Қазақ мәдениетіндегі діни-жүйелер
жүктеу/скачать 234.91 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Қазақ мәдениетіндегі діни-жүйелер
|
Қазақ мәдениетіндегі діни-жүйелер Қоғамның маңызды бір саласы дінді қамтымай мәдениет толымсыз болар еді. Егер біз мәдениетті адамның дүниедегі болмыс тәсілі деп қарастырсақ, онда дін осы болмысқа мағыналық және тұрақтылық беретін күшке жатады. Шы- нында да, адамды қаншама құдіретті деп көтерсек те, оның болмысы қайшылықтарға толы: өмір және өлім, пендешілік жөне руханилық, өзімшілдік және альтруизм, ләззат және парыз, қиратушылық және жасампаздық ж.т.б. Біздің ойымызша, діннің басты қызметі адамдық қарым-қатынастарды белгілі бір тәртіпке келтіріп, оның құдіреттілігі мен қасиеттілігіне адамдарды илан- дыру, сендіру. Бұл жағынан алғанда дін мәдениеттіліктің бастама қайнарларына және оны қорғаушы күшке жатады. Тынымсыз соқыр сезімдер мен тылсымдық эгоизмге тоқтау қою керек болды. Бұл шектеу жеке адам үшін аса құдіретті (қолдайтын не жазалайтын) Жаратушының алдында бас июге мәжбүр етті. Ал оның қаһарынан қорқу немесе қолдауынан дәмелену қауымда белгілі бір реттілік бойынша атқарылатын дәстүрлі, сакральды, рәміздік әдеп-ғұрып жүйесін қалыптастырды. Бұл сипатта діннің ритуалдық қызметінің маңызы зор. Алайда, дін тек салт-дәстүр, әдеп-ғұрып шеңберімен шектелмейді. Ол, жоғарыда айтып кеткеніміздей, рухани мәдениеттіліктің баламасы, дүниетанымның бір бітімі, дүниедегі бағдар мен жол көрсетуші. Кез келген дін нақтылы бір наным- сенім жүйесінен тұрады. Дінді тек құдайға ғана сенушілік деп шектеуге болмайды. Құдай ұғымы жоқ діндердің де болуы мүмкін (буддалық, конфуцийлік, даостық, шамандық). Мәдениеттану тұрғысынан, тіпті, кейбір әсіре дәріптелген және оған адамдардың көпшілігі иланған әлеуметтік жүйелер мен автократтық тәртіптердің де дінге ұқсастық белгілерін байқаймыз (мысалы, социализм, бонопартизм, сталинизм, әр елдердегі кіші- гірім «құдайлар» ж.т.б.). Танымға адам қандай құмар болса, сенім де адамзаттық мәдениеттің түбегейлі қасиетіне жатады. Бұл мәселенің типологиялық жақтарын зерттеусіз қазақтың төлтума мәдениетін түсіну күрделі. Оған көз жеткізу үшін қазіргі ғылыми және бұқаралық әдебиеттегі анықтамалар мен пікірлерге назар аударсақ жеткілікті. Ең жиі кездесетін көзқарас және оны білдіретін сөз тіркестері: «қазақтар исламды формалды түрде кейін қабылдаған, ол ұлттық мәдениетке теріс әсерін тигізген» (миссионерлік көзқарас), «қазақтардың дәстүрлі мәдениетінде исламнан гөрі шаманизмнің, зороастризмнің, тәңірілік діннің ықпалы басым, сондықтан соңғыларды қайтадан жандандыру қажет» (архаистік пікір), «оңтүстіктегі қазақтарда мұсылмандық менталитет басым болса, басқа аймақтарда ислам онша тарамаған, олардың кейбіреулері, тіпті, буддалық, христиандық-несториандық, мәжусилік сенімде болғандардың ұрпақтары» (ажыратушылық көзқарас), «қазақтар ислам дінін Орта Азия және Еділ бойы халықтарының ықпалымен қабылдаған» (сыртқы әсер ілімі), «қазақтардың діні көне мифологиялық және салттық (ритуалдық) деңгейден шықпаған» (мифтік-салттық көзқарас). Қазақ мәдениетінің кеңістік пен уақытты меңгеру бітімдеріне, оның автохтондығы мен гомогендігіне, сұхбаттық ареалына, архетиптері мен хронотоптарына, шаруашылық-мәдени және олеуметтік типтеріне сүйене отырып, төмендегідей дүниетанымдық діни типтерді атап өтуге болады: а) генотиптік діндер жүйесі; э) сырттан қабылданған, «кірме» діни жүйелер; б) ислам. Олар- дың үлес-салмағы тарихи жағдайлар мен уақыт кезеңдерінде әртүрлі болды. Аруақты құдай тұту көшпелілердің ата-тектік әлеуметтік типімен тікелей байланысты. Әрбір рудың өзінің ұраны болған. Ұран ретінде, әдетте, өзінің аты халық жадында ерлігімен жөне елдігімен көзге түскен тұлғалардың есімі алынады. Мысалы, қалмақтармен соғыста қазақтар Алланың атынан гөрі Абылайды, Қабанбайды, Малайсарыны т.б. ұрандап, қақтығысқа қызу араласып кеткен. Ата-бабаларды пір тұту дәстүрі көне діни сенімдермен тығыз байланысты болды. Айталық, көшпелілер басқа да халықтар тәрізді жанның мәңгілігі және өлмейтіндігі туралы анимистік көзқарасты қолдаған. Түрік тайпалары өлген адаммен бірге молаға оның қаруын, жеке заттарын және тұлпарын бірге көмген. Ә. Төлеубаевтың пікірі бойынша, «ас» беру салты алдымен өлген адамға арналған, кейін бұл дәстүрлік салт еске алу кейпіне енген. «Әкесіне ат мінгізіп жіберді, аруағын сыйлады» тіркесі осыдан қалған. Ал әкесінің аруағын сыйлай білмегенді келемеждеп: «Әкесіне сиыр мінгізді» деген. Қазақтардың исламға дейінгі діни жүйесінде анимизмнің генотеизммен тұтасуының басқа да мысалдары әдебиетте көптеп келтіріледі. Халық түсінігінде жанның үш түрі болған: ет-жан, шыбын-жан, рухи-жан. Адам пәни дүниеден кеткеннен кейін, оның ет-жаны төменгі дүниеге ауысқан. Шыбын-жан көк жалын түрінде қайтыс болған адамды тастап, ұшып кеткен. Ал рухи-жан аруақтарға ауысқан. Аруақ дегеніміз осы рухтың бітімдік қалпы. Көне тотемдік нанымдар да түрік халықтарында генотиптік сипатта болған. Тотем-көкбөрі жөнінде жоғарыда тоқталып өткен болатынбыз. Тотемдік мағынаға қасқырдан басқа бұғы, қабылан, арыстан, бүркіт сияқты көшпелілер үшін ерлік пен жігерліктің таңбалары болып табылатын жануарлар да ие бол ған. Қазақтардың түсінігі бойынша, аруақтар тотемдер бейнесінде де көрінуі мүмкін. Мысалы, Абылайхан өзінің аруағы ретінде қызыл түлкіні пір тұтқан. Сыпатай батырдың аруағы болып жолбарыс есептелген. Ата-тектік қолдаушылар үй жануарларын да қамтыған. Әрбір түліктің жеке пірі бар: жылқынікі Қамбар ата, қойдыкі Шопан ата, сиырдікі Зеңгі баба, ешкінікі Шекшек ата, түйенікі Ойсыл қара. Кейбір әдебиетте зороастризмнің ізін іздеген ғалымдар отқа май құю рәсімін парсылық діннің әсері деп дәлелдейді. Алайда бұл рәсімнің түбі тереңде жатыр. Ол да ата-текке табынудың бір түріне жатады. Қалыңдық отқа май құйғанда «От-ана, Май- ана, жарылқа!» деген және сосын үш рет аруақтардың, ата енелерінің құрметіне басын иген. Ескі текстерде «Май-ана» деп жемістілік пен аналықтың құдайы Ұмайды айтқан. Орхон-Енисей жазбаларында Ұмай Көк Тәңірі мен Жер Судан қолдау тапқан бүкіл тіршіліктің қамқоршысы, түқым таратудың пірі бейнесінде суреттелген. «Ежелгі түріктер, — дейді М.Орынбеков, Ұмайды өте сұлу және қайырымды, күліп-ойнайтын, күміс шашымен аспанды жарқыратқан, күн сәулесімен кемпір қосақ шомылған, қолында балаларды қорғайтын алтын садағы бар жас келіншек әйтпесе қыз ретінде таныған». Генотеистік діни жүйенің іздерін қазақтың дәстүрлік мәдениетінен де анық байқауға болады. Құда түсу рәсіміндегі ант ішу (түпкі мағынасы қан ішу), құйрық-бауыр жеу, «өлі-тірісін» атқару (тікелей аруақтарға мезгеп түр), жерлеу дәстүріндегі «жетісін», «қырқын», «жылын» атап өту, «тұл» жасау ж.т.б. ата-тектік сенім-нанымдарға негізделген. Аруақтың қолдау немесе қолдамауы ұрпақтың оған қарым-қатынасына тәуелді болды. Аруақтарды жиі еске алу, олардың құрметіне тасаттық жасау (исламда тек діни мейрамдар кезіңде құрбандық шалынса, көшпелілер өмірдің елеулі оқиғаларына байла- нысты тасаттық істеген) адамдарға қолайлы жағдай туғызады деп есептелген. Керісінше, ата-тектік дәстүрді бұзғанды «аруақ ұрсын!» деп қарғаған. Генотиптік діни жүйені ескінің қалдығы ретінде бағалау дұрыс емес. Мысалы, қазіргі әлемдегі озық мәдениеті бар жапондар буддизммен қатар генотиптік синтоизм дінін сақтап келеді. Ислам қалыптасқанға дейін қазақтың рухани мәдениетінде маңызды рөл атқарған діни жүйелерге тәңірілік дін мен шаманизм жатады. Соңғы жылдары бұл діни жүйе туралы көптеген еңбектер жарияланды, диссертациялар қорғалды. Біздің ойымызша тәңірілік дін еуроазиялық көшпелі шаруашылық-мәдени типтің қажеттіктеріне нағыз икемді діни жүйе болып табылады. Оның өрістеген кезі түрік және моңғол тайпаларының елдік ұстаным бойынша тұтасып, далалық империяларды құрған уақытына сәйкес келеді. Кейін әлемдік дәрежеге көтерілген суперөркениетте екінші тұтастануға ұйытқы болған дүниежүзілік дін ислам өмірге келді. Бұл мәселеге көшуден бұрын, қазақ мәдениетіне үлкен ықпал тигізген діни тип шаманизмге назар аударайық. Шаманизм-(бақсылық) қазақ мәдениетіне үлкен әсерін тигізген діни-мәдени жүйе болып табылады. Кейбір зерттеушілер бақсылық дінге жатпайды, себебі онда құдай туралы түсінік жоқ, ол адам мен табиғаттың арасындағы үйлесімдікке сүйене оты- рып магиялық әрекет жасау дейді. Бақсы үшін табиғаттан тыс күштердің болуы міндетті емес деген пікір де айтылады. Алай- да, мәселенің мән-жайы басқада. Шамандық дінді еуропалықтардың экзотикалыққа әуестігінен тыс мәдени континиумның көлемінен зерттеген алғашқы ғалымдар Ш. Уәлиханов пен Д. Банзаров болды. Олардың пікірі бойынша, рулық діндердің дүниежүзілік діндермен ұқсастығы өте шамалы. Шаманизм ырымшылдық пен сенім-нанымның адам- ның виртуалдық (тылсымдық) дүниесіне әсер етудің ерекше бір дәстүрі болып табылады. Әдетте бақсы салттық рәсімдердегі абыз, адамның рухын шақырып емдейтін балгер, рухты ерекше бір деңгейге жеткізетін күйші-қобызшы, аруақтармен тіл табыса алатын медиуем бейнелерінде әрекет етеді. Шаманизм натурфилософиялық негіздегі әсерлене желігушілік практикасы. Рухтың қорғаушылығы арқасында бақсы бал ашады, емдей де алады, яғни басқа рухтарды қуып, аруақтың рухын тынышталатын орнына дейін шығарып сала алады. Ол рухани мәдениеттің мистикалық тәжірибесінің типтік көрінісі. Әлемдік мәдениеттің Батыс және Шығыс болып екіге бөлінетіндігі белгілі. Біздің ойымызша, шамандық дүниетаным дзэн-буддизм тәрізді нағыз шығыстық көрініс. Л. Гумилевтің зерттеулерінде шаманизмнің Қиыр Шығыстағы манчжурлық тайпалар қидандардан тарағаны көрсетіледі. Орта ғасырлардың бір кезеңінде қидандар Орталық Азияда үстемдік етіп тұрған. Тіпті, әңгіменің мәнісі мұнда да емес. Әлемді Шығыс пен Батысқа бөлу -тарихи дәстүр. Шығыс адамы мен Батыс адамы өзінің өлемге объективті қатынасына қарай бір-бірінен принципиалды өзгеше екендігін байқаймыз. Қазақ мәдениетіне тікелей қатысты шығыстық дүниетанымдық типтерге шаманизм мен суфизм жатады. Бақсылық сенім наным жүйесі осы Шығыс мәдениетінің типтік ерекшеліктерін бойына толыққанды дарытқаны жөнінде бірнеше дәлелдемелер келтірейік. Рерихтердің пікірі бойынша, барлық рухани ілімдер Азиядан келген. Себебі батыстық адам рухани дәстүрден технологияны жоғары қойған. Шығыс адамы өзіндегі барлық дерлік даму және жетілу энергиясын ішкі дүниесіне, оның анық және анық емес (виртуалды) қабаттарына, адамның ішіндегі дүниеге, ...«қалғып жатқан потенцияларды» ашуға, актуалдандыруға және жетілдіруге жұмсайды (А. Хамидов). Бақсының зікір салуы (дұрысы «кам» ескі түрік тілінде жәдігерлік мағынасын білдірді) адамның тылсымдық дүниесін оятуға бағытталған. Бұл ішкі шексіз болмыс пен рухани бірігудің тәсілін іздеу. Бүл тәсілді бақсының ойыны деп те қарастыруға болады. Бақсы ойын кезінде дүниені жаратушы рөлін атқарады, ол адамды айналады (ғарышты тұлғалық деңгейде қайталайды), мистикалық тұтастану арқылы жақсылық пен жамандықты айырады, зиянды қасиеттерді көшіреді, аластайды, қамап қояды. Бақсылық ойын кезінде заттық бітімнің өзі ерекше бір күйге енеді. Көптеген куәгерлер бақсылардың па- рапсихологиялық қабілетін атап өтеді. Мысалы, кейбір бақсылар ауру адамның қарнының ішінен зиянды сарысуды шығара білген. Олар хирургиялық және гипноздық емдеу әдістерін жете меңгерген. Бақсы экстаз кезінде қып-қызыл жанған көмірдің үстінен жалаңаяқ жүре алған. Қазақтың діни жүйелерін бірінен соң бірі келетін типтер деп қарастыру дұрыс емес. Зерттеу мақсатына байланысты, біз оларды абстрактылау тәсілімен бөліп алдық. Нақтылы тарихи кезеңдерде, әдетте, діни жүйелер бір-бірімен қабаттаса, тұтаса келеді. Тек рухани мәдениеттің бітіміне қатысты олардың біреуі басым (доминантты) болады. Қазақтың дәстүрлі мәдениетінде төмендегідей діни және мәдени тұлғалардың қабаттаса әрекет ететіндігін байқауға болады; 1) молда, 2) бақсы, 3) зікірші, 4) сәуегей, 5) пір, 6) абыз, 7) үшкіруші, 8) ұшықтаушы, 9) та- мыршы, 10) жауырыншы, 11) емші, 13) сопы, 14) диуана, 15) дәруіш, 16) балгер, 17) құмалақшы ж.т.б. Тылсымдық-мистикалық тұлғалардың көп түрлілігін қазак демонологиясындағы әр текті адамға зиянды бейнелер толық- тырады. Қазақ мәдениетінің тарихы тарихын және мұраларын зерттеушілер олардың мынадай түрлерін атап етеді: 1) шайтан, 2) пері, 3) жын, 4) жезтырнақ (кесапат әйел), 5) сөрел (оның күйеуі), 6) жалмауыз, 7) албасты (троглодит, йетти, жабайы адам), 8) обыр (некрофил), 9) монтаны (құбылмалы жын), 10) шимұрын (күлдіріп өлтіруші), 11) марту (толғатқан әйелдің жауы), 12) қырсық, 13) ыбылыс (ислам демонологиясынан) ж.т.б. Алайда, халықты өз дүниетанымына иландыру үшін ислам-ға сол халықтың рухани өзегі мен ділін де қабылдауы керек еді. Бұл процесс екіжақты болды. Тәңірі мен киелі аруақтар мұсылмандық мазмұнға ие бола бастады (Көк Тәңірі Аллаға, аруак- тар пірлерге, машайықтарға, құдайдың көмекшілеріне, ескі де- мондар (албасты, жезтырнак, обыр т.б.) ислам түсінігіндегі жын- шайтандарға айналды. Бұл өте бір күрделі және жан-жақты мәдени құбылыс. Өтпелі мәдени кейіпкерлердің (генотеистік және исламдық қасиеттері аралас) рухани мәдениетте басым типтік күш ретінде бейнеленгенінің талай деректерін діни текстерден жөне фольклордан келтіруге болады. Тіпті бақсылықтың өзі қазақ мәдениетінің кеңістігінде исламның элементі болып кетті. Бақсының зікір салуы сопылық әрекеттен алынған; салттық рәсімді атқарудан бұрын бақсы дәретін алатын болған, өз сөзін бақсы Аллаға, Мұхаммед пен оның халифтеріне құлшылық етуден бастаған. Қолына асатаяғын ұстаған, басына аққудың мамығымен көмкерілген үшкір қалпақ киген диуана халық са- насында бақсымен ұқсас есептелген. Қазақ мәдениетінде төлтума ата-тектік діндерден мүсылмандық діни типке ауысу көптеген ғасырларды қамтиды және бірін-бірі терістеу қалпында емес, керісінше бір-біріне байланыста, тұтастану бітімінде өтті. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: Мәдениеттану: Жоғары оқу орындары мен колледж студенттеріне арналған оқулық. /Ғабитов Т.Х., - Алматы 2019. Қарағанды медицина университеті Қазақстан тарихы және әлеуметтік-саяси пәндер кафедрасы
Қазақ мәдениетіндегі діни-жүйелер (баяндама) Орындаған:Тоқтаралы Ұ.Б. Топ: Педиатрия 2-002 Тексерген: Әли М.Т. Қарағанды 2024 жүктеу/скачать 234.91 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|