.В.Сталин ескертті ме. Қай елдің болмасын барлаушы ұйымдары осындай зерттеулермен айналысады. Жалпы Оспанмен келісім жасау, оны өзіне тарту әрекеті Моңғол барлаушылары үшін “жаңа саясат” емес-тін. “Қытайда көтеріліс шықты”, көтеріліс басы-қасында “Оспан” дейтін адам жүр деген алғашқы хабар тараған сәттен бастап: Оспан кім? Оның көзқарасы қалай? Біздің ел турасында қандай позиция ұстанады? – деген сауал Моңғол барлаушыларын мазалағаны шындық. Моңғолия Ішкі Істер Министрлігінің қасында КГБ-ден келіп қызмет атқаратын көп адамдар да болды. Олар Моңғолдың ішкі ісіне “қолма-қол білек сыбанып кірісіп” жүрді. Қандай бір елде мемлекет аралық наразылық шыға қалған кезде қарсы жақтың негізгі адамдарымен мүддеге сай байланыс жасау, егер қажет болса оған көмектесу үрдісі де бар. Маршал Х.Чойбалсан 1944 жылы 1-айда Москваға барып И.В.Сталинмен кездескен кезде дәл осы мағынадағы “саясатын” айтпады деуге болмас. Қару-жарақпен көмектесу ойыншық емес. “Берілген қару-жарақты қабылдап алған жақ өзіңе айланып оқ атпай ма?” дегенді И.В.Сталин сұрап қадағаламады деп ойлаудың өзі қисынсыз. Бұл жолы маршал Х.Чойбалсанға КСРО мемлекетінен Моңғолда отырған елші И.А.Ивановтың ере келуі де аса маңызды.

Оспан батырмен жеке дара кездесу сәті аяқталған соң маршал Х.Чойбалсан тура келісім жасау ісіне шұғыл кірісе бастайды. Мүмкін қандай бір “кішкентай” мәселеден болып “кездесу сәтсіз аяқталмаса” игі деген қауіп Х.Чойбалсанда болмады деуге ауыз бармайды. Оспан батырмен бірге келген адамдар кездесу жасайтын үйден шыққаннан кейін маршал Х.Чойбалсан Оспан батырлардың өзара дидарласуы басталады.

Маршал Х.Чойбалсан: – “Сіздер келешекте қандай, қалай тіршілік етеміз деп ойлайсыздар” – деген тосын сауал қояды. (...Сұрақ жан-жақты ойланып барып, екшелеп әзірленген сұрақ еді. Мұнда Оспан деген кім! Ол қаншалықты пайымды, сезімтал, білімді адам, қойылған сауалға жауап боларлықтай сөз Оспанның аузынан шыға ма деген бір есептен сынақ хақындағы сауал еді... Р.Р.).

Оспан батыр мүдірмеді: – “Мен Алтайдай елді мекенімді, сонда ұсталып Қытай түрмесінде отырған сан жүздеген бауырларымды азат ету үшін өмір сүріп жүрмін” – дейді. Бұл сөз нақты жауап, нұсқалы ой ретінде маршал Х.Чойбалсанға төтенше әсер еткендігі байқалады. Мүмкін Оспан әскері Моңғол жеріне өтіп келіп қоныстанғандықтан “осында бейбіт тіршілік” етеміз дей ме деп қуыстану маршалда болғанға ұқсайды.

Маршал Х.Чойбалсан: – “Сіз ойыңызды қалай жүзеге асыра аласыз” деген екінші сауалға Оспан батыр: – “Алтай жерінде қазақтар ғана емес ұйғыр, торғауыт, ұран-хай ұлт-ұлыстары қазір Қытай шеңгелінен шығуға талпынып, елді мекендерін азат ету үшін, тәуелсіз еркін өмір сүру үшін ой-сана, мақсат-мүдделерін біріктіріп күреске шықты. Біз көтеріліске қатысушы бұқараға бірігіп, оларға қолдау көрсете алсақ табысқа жетеміз. Сонымен қатар, біз Моңғол мемлекетімен тіл табыса келіп, келешекте ынтымақтасуды көздейміз. Сіздің елден қару-жарақ алуға көмек көрсетулеріңізді өтініш еткіміз келеді”.

Оспанның сөзін аса ынтамен тыңдап отырған маршал Х.Чойбалсан бұл арада: – “...Сізді мен бір мәселені өте жақсы түсініп алса екен деп ойлаймын. Моңғол елінің өкіметінің ұстанатын бір қағидасы: “Басқаның ішкі ісіне араласпау, басқаның жеріне ешқашан баса көктеп кірмеу қағидасын ұстанады... Сіздердің әділетті күрестеріңіз табыспен аяқталатын болса Қазақ елі де біздің тәуелсіз республикамыздай бола алады. Мен сіздер туралы жете мағлұмат ала алмаған едім. Оспан батыр деген есімді естігеніммен, дәл айтсам қандай мақсаты бар, иелері кім, сүйенері кім, біле бермегендіктен сіздерге сенбейтінмін. Менің кейбір сөзім қатаңдау естілсе ғафу етіңіздер. Мен сіздерді мал барымталайтын тонаушы ұры-қары деп қана мәлімет алатын едім. Тек өткен жылдан бері ғана Алтай қазақтарының бостандығы үшін Қытайға қарсы күрес жасап жүргендеріңізді естідім. Сіздерді адал да ұлы мақсат үшін үлкен күрес жасап жүр дегенді адамдарым айтты. Осыдан кейін мен сіздермен кездесуді дұрыс көрдім. Сіздерден айтылатын пікірлер болса тартынбай айтуларыңызды өтінемін”.

Кездесудегі осындай ғана нұсқа сұхбаттарды зерделеп қорытынды жасасақ:

Кездесу өте жауапты кезеңде басталған. Гоминдаң өкіметі бұл кездесуді болдырмаудың әрқилы кедергілерін де көп келтірген. Мысалы: Оспан батырға сол кездегі Шыңжаңдағы әскери тұлға Зо-Ху-Хэ дегеннен келтірілген ресми хатта: “... Сыртқы Моңғолия елі бес мың жылдан бері Қытай мемлекетінің әкімшілігіне бағынып, осы елдің жеріне мекендеп, жалпы жұртшылығы біздің елдің құзырында тұрғанын білесіз, келешекте де солай болады. Сондай-ақ Моңғол елін қандай өкімет басқарса да оның қазіргі саясатын, халқының тұрмыс тіршілігінің деңгейін зерделеп көргендеріңіз жөн... делінген. Осы саясатты ескерген маршал Х.Чойбалсан: “...Моңғол мемлекетінің сырт саясаты оның ұстанымдары мен нақты принциптері – МХР-сы КСРО мемлекеттер арасындағы достық қарым-қатынас...” дей келе, КСРО мемлекеті ұлт-азаттық күрес, ел тәуелсіздігі үшін құлшына кірісіп жүрген дамыған елдерге қолұшын беретіндігін, қазіргі КСРО мемлекеті аса сенімді ұлы держава екендігін толық түсіндіруге тырысқан. Маршал X. Чойбалсанның бұл сөзі әкесі баласына, ағасы інісіне ақыл айтып отырғандай шұбалаңқы естілді. Оспан батырға маршал X. Чойбалсанның сөзі соншама жақпағандығы бет әлпетінен білінді. Ол маршал X. Чойбалсанмен терезесі тең дәрежеде сөйлесіп келісім жасауға келген-ді. Маршал X. Чойбалсан да Алтай өлкесінде моңғол ұлтының ұлт-азаттығын алу жөніндегі көңіл күй жетегінде кетіп “қарапайым көтерілісшілердің бастығымен тең дәрежеде келісім жасап отыруым жөн бе” – деген оймен “келісімді” – “кездесу” болғызу мақсатын ұстанып, жоғарыдағы “ақылдарын” айтқан болуы мүмкін. Маршалдың ойында тек қана тәуелсіз өз мемлекетінің қам-қаракеті емес, екі көрші мемлекеттің қол астында қалған моңғол ұлт-ұлыстарының тағдыры да тұрғанын аңғару қиын емес-тін.

Бұдан кейін Оспанның көңіл күйі сәл олқылау бола бастағанын сезген маршал Х.Чойбалсан іштесіп сөйлесу сәтін сәт шегеріп, дастарқан жайғызып, Оспан батырдың көңіл күйін жұмсарту әрекетіне көшті. Оспан батырды өкпелету, немесе өздері оны “кері итеру” қателігін жасаса көп уақыт бойы жоспарлаған саясаты адыра қалатынын сезген маршал кездесудің сәтті етуін қатты қалаған сыңайда. Бұл күнгі Оспан батырды “өзіне тарту” жөніндегі маршал Х.Чойбалсанның саясаты жүзеге аспады. Енді маршал Х.Чойбалсанға да Оспан батырға да кездесудің келесі сәтінің берешек “үміті” сақталып қалды. Оспан батыр Ісләмұлы бастаған көтерілісшілер өкілі Шатыртастағы (Майқан толгой) тұрағына қарай қайтты. (Кейбір деректерге қарағанда. Оспан батыр Ісләмұлы маршал Х.Чойбалсанның жылы лебізіне, алғыс айта отырып, өте тұщымды, қысқа сөзбен Шығыс Түркістан ұлт-азаттық қозғалысының мақсат мүддесін кең көлемде таныстырды... делінеді.)

Оспан батыр: – ...Қытай басқыншыларының құрсауындағы (езгісіндегі) елді азат ету үшін күресіп жүрміз.

...Алтайдағы аз ұлттар өз бостандығы үшін күресу жолында Қытай мемлекеті жағынан көптеген қыспаққа түсіп, небір зобалаң, азап көруде. ...Моңғолия мемлекеті біздің ұлт азаттығы үшінгі күресімізді қолдайды дегенге сенемін. ...Бізге қару-жарақ, басқадай зат құрал-саймандар берсеңіздер, шекара маңына топтасқан қауіпті арылтуға күшіміз жетеді. (...Шығыс Түркістан көсемі ұлт-азаттық күрестің қолбасшысының сөзін моңғолшаға тәржімалаған Шымшырұлы Ноғай, орыс тіліне аударып отырған Советтік Қазақстан өкілі Жапардың сөзін әбден тындаған маршал Х.Чойбалсан кейбір маңызды мәселелерді қайталап айтқызып, пысықтап отырды...)

Маршал Х.Чойбалсан: Қытай езгісіндегі өз ұлт азаттығы үшін күресіп жүрген сіздердің мақсаттарыңыз ұлы мақсат. Қалайда сіздердің бұл күрестеріңіз Алтай қазақтарының, сол жерде тірлік ететін басқа да ұлт-ұлыстарының бостандығына игілігін тигізетін келелі іс. Бұл оқиғаның мәні аса зор хақиқи оқиға деген. Маршал Х.Чойбалсан бұл арада Шығыс Түркістан өлкесі Алтай жерінде тұратын Моңғол ұлты: тува, урианхай, торгуут, захчин, дөрвөд, өөлд, қатарлы өз қандастары бар екендігін аңғартқанын байқауға болатындай.

Бұл кездесуден кейін маршал Х.Чойбалсан Оспан батыр және оның нөкерлеріне құрметті қонақасын береді. Маршал Х.Чойбалсан қадірлі қонағына қойдың бітеу ұшасын пісіріп (Моңғолдар мұны “ууц” деп атайды) алдына тартқан. Оспан және оның нөкерлері алғашқы сәтте аса сақтықпен дәм ауыз тиіп отырады. Соңғы мәліметтерге жүгінсек: осы ресми емес отырыста Оспан батыр мен маршал Х.Чойбалсанның сөздері, өзара жақын әңгімелері көп болған. Өкініштісі: екі жақтың келісімі бойынша қонақасы кезіндегі сөз сөйлемдер, бата тілектері, жеке айтылған мазмұн, мағыналы сұхбаттар қағазға түсірілмей қалған.

1944 жылы 3-айдың 5-і күні сағат 12-13. “Шатыртас”.

Оспан батырдың уақытша тұратын жерінен батырдын жеке өкілі Келес, Оспан батырдың баласы Шердимандар “Алатөбеге” келіп: маршал Х.Чойбалсанды Шығыс Түркістан ұлт-азаттық қозғалысының қолбасшысы қонаққа шақырғанын хабарлайды. Мұндай шақырудың боларын білген маршал Х.Чойбалсанның нөкерлері маршалды ертіп Бұлғын өзенінің бойындағы “Шатыртас” (Майхан толгой) деген жердегі Оспан батырдың ауылына барады.

Маршал Х.Чойбалсанды Оспан батыр өте құрметпен қарсы алады. Арнайы әзірлеген үйдің алдында әскерлерін екі қатар сапқа тұрғызып, өзі нөкерлерімен алдынан келіп қарсы алады. Маршал Х.Чойбалсан олармен сәлемдескеннен кейін қонаққа әзірлеген ақ үйге кіреді. Сырмалы ою өрнектерге толы қазақтың үйіне маршал Х.Чойбалсан, КСРО мемлекетінен Моңғол елінде отырған Төтенше және өкілетті елші И.А.Иванов қатарлы ресми өкілдер батырдың үйінің төріне жайғасады.

Сырма ақ киізден жасалған есік жартылай ашылып бір азамат ақ сарбас қойдың басын қылтитып маршал Х.Чойбалсаннан бата тілейді.

Маршал Х.Чойбалсан: “...Сіздердің әділ күрестеріңіз табысқа жете берсін” деп бетін сипайды. (маршал Оспанд хандаж, та нарын шударга тэмцэл, бүтэмжтэй болох болтугай гэж ерөөл хэлэв...) осы арада Оспан батыр Моңғолия шекара әскерлерімен келісе отырып жасаған күрес жоспарын маршал Х.Чойбалсанға кең көлемде таныстырады. Жоспарға Моңғол жерінде 3-4 күн бойы әскери жаттығулар жасағаннан кейін, қайтатын жол бағдары, Қытай шекарасына таяған кезде кездейсоқтап болуға әбден болатын шайқастың тактикалық мәлімдемелері әңгіме болады. Бұл жолы екі жақтың арасында іс-қызмет, ресми келісімнен гөрі қарапайым кеңестер өтеді. Қазақ ұлтының салт-дәстүрі, киім-кешек, ас-су, дастархан жөнінде кеңестер болады. Оспан әскерінің ішіндегі күйшілері күй шертеді. Алтай қазақтарының әйгілі күйшісі Бейсенбінің «Кеңес» күйі, Бүркітбай Тұяқұлының әні, қазақтың халық әндері «Ағажай-Алтайдай жер қайда-ай», «Өр-Алтай» әндері шырқалады. Оспан батыр Бүкір бақсы деп аталатын Сұмғазының да өнерін көрсетіп, жұртты тандандырып тастайды. Баян-Өлгий өкілдеріне еріп барған руы Базарқұл-Қотырақ сыбызғышы Ыбырай Тоқтағанұлы сыбызғы тартады. Сыбызғышы «Жәнібектің көк дөнені» атты әуенді орындаған. Кездесу сән-салтанат, ән-күйге айналды. Адамдардың көңілді күйін бұзып ресми келісім жасауға маршал Х.Чойбалсан да асықпайды.

Моңғолияның аты аңызға айналған маршалын көруге келген ел аяғы жиілей түседі. Осындай шат думан бір сәт аяқтала бергенде Шығыс Түркістан ұлт-азаттық қозғалысының қолбасшысы Оспан батыр Ісләмұлы ресми хат келісім жасауға шақырып маршал Х.Чойбалсанмен қатар отырды. Келісімнің бірінші мақсаты Шығыс Түркістан мемлекетін орнату, демек Кеңестер Одағының құрамына осы елді енгізу мәселесі сөйлесілді.

Оспан батыр мен маршал Х.Чойбалсанның кездесуінің осынау бір салиқалы тұсындағы қызықты сюжеттерді зерделеуді келешектің еншісіне қалдыра тұруды жөн көрдік. Тек бірнеше дипломатиялық көріністерді (деталдарды) тілге тиек етуді қажет санадық Оспан батыр қазақ халқының ән-күйін тыңдату мақсатымен Алтай қазақтарының небір әнші, жыршыларын әкеліп отырысты көңілді етуді мақсат тұтады. Бірақ, сол кездегі бейресми отырыста шырқалған Т.Бүркітбайдың әні, әйгілі күйші Бежеңнің (Бейсенбінің) күйі – «Кеңестің» орындалуын бүгіндері көп адам аңыз етіп айтып жүреді.

Тағы бір дерек: ...Алтайдың бергі беті Бұлғын жерінің тегене құйрық қойының бітеу құйрығын Оспан батыр өзінің бір жігітіне көптің алдында тұрып түгелдей жұлып жеуді бұйырады. Екі көзі қанталаған бөрі – азамат екі жеңін шынтағына дейін түріп келіп астаудай піскен құйрықты әп-сәтте жұлып-жұлып жұта салады. Бұл адам Оспан батырдың атқосшысы «Бүкір бақсы» атанып кеткен Сұмғазы деген азамат болатын-ды. Бұл деректі көріп отырған маршал Х.Чойбалсан: «...Мақсаттарыңыздың орындалуына тілектеспін. Қытай отаршылдары, Гоминдаң басқыншыларын жеңу үшін күресіңіздер» дейді. Оспан батыр «...Біз Моңғол елін өзіміздің арқа сүйер тірегіміз, әрі көмекші жәрдемшіміз деп түсінеміз» дейді. Бұл екі сөзді келтіріп отырғанымыздың себебі, Оспан батыр өзінің «қорқау қасқыр секілді құйрық жұтқан азамат бейнесін» астарлап Х.Чойбалсанға көрсетуі тегіннен-тегін оқиға болмаса керек.

Осы отырыстағы дерек: ...Оспан батыр бір жігітін шақыртып әкеліп, өзінің басын жіңішке қайыспен қатты будырып маршалдың қасына тізе бүгеді. Бұл әрине ұлт-азаттық қозғалыс нәтижесі көптеген білімді, ілімді адамдардың келешекті болжауы арқылы тыңдырылатын іс екенін, ал қазіргі жағдай саяси әккілікті, білімділікті қажет ететінін меңзегендегісі еді. Шығыс Түркістан ұлт-азаттық қозғалысының қолбасшысының басының бұлай «ауыратынын» маршал Х.Чойбалсан байқамай кетті деуге болмайды. Оспан батыр: «...Біз Алтай өлкесін Гоминдаң әскери басқыншылығынан азат ету күресін жеделдете түскіміз келеді. Сол үшін бір шара қолданудамыз. Ең әуелі өз құзырымыздағы барлық сенімді адамдардың басын қосып кеңесе отырып, олардың пікірі бойынша қозғалысшылардың ең жоғары ұйымы ретінде Шығыс Түркістан қозғалысының әскери кеңесін орнаттық.

Екіншіден: Алтай азат халқының уақытша өкіметін жариялап, құрамын белгіледік.

Үшіншіден: Мұсылман діндарларының арасындағы білімді, ықпалды тұлғаларды қозғалыс кеңесінің қасына шоғырландырып, олардың пікір талабын тыңдап тұратын мүмкіндіктерді де қарастырудамыз. Ховда қазақтарының білімді азаматтары Хаби Бәжіұлы, Ноғай Шымшырұлы қатарлы адамдардың Шығыс Түркістан ұлт-азаттық күресін қолдауға пікір білдіргенін шын ниетімізбен қабылдаймыз. Қажет кезінде осы адамдардан кеңес алып тұратын да боламыз.

Төртіншіден: Шығыс Түркістан ұлт-азаттық қозғалысының кеңесі көпшіліктің пікірі бойынша Шығыс Түркістан уақытша өкіметінің Алтай аймағы уәлиі жұмыстайтын болады» деді.

Бұл – Шығыс Түркістан ұлт-азаттық қозғалысының алдына қойған айқын мақсаттарының бірнеше бөлігі ғана еді. Маршал Х.Чойбалсанмен кездесу Оспан батырға үлкен ой келтіргені белгілі. Мемлекеттік құрылым, тәуелсіз ел, оның басшылары, еркін тірлік кешіп жатқан Моңғол елінің саяси, экономикалық ахуалы Оспан батырды келесі кезекте Алтай өлкесінде қазақтарды азат етудің шешуші жолына қарай бұрынғыдан да жедел кірісетінін, ол үшін аса ұйымшылдықпен күресуге бел байлағандай халге келтірді деуге болады. Кездесу кезінде бір байқалған жағдай: Шығыс Түркістан ұлт-азаттық қозғалысының көсемі 1921 жылы өз тәуелсіздігін қолына алған Моңғол елінің тарихын аса көп білетіндігі еді. Ол ұлт-азаттық қозғалыстың мақсат мүддесінен әңгіме қозғаған кезде «уақытша өкімет» жөніндегі өз ойын ортаға салуы күтпеген жағдай-тын. Сонымен қатар, Оспан батыр маршал Х.Чойбалсанмен ең алғаш кездескен тұстан бастап өзінің лауазымын ұлт-азаттық қозғалыстың қолбасшысы емес, «Уақытша өкіметтің Алтай аймағының уәлиі» деп таныстыра сөйлеуі бұл реткі кездесуді «тәуелсіз мемлекеттер» басшыларының деңгейіндегі кездесу болғызып тарихта қалдыруды жөн санағаны еді. Оспан батыр маршал Х.Чойбалсанмен кездескен кезде әсіресе тең дәрежеде болмаса да өз дәрежелерін төмен санамай, дипломатиялық деңгейде ұстауы да астарлы, мәнді, мағыналы болатын-ды. Маршал Х.Чойбалсан: ...Қандай бір күрестің нәтижелі болуы біріншіде аса ұйымшылдыққа, екіншіде біріккен, «сомдалған» басшылықтың іскерлігіне тіке байланысты. Бұны барлық революциялар тарихы әлдеқашан дәлелдеген. Сіздің осынау қозғалыс күшін бір мақсатқа қарай икемдеп үлгергеніңізге өз басым дән ризамын. Демек менің бұл айтқаным ресми түсініктеме емес. Біз тарапымыздан сіздердің ішкі істеріңізге араласып, қандай да бір нұсқау, кеңес беретін құқымыз жоқ». «...Қашанғы тау-тасты сағалап жүре бересіздер...», «қалайда бір құрылымдық ұйымға қалыптасу қажет», демек, «өкімет орны» дегенді бұлайша асығыс орнатуға болмайды, «Алтай тәуелсіз халқының уақытша өкіметі» – деген мемлекеттік атауды Моңғол елі тани алмайды дегенді тұспал мағынамен жеткізе білгенге ұқсайды.

Маршал Х.Чойбалсан: «...Шығыс Түркістан ұлт-азаттық қозғалысының осылай бір өзгеше ұйымшылдыққа көшуіне Моңғолия бас уәлиі, Моңғолия өкіметінің атынан өз басым ризамын...» – деуі кездесудің тынысын сезінген дипломатиялық тәсілдің бірі болса керек. Бұл ишара: ...Уақытша өкімет Алтай өлкесіндегі көп ұлт өкілдері, оның ішіндегі торгуут, урианхай, ұйғыр, ұлт-ұлыстарының да арман тілегі, қосқан үлесі, мақсат-мүддесі, және олардың шешімімен таңдауын талап ететін мәселе екенін Оспан батырға кездесу барысында айтып үлгерген. Маршал Х.Чойбалсан: Сіздер қандай бір мемлекеттік құрылымдық тәртіпке, күрестің жаңа тәсіліне көшейік деп ойлайсыздар. Бізге сүйеніп, біздің кеңесімізді алып, біздің кірісуімізбен мақсаттарыңызды жүзеге асырыңыздар деген астарлы ойды былайша баяндады.

Қазақ тілін орыс тіліне, орыс тілінен қазақшаға тәржімалаған Ішкі Істер Кеңесшісі Баян-Өлгий аймағында Жағыпар деген бүркеншік атпен жұмыстаған КГБ өкілі. Оспан батырдың қасында өзін Александр Черняев деп таныстырған орыс азаматы қазақша, орысша, моңғолша тәржіма жасаған. Сондай-ақ Оспан батырмен бірге жүрген кеңесші Сүлеймен Бектұрұлы орысша, қазақша, моңғолша, қытайша, ағылшынша білетін тілмаш болғанға ұқсайды.

Маршал Х.Чойбалсан бірге келген ресми адамдармен бірге Шығыс Түркістан ұлт-азаттық қозғалысының қолбасшысы Оспан батыр Ісләмұлына өздерінің отырып келген ұшағын тамашалатты. Ұшақ командирі сол кездегі Моңғолия әуе күштерінің әміршісі генерал М.Зайсанов деген қазақ азаматы еді. Таза қазақ тілінде өз ұшағы жайлы түсінік берген М.Зайсановтың іскерлігіне Оспан батыр өз ризашылығын білдірген.

Бірақ Зайсан генералдың соғыс ұшағына айнала қараған Оспан батыр Ісләмұлы: «...Аспаннан оқ жаудырып, жердегі кетіп бара жатқан түйелі көшті қырып салу әрекеті көп болды ғой...» деп күрсінген. Моңғолия азаматтары, соның ішінде қарапайым қазақ азаматы осы заманғы жаңа соғыс техникасын

қалай меңгергендігін Оспан батырға көрсету үшін апарған маршал Х.Чойбалсанның ойында не жатқанына дәл қазір сәуегейлік жасау мүмкін емес. («И-16» ұшағы жылдамдығы сағатына 500 шақырым, 1000 метр биікте ұша алады. 1942 жылы КСРО-дан Моңғолияға сый етілген. Әуе күштерінің бастығы М.Зайсанов осы ұшақпен батыс шекара қайшылығына қатысқан).

Ертеңінде сағат 17-00-да Шығыс Түркістан ұлт-азаттық қозғалысының қолбасшысы Оспан батыр Ісләмұлының қолына Моңғолия өкімет орнының шешімімен берілген қару-жарақты тарту ету рәсімі өтті. Әкелген қару-жарақты алдын ала әзірлеген үстел үстіне жайып, саймандардың күш-қуаты және қалай керектенілетіні жөнінде арнайы мамандардың қысқаша мағлұмат беру сабақтары өтті. Сол кездегі тәртіппен берілген қару-жарақтың жалпы тізімі мынадай:

Винтовка – 400 дана.

Автомат – «ППШ» мылтығы 200 дана.

Ауыр пулемет – 6 дана.

Жеңіл пулемет – 30 дана.

Гранаттар – 2000 дана.

Винтовтың оғы – 400 000 дана.

Жау дүрбісі – 5 дана.

Әкелген қару-жарақты Моңғол елінің көсемі жанжин Д.Сүхбааттардың баласы полковник Сүхбаатарын Галсан өз қолымен табыс етті.

Кездесу соңында қару-жарақ әкелген әскери мамандар аталмыш мылтық, саймандарды игеру жөнінде екі күндік мағлұматтар берді. Қару-жарақты 40-50 адамның құрамындағы сақшылар қорғауында 105 түйемен Шығыс Түркістан ұлт-азаттық күрескерлерінің штабына қарай жөнелтті.

Маршал Х.Чойбалсан Шығыс Түркістан ұлт-азаттық қозғалысының қолбасшысы Оспан батыр Ісләмұлының «Алатөбе» – «Шатыртас» маңындағы кездесуі барысында Москвамен тұрақты түрде байланыс жасап тұрды. Сондай-ақ, орыс әскерлерінің өте сенімді далалық байланыс тетіктері арқылы И.В.Сталинмен сөйлесіп, мән-жайды хабарлап тұрды. Бұл оқиғаны дәлелдейтін радиошифр мәтіні бүгінде тарих парағында қалды.

Оспан батыр екеуінің кездесуі сәтті аяқталып, Ховданың қатаң суығы қайта басталған наурыз айының орта кезінде Моңғолия бас уәлиі маршал Х.Чойбалсан Ұланбатырға қайта қайтты.