ҚАЗАҚ БАТЫРЛАРЫНЫҢ ҚАҺАРМАНДЫҚ БЕЙНЕСІ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫ ОТАНСҮЙГІШТІККЕ ТӘРБИЕЛЕУ

Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының міндеттерінде: «Қазақстандық отансүйгіштікті, толеранттылықты, жоғары мәдениеттілікті, адам құқықтары мен бостандығын құрметтеуге тәрбиелеу» қажеттілігі көрсетілген. Мұндай мазмұндағы мемлекеттік талап-міндеттер бүгінде жас ұрпаққа отансүйгіштік тәрбие беру ісінің жалпы ұлттық сипатқа ие болып отырғандығын көрсетеді.

Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында «Білім беру жүйесінің басты міндеті – ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған сапалы білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау; ... жеке адамның шығармашылық, рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, даралықты дамыту үшін жағдайлар жасау арқылы ой-өрісін байыту; ...отандық және әлемдік мәдениеттің жетістіктеріне баулу; қазақ халқы мен республиканың басқа да халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен дәстүрлерін зерделеу; мемлекеттік тілді, орыс, шетел тілдерін меңгерту; .... оқытудың жаңа технологияларын енгізу және тиімді пайдалану» деп атап көрсетілген /2/.

Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Тарих – жақсы мұғалім, ол халықтың өзін-өзі құрметтеуге қалай өтетінін есіне түсіреді» деген айшықты ойы Конфуцийдің «Тарихқа қарап, жаңаны жасауға қабілетті адам мұғалім болуға лайықты» деген тұжырымымен үндесіп жатқандығы білім мен ұлттық тәрбиенің таусылмас қазына мен парасат қоры екенін тағы да айқындайды. Елбасының «Дүниеде тәуелсіз қазақ елі бар. Әлемде егемен Қазақстан бар. Оның көп ұлты, тату, ынтымақшыл халқы бар. Қуатты экономикасы, сенімді саяси жүйесі бар. Ең бастысы - бүгіннен нұрлы, бүгіннен кемел болашағы бар. Сол күнге деген берік сенім бар» деген тұжырымы барлық негізге ие.

Қазақ халқының бір туар данышпаны Бұқар жырау «Жаманнан жақсы туса да, жақсыдан жаман туса да, адамның ата-тегінен» деген. Қазақ сонау ұрпақтан ұрпаққа беріліп келе жатқан, тұқым қуалайтын барлық жақсы қасиеттердің жиынтығын «тек» деген ұғымға сыйғызып, ондай адамдарды «текті» деп бір ауыз сөзбен сипаттаған. Ұлттық ерекшеліктерін қатаң ұстап, ұрпақтан –ұрпаққа жеткізуіне осы тектілік негіз болғаны хақ. Тәрбиедегі негізгі түп – тектілік, оның тамырын, өмір тұрғысын дұрыс қалыптастыру ата-ананың негізгі міндеті. Ол міндетті дұрыс атқару үшін олардың өздері баласына өнеге болуы тиіс. Этнопедагогикалық проблемалармен айналысушы ғалым А.Э. Измаилов: «Халық педагогикасы ұрпақтан-ұрпаққа көбінесе ауызша түрде жалғасып келе жатқан, халықтың тарихи және әлеуметтік тәжірибесінің жемісі, оның іс жүзінде тексерілген білімінің, мағлұматтарының дағдыларының жиынтығы. Халық педагогикасының ескерткіштері халық ертегілерінде, аңыздарында, жырларында, мақал-мәтелдерінде сақталып, ұлттық салттары, дәстүрлері арқылы өзінің көрінісін беріп отырады» - деп атап көрсеткен /3/.

Халық қамын ойлаған ерлердің бірі дауылпаз ақын Махамбет Өтемісұлы 1836– 1838 жылдардағы Исатай Тайманұлы басқарған шаруалар көтерілісінің ең сенімді қолбасшысы, халқының патриоты ретінде танылған. Ол көтерілісті көзімен көріп, соғыс, ерлік туралы тарихи шындықтың шынайы шежіресін жасаған. Отансүйгіштік маңызға ие поэзиямен өшпес мұра қалдырған біртуар күрескер ақын екенін көрсетеді /4/.

Қазақтың гуманист, ағартушы педагогы Ы.Алтынсарин қазақ балаларына оқу – білім бере отырып, елдік, отаншылдық қасиеттерді дарытып, тек қана заман ағымына сай білімді патриот азаматтарды тәрбиелеудің маңызына көп көңіл бөлген /5/.

Қазақ халқының ұлы ойшылы, философ Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы шығармаларының дені тәрбие, дін, саясат, қоғам, әлеумет, өмір философиясы секілді келелі мәселелерді қамтиды. Оның педагогикалық мұраларының мәні жеке тұлғаның өз еліне, жеріне, бауырларына, ұлтына адал еңбек етуге тәрбиелеумен сипатталады. Сондықтан ақын шығармаларының негізгі бағыты ұлт болмысын айқындауға бағытталады. Себебі Абай шығармаларында «отаншылдық» немесе «патриот» сөздері нақты кездеспесе де, оның отаншылдық идеяны насихаттайтын өсиеті көп. Әлі күнге дейін біз оны қазақ халқының патриот ақыны деп айтылуына жеткілікті көңіл аудармаймыз. Бұл тұрғыда зерттеуші ғалым М.Мырзахметов: «Абайдың халық арасындағы орасан зор ықпалы бар әдеби мұрасын езілген халықтың ой – санасын, азаматтық сезімін ұштап жетілдіру бағытында, қазақ елін топқа, тапқа жіктемей ағартушылар ұстанған таным тұрғысынан танытуға ұмтылды. Абай – бүкіл қазақ атаулының ұлтжанды қамқоршысы», - деп келтіреді /6/.

Шын мәнінде қазақ елі Абай өмір сүрген дәуірде қиын – қыстау кезеңді басынан өткізген болатын. Бұл кезеңде қазақ халқының іргесі сөгіліп, елді әркім билеп, Ресей империясының озбыр саясаты және жергілікті болыс – билердің солақай іс - әрекеті елдің тыныштығын бұзған аумалы – төкпелі заман болатын. Ақынның өзі бұл кезеңді:

«Қалың елім қазағым, қайран жұртым,

Ұстарасыз аузыңа түсті мұртың», - деп сипаттайды.

Мұның мазмұны ел бірлігін, оқу – білімді, отаншылдық тәрбие – тәлімді, ағартушылықты насихаттаумен түсіндіреді /7/.

Қазақ халқының бостандығын аңсап, Кеңес өкіметінің әділеттілігі арқылы теңдік алуды мақсат тұтқан жалынды патриот Сәкен Сейфуллин өз еңбектерінде негізінен отансүйгіштік бағытты ұстанды. Оның көптеген еңбектерінде қазақ елінің тәуелсіздігін паш етті. Мысалы:

«Қажыма, ер көңілім, бәрі де өтер,

Сан азап бір күнгідей болмай кетер,

Жарқырап ататын таң әлі – ақ жетер», - деп, өз бойындағы шыдамдылықты бүкіл қазақ елінің жағдайымен салыстыра сипаттайды. Алайда С.Сейфуллин кеңес өкіметінің әділетсіздігімен репрессияға ұшырап, қаза табады. Бірақ оның отаншылдық рухындағы шығармалары өзінің құндылығын жойған жоқ /8/.

Әрбір адам, бір жағынан белгілі бір қоғамның мүшесі бола отырып, ол сонымен бірге ұлттың (этностың) мүшесі болып саналады. Ұлт мәдениеті - ұлт мүшелерінің бәріне ортақ. Бүгінде әр ұлттың өзіндік мемлекеттік статусын алып, егеменді ел болуымен байланысты ұлт мәдениетінің өткені мен бүгінгісіне және болашағына көз жіберу аса қажет болып отыр. Сондықтан ұлттық мәдениеттің тарихына тереңірек көз жіберу – бүгінгі мектеп мұғалімінің басты борышы. Осы тұрғыдан қарағанда мектеп оқушыларын қазақ батырларының қаһармандық бейнесі арқылы отансүйгіштікке тәрбиелеудің білімдік те, тәлімдік те маңызы зор.

Ал қазақ этнопедагогикасының теориялық мәселелерімен көптен бері айналысып жүрген педагог-ғалым С.Қалиев: «Ұлттық салт-дәстүр, ұлттық мінез-құлық, ұлттық сезім осы үш бірлестік ұлттық мәдени мұралардың өзіндік ерекшеліктерінің шартты белгілері дегенді айта келіп, ұлттық сезім дегеніміз өскен елге, ана тіліне, ұлттық салт-дәстүрге (мәдениетке) деген сүйіспеншілік білдіруі» деп тұжырымдайды. С.Қалиевтің «халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі» атты кітабында халықтың мәдени мұрасы, ауыз әдебиетіндегі ақыл-ой, дене, еңбек және жастарды өнерге баулу, оларды жан-жақты тәрбиелеуде халық тәрбиесін тиімді пайдалану, бала тәрбиесінде үйелменнің ролі және оның ауыз әдебиетіндегі алатын орны сияқты мәселелерді мектептерде оқу-тәрбие жұмысының барысында пайдаланудың кейбір жолдары сөз етілген. Автордың сөзімен айтқанда, өткен ғасырлардағы адам баласының ғылым мен тәжірибе атаулының бәрін жинақтап, оны бүгінгі күн керегіне жұмсау, халқымыздың өткендегі еңбек және әскери-патриоттық жолдарының әдемі үлгілерін тәрбиенің құралы ету, қазақ ауыз әдебиетінің асыл үлгілерінде педагогикалық ой-пікірлерді оқу-тәрбие жүйесінде қолдануды ұсынған /9/.

Халықтық педагогиканың негізгі мақсаты – өзінің бай тарихи тәжірбиесіне сүйене отырып, келер ұрпақты еңбексүйгіштікке, өнерге баулу, жанұя, ауыл-аймақ, Отанның ар-намысын қорғай білетін жаны жайсаң азамат тәрбиелеу болған. Осы мақсатты іске асыру жолында отбасы мүшелерінен бастап, ауыл ақсақалдары, көне көз қариялар, ақын, жыршы, жырау, әнші, күйші, термеші сияқты өнер адамдарының белсене қатынасып, ұжымдық тәрбие ісін жүргізушілер болып келеді. Әсіресе, жыраулар өздерінің өлең-жырларымен ақыл-кеңес өсиет өнеге айтумен болды. Олар сол арқылы айналасындағы тыңдаушы қауымға ненің жақсы, ненің жаман екендігін сездіріп, неден бойды аулақ ұстау керек дегенді айтты. Сөйтіп жастарға ой салып, тәлімгер бола білді.

Өкінішке орай бұдан бұрынғы сөз өнерін әлемде алдына жан салмайтын қазақ халқының бүгінгі ұрпағының сөзге шорқақ болуы, екі ауыз сөзді жазбай, иініне келтіріп айта алмауы кешегі кеңестік тоталитарлық саясаттың кесірінен деуге болады. Тілге-ойға деген тұсау адамдарды рухани жұтаңдыққа, жалтақтыққа, тіл мүкістігіне алып келді. Ұлттық намыссыз адамға М.Шаханов айтқандай, «төрт анасын қадірлемеген жандардың бағы ешқашан жанбақ емес» демекпіз. Сөзімізді түйіндей отырып, қоғамның жаңа даму жағдайында оқушылардың бойына отансүйгіштік, елжандылық қасиеттерді туған елін сүю, туған ауылды ардақтау, ақын – жазушылар мен ел қорғаған батырларды ардақтау, еңбек пен өнер, ғылым мен білімді сүюді үйрету.

1. 
   Қазақстан Республикасында этномәдени білім беру тұжырымдамасы.
   
2. 
   Қазақстан Республикасында білім беру саласындағы мемлекеттік жастар саясаты тұжырымдамасы.
   
3. 
   Әбілова З.Ә. «Этнопедагогика» Алматы, 1997ж.
   
4. 
   Досмұхамедұлы Х. Исатай – Махамбет. – Алматы: ССРО Мәдениет Қоры Қазақ бөлімі Қазақстан өлкетанушылар қоғамы, 1991.
   
5. 
   Ламашев Ә. Ыбырай Алтынсарин және оның достары мен ізбасарлары. – Алматы: Қазақстан, 1988.
   
6. 
   Мырзахметов М. Абайтану тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1994.
   
7. 
   Қазіргі Абайтанудың өзекті мәселелері (ұжымдық монография). – Алматы: Ғылым, 2002.
   
8. 
   Жангелдин Т. С.Сейфуллин (Ақынның революциялық және қоғамдық мемлекеттік қызметі). – Алматы: Қазақстан, 1966.
   
9. 
   Ж.Б.Қоянбаев, Р.М.Қоянбаев «Педагогика» Алматы, 2002ж.
   

ТҮЙІНДЕМЕ

В статье говорится о патриотическом воспитании учащихся через образ героев казахских батыров.

Значительные достижения России в области экономики, науки, искусства, культуры и других расширившихся возможностей общения представителей двух государсв-Казахстана и России стали причиной того, что в последние годы сохраняется высокий интерес к стране и народу.

Русский язык можно слышать по телеведению и радио, общаться с носителями языка. В условиях национально-ориентированного обучения люди, выросшие в одной культуре, усваивают существенные факты, нормы и ценности другой национальной культуры.

В этих условиях русский язык является источником воспитания ценностей для изучающих его.

Важным источником воспитательных ценностей могут служить особенности современного русского языка, речевого этикета.

Важное место среди типичных оборотов речевого этикета занимают выражения благодарности, которые усваиваются и употребляются уже в раннем детстве почти машинально. Это приносит в межличностное общение, ощущение взаимного уважения, теплоты, доброжелательности и следовательно, имеет и «личности-развивающий эффект».

Оптимальной формой включения единиц речевого этикета в речь является организация ролевого общения, ролевой игры (побывав в роли эмоционально чуткого, отзывчивого, тактичного, приветливого человека,обучающийся может почувствовать «вкус» доброжелательности и чуткости, захотеть снова пережить эти чувства).

Таким образом, приобретается оныт, необходимый для формирования личности. Нормы, заключенные в проигрываемой роли могут стать в процессе ее проигрывания источником развитии адекватного речевого поведения.

Обучающиеся усваивают некоторые нормы и эталоны социальных отношений, определенные стереотипы общения, которые носят общечеловеческий характер.

Процесс обучения русскому языку, построенный на коммуникативной основе, расширяет возможности предмета в решении важной задачи развития личности. При коммуникабельном подходе, обучение ориентировано на личность и строится таким образом, что непосредственная деятельность обучающихся их опыт, мировоззрения, учебные и внеучебные интересы и склонности, их чувства не остаются в стороне, а учитываются при организации общения на зпнятии. Обучение строится на обсуждении определенных проблем. При этом обучающиеся получают возможность обсуждать свои собственные дела и поступки, события из жизни учебных заведений города, страны, учатся высказывать свое отношение к происходящему, обосновывать свое мнение.

Обязательными условиями коммуникативного обучения русскому языку являются создания на занятиях благоприятного психологического климата, положительного эмоционального настроя.

Обучение, осуществляемое в атмосфере доброжелательности, помогает раскрыться разным сторонам личности, дает возможность преодолеть такие психологические барьеры как скованность, застенчивость, неуверенность в себе. Это позволяет не только лучше воспринимать русский язык как средство общения, но и способствует формированию социально важных качеств личности. Развивая познавательный интерес в учебном труде, закладываются основы заинтересованного отношения к труду вообще.

Русский язык как учебный предмет вносит заметный вклад в культуру умственного труда. Развиваются такие специфические учебные умения, как умение пользования словарем, грамматическим справочником. Все это учит работать самостоятельно. Изучение русского языка оказывает положительное влияние на развитие психики человека, совершенствованию ее разных сторон. У человека развиваются абстрактное мышление, русский язык вносит вклад в развитие таких мыслительных операций, как сопоставление, анализ, синтез.

Воспитательный аспект обучения знаний в том, что обучение иноязычной культуре используется как средство нравственного, этического, трудового воспитания. При обучении русскому языку возникают безграничные воспитательные возможности, которые необходимо использовать, т. к в их реализации заключена огромная значимость процесса овладения иноязычной культурой. Культура выполняет в обществе несколько функций: гуманистическую, коммуникативную, познавательную, информационную.

Главная ценность русского языка, как языка межнационального общения, заключается в его воспитательном потенциале. Воспитательный потенциал являет специфической чертой русского языка. Воспитательные возможности заключены в трех сторонах урока. Прежде всего, в содержании используемых материалов, в методической системе обучения и в личности учителя и его поведении.

У русского языка как учебного предмета есть особенность: на уроках обучают общению, которое по своей сути- личностно. Именно эта личностная заостренность и является тем каналом, через который в душу и сознание обучаемого проникает воспитательное воздействе. Воспитательный потециал заложен и в системе обучения. Все зависит от того, на каких принципах эта система основана, какие приемы работы она предполагает. В этом плане коммуникативное обучение открывает большие возможности обучение общению, которая осуществляется в процессе обучения. Это значит, что овладение иноязычным говорением как процесс индивидуальный проходит эффективнее как раз при коллективном обучении. Воспитание речевого коллектива предусматривается коммуникативным обучением. Разные системы обучения по-разному развивают интеллектуальные способности обучаемых. Коммуникативное обучение предполагает достаточно высокий уворень используемых речемыслительных задач. Это развивает способность обучаемых и воспитывает такие качества как трудолюбие, настойчивость, развивать мышление, внимание, память и т. д.

Учебный процесс на занятии протекает в форме педагогического общения. Необходимо помнить о том, что неумелое педагогическое общение затрудняет познавательную деятельность обучающихся, в ряде случаев страдает психика молодых людей, остаются не полностью раскрытыми творчиские возможнасти личности.

Педагог должен оказывать положительное воздействие на познавательную деятельность обучающихся, раскрыть их личностный потенциал. Главное- разобраттся вместе с обучающимися в особенностях его познавательной деятельности. Поэтому на занятии важно обращаться к волевым качесвам обучающегося, к его учебным умениям, к свойствам его характера, к сильным сторонам его личности.

Из всего этого можно сделать вывод, какая огромная роль в воспитарании, формировании личности принадлежит предмету «Русский язык».
ЛИТЕРАТУРА

1. 
   Сысов П.В. Язык культура. // Иностраный язык в школе. 2001, №4 с.12- 15.
   

М. 1995. с.55.

3. 
   Мантьев А. А. Язык, речь, речевая деятельность. М., 1969, с.64.
   

4. 
   Новиков Л.А. Искусставо слова. М. 1982 с.5.
   

ТҮЙІНДЕМЕ

Мақалада орыс тілі сабағында жеке тұлғаны қалыптастыру мәселелері қарастырылады.
РЕЗЮМЕ

В статье рассматриваются проблемы формирования личности при обучении русскому языку

Режиссер театрда жасырын сиқыршы және ойшыл. Ол көрерменге спектакль кейіпкерлері сияқты көрінбейді, бірақ театрдағы бүкіл шығармашылық ұжымның еркі режиссердің қолында. Егер режиссер болмаса, суретшінің актерге әсері баяулап, ал актерлер кейіпкер ретіндегі ойын процесінде бір-біріне ықпал етіп, тұтас образдық әлемге ене алмас еді. Театр шеберлерінің бір-бірімен бәсекелесіп, әрқайсысы өз ойларын айтуының арқасында пьесаға деген түсінік бірдей болады. Драмалық шығармаға қатысты туындаған ойлармен келісуінен режиссердің қызметі өз бастауын табады.

Режиссер өнерінің мәні - театр ұжымындағы шеберлердің өнерін біріктіру. Себебі режиссер ұжымында шабыттандырушы, жекелеген актерлік өнерді біріктіріп, оған күш салып, жалпы көркем идеялық арнаға бағыттайды. Сонымен қатар, спектакльге бірыңғай мінез, сарын мен екпін береді.

Режиссер тек қана шығармашылық ұжымды басқарып қана қоймайды, ол сол ұжымды сахналық өнердегі міндеттерді жалпылама түсіндіруге баулиды. Режиссер қызметінің орны мен мағынасы, оның бүгінгі қоғам өміріндегі театрдың алатын орнына байланысты, сонымен қатар, олардың таланты мен адамгершілігіне байланысты. Өткеннің атақты режиссерлары ешқашан театрлық кәсіпкерлікке тар көлемде тоқталмаған. Ленский, К.С.Станиславский, В.И.Немирович - Данченколар бір-бірінің ойымен келісе бермейтін режиссерлер болған. Олар тек қана жаңа театрлар құрып, актерлерді тәрбиелеп қана қойған жоқ. Сонымен қатар, драматургияның дамуына театрдың идеялық және эстетикалық принциптеріне көп көңіл бөлуді мақсат тұтқан.

Актер сахнада өз бетінше кейіпкеріне мінез қалыптастырады және де ол режиссердің көмегінсіз спектакльдегі сахналық образды аяқтай алмайды. Осы сәтте режиссер қол ұшын беріп, көмекке келеді.

Ол бірнеше образдан туындаған көркем бір арнаға, симфониялық спектакльге бағыттайды. Режиссер спектакль қою барысында театрға байланысты барлық амал-әдістерді пайдаланады.

Драмалық шығармаға актер ойыны арқылы жан бітеді. Режиссер қызықты мизансценалар құрайды. Ал сахналық әрекеттің темпо-ритмі көрерменнің зейінін жаулап алады. Осының бәрі адамның ойлау сезімі мен қабілеті бай болғанда ғана жүзеге асады.

К.С.Станиславскийдің айтуы бойынша, режиссер - ол тек пьесаны талдап, актерлерге қалай санау техникасын үйретіп кана коймайды, ол декорацияның құрылуын да қадағалайды. Режиссер - өмірді бақылап, өзінің кәсіби театрлық білімімен қатар, максималды дәрежеде түрлі салада білімдар болуы қажет.

К.С.Станиславскийдің серіктесі - В.И.Немирович Данченко режиссер қызметін кең түрде түсінген: "... Режиссер - үш келбетті тірі организм"- деген пікір білдіреді.

1. Режиссер - түсіндіруші; ол - қалай ойнауды көрсетуші, сондықтан оны режиссер - актер, режиссер - педагог деп атауга болады.

2. Режиссер - айна. Жекелеген актерлердің қасиеттерін бейнелеп көрсетуші.

3. Режиссер – ұйымдастырушы,- деген бағалы пікірлер қалыптастырады.

Көпшілік көрермен режиссерді тек ұйымдастырушы деп қана қабылдайды, себебі ол қойылымда көзге ерекше байқалады. Спектакльдің мизансценасынан декоратордың түпкі ойынан дыбыс, жарық және халықтық сахнаның құрылымынан көрінеді.

Ал, режиссер - түсіндіруші мен режиссер - айна көрінбейді. Ол актердің жан дүниесіне сіңіп кетеді. Режиссер актер шығармашылығында жансыз, жоқ болып кетуі қажет. Дегенмен режиссер көрсетіп, ойнап берген рольдің көшірмесін көрсету де шынайылыққа жақын болмайды.

Режиссер–айнаның басты ерекшелігі ол актердің жұмыс барысындағы жеке қабілетін байқау. Актердің бойындағы автор мен режиссер ойының көрінісін болжау. Оған не жарасымды, не нәрсе оны ұсқынсыз етіп тұр, оның фантазиясы мен ықыласы қайда алып барарын қадағалау. Қателескен жерінде сөкпей, сыпайы ғана түсіндіру керек. Осыдан актер айнадай көргендей өзін-өзі көруі қажет.

Режиссер – ұйымдастырушы өзінің таным көкжиегіндегі спектакльге қатысты бүкіл элементтерді кіргізіп, 1-ші орынға актер шеберлігін қолдана тұра, оны айналадағы жағдайлармен байланыстырып, бір гармониялы арнаға алып келеді. Режиссердің толғанысы, қойылымның түпкі ойы, актердің таланттылығымен спектакльдің бір ғана құйылған гармониясы толықтыру мүмкін емес. Осы айтылғанның барлығы ұжымның бір ауамен өмір сүріп, дүниетаным көзқарастары бірдей, бір жерден шыққанда ғана көрерменді өз еңбектерінде сүйсіндіре алады.

Ұжымның ішіндегі кез келген адам қателесуі мүмкін. Себебі қателіктің арқасында табысқа жетуге болады. Сондай-ақ актерлер де дайындық барысында қателесуіге бой алдыруға болады. Сонда ғана актер еркін кеңістікте ізденіп, талпынып жаңа бояуларға бара біледі. Суретші музыкант, режиссер, актер қай-қайсысы болмасын өз туындыларында түпкі мақсаттары кең ауқымды болуы қажет. Егер режиссердің дүниетанымы кейбір деректермен ғана шектелсе, онда қойылым да әлсіз болады. Сондықтан көп ізденіп, еңбек ету қажет.

Режиссер өз қойылымының қай жанр екенін анықтап характерді, мазмұнды, атмосфераны сол жанрға сәйкестендіріп бейнелеу керек. Пьесада өмірде болып жатқан оқиғалардағы мінездер бояу, пішін, ырғақ, образ арқылы жеткізіледі. Биік өмірлік мақсатсыз режиссер-жазушы драматургтің түпкі мақсатын түсініп, әрі қарай дамыту, қанық бояулармен толтыру қиынға соғады. Пьеса - жалпы өмірлік оқиғалар шынжырынан үзіп алынған бір ғана бөлік, әдетте осы драматург таңдап алған проблеманы шешуші бөлігі. Сондықтан да режиссер қойып отырған пьесасының оқиғалар желісінің даму барысын анық көре білу керек.

«Пьесада болып жатқанның барлығы-оның үлкенді-кішілі мақсаттары, актердің ой-тұжырымы мен әрекеті, рольге деген жауапкершілігі – пьесаның түпкі мақсатын орындау үшін алға ұмтылады». К.С.Станиславский түпкі мақсатқа талпынушылық үздіксіз кең қолашты, пьеса мен роль арқылы өтетіндей болуы шарт.

Осы сәттен бастап актер мен режиссердің шығармаларында тәуелсіздік дербестік басталады. Дәл осы дербестік әрқайсысына өзінше ізденуіне, дүниетанмының тұтасығын, өмірге деген құштарлығын арттыруға көп көмек береді. Міне, осыдан бастап К.С.Станиславскийдің бізге түпкі мақсат жазушының түпкі ойын анықтау үшін сонымен қатар түпкі мақсатты тек рольден ғана іздемей, актер бойынан да іздеу керектігі дәлелденеді.

Спектакльдің көркемдік тұтастығының түпкі мақсаты мен өзекті әрекетін болжай барып, режиссер әрбір жекелеген актерлар образын бір басты әрекетке бағындырады. Барлық қатысушы кейіпкерлер спектакльдің өзекті әрекетінің қозғаушы күшіне айналады. Түпкі мақсат пен өзекті әрекет нақыт, дәл анық болуы шарт. Тұтас сахналық образ-драматург пен актердің түпкі мақстаы. Ал түпкі мақсат-ақылмен ашылған мақста.

Театрда бір спектакль қойылу үшін, ұжым болып жиналып пьеса оқылады. Егер оқылған шығарма үлкен дау талас-тартыс тудырса, демек оны сахнаға қоюға әбден болады деген қорытындыға келеді. Бұл актерлар мен режиссер қиялын сеңімді қорекке ие болды деген сөз. Режиссердің түпкі ойы небәрі терең, бай, кең ауқымды болса, сонысымен құнды. Суретші өзінің ой қиялынан туындаған дүниені асыра сілтеуіне әбден болады. Егер ол көз алдындағы материалды сол қалпынды суреттесе, онда ол өнерге жатпайды.

Драматургтің режиссерден айырмашылығы, ол драматургтің ой-қиялына әрекет етіп отырған кейіпкерлер характерімен оқиғалар желісі негізінде туындайды: бір жағынан оқыған пьесадан екінші өмірде басыңнан кешкенін еске алуы арқылы.

Режиссер В.И.Немирович-Данченко әрқашан театр сутеркерлеріне ең бастысы пьесаның негізгі «дәнін» табуды көп ескерткен. Пьесадағы негізгі дәнді тауып болған соң, оны дайындық кезінде, әрбір сахнада, әрбір детальда, әрбір образда іздеп отыру керектігін айтқан.

«Дән-бұл спектакльдің темпераменті, түпкі мақсат осыған бағытталған мақсат, өзекті әрекет - бұл аткердің өз мақсатына алып бара жол». Редиссердің ойы нақты терең эмоционалды, ұғынықты болса, онда актер ойыны да әсерлі болады, және мизансценаларда қанық болуға толық образ туындайды. Ой-бұл көркемдік көру, ол режиссер мен актерді соңғы детальдарды жасап біткенше маза бермейді. Мысалы, К.С.Станиславский «Отеллоның» сахналарын түсінде де көрген.

Егер режиссертаңдап алған пьсадағы кейіпкерлер мінезін, пьесаның атмосферасын, сонымен қатар автордың ойы мен сезімін білгісі келсе, ол тек қана берілген пьесаны ғана зерттемей осы автордың жазған барлық шығармаларын зерттеу керек. Спектакльдің көркемдік тұтастығы әсерлі болу үшін режиссер ойының нақты болған қажет.

Болашақ спектакльге суретшіні табу пьесадағы ролдері бөліп берудей қиын жұмыс. Дегенмен де режиссердің ішкі ойы арқылы барлық қиындық өз шешімін табады. Сондай-ақ режиссер көз алдына елестетіп отырған. Сахналық шешімдер мен суретшінің ойы бір жерден шығып отыруы қажет. Сонда ғана спектакль көркемдік тұтастыққа жетеді. Мұнда актер жасаған образ, музыка, жарық барлығы үндестікке құрылуы басты мәселе.

Спектакль қою барысында көркемдік тұтастық тудыра алу режиссердің жетістіктерінің бірі. Актер жалғыз өзі көркем әрі дарындылықпен бір рольді ойнап шығуы мүмкін. Алайда ол сахналық образдар жүйесінде ғана адамның мінезін нәзік және дәл көрсете алады. Тек қана актер мен режиссердің үздіксіз ізденіп жұмыс жасауы арқасында актер өз кейіпкеріне тән қимыл-қозғалыстардың көмегімен үлкен табысқа, жетістікке жетеді. Сомдалатын кейіпкердің әрекеті арқылы оынң мінзеін байқау қиынға соқпайды.

Режиссердің пьесадағы әрекететуші кейіпкердің пьесаның өзінің үздіксіз өмір сүретін адамдар ретінде қабылдап отырады. Сондықтан да актер тәрбиелеуде барлық методика мен техника оның бүкіл қойылым дайындығы рольде өмір сүруін үйрету үшін бағыты дұрыс болуы қажет.

Әрбір сахнаның өзіне тән темпо-ритмикалық мінезі болады. Ол, әрине, бірнеше темпо-ритмдерден құралады. Барлық орындаушыларға сахнаның немесе суретшінің жалпыға бірдей темпо-ритм ұсыну режиссердің қателігі болып саналады. Ал жалпыға бірдей темпо-ритмді К.С.Станиславский шарттылық деп атайды.

Режиссер өз бетінше әрі еркін еңбек ету керек. Десек те, оның өнері драмалық шығарманың сапасына тікелей байланысты. Негізінде мақсаты драматургтің ойын айтып беру деп түсінетін режиссер қатты қателеседі.

Станиславский режиссер мен актерлер «ағаштардан орманды көрмейді» дейді. Көптеген техникалық тапсырмалар мен детальдармен шатаса отырып пьесаны толығымен көз алдымызға елестете алмаймыз. Дегенмен кез-келген кейіпкер қойлымды талай көрсе, сол күйде айтып өтеді. К.С.Станиславский алғашқы жасаған қадамнан теориялық сарынға түспей, пьесаны талдауға практикалық амалдарға бара білу өте маңызды.

Жақсы қойылған спектакль режиссердің тынбай күндіз-түні ізденушілігінің арқасы деп білуіміз керек. Режиссер драматургтерден, актерлерден, суретшілерден өзінің біліктілігімен, ізденпаздығымен, көрегендігімен әрқашан бір саты жоғары тұруы шарт. Режиссерлық өнерді театрда, концертте, көпшілік мерекелерде, той-думандарда ұйымдастырушысыз елестету мүмкін емес.
ӘДЕБИЕТТЕР

1. 
   А.Құлбеев. Сыр мен сымбат. «Мектеп-Болашақ» ЖШС, 2005ж.
   
2. 
   Ә.Сығай. Ой төрінде-театр. Алматы: ҚазАқпарат, 2008 ж.
   
3. 
   Б.Құндақбаев. Театр туралы толғаныстар. «Өнер» баспасы, 2006 ж.
   
4. 
   Ю.Головашенко. Режиссерско искусство Таирова. Москва, Изд. «Искусство», 1970.
   
5. 
   М.Байсеркенов. Сахна және актер. Алматы, «Ана тілі» 1993 ж.
   

ТҮЙІНДЕМЕ

Мақалада режиссерліктің театр ұжымындағы қызметі мен рөлі айқындалады.

РЕЗЮМЕ