Қазақ тілі лексика, фонетика, морфология мен синтаксис

сөздеріндегі, сондай-ақ, келейін-ші, келсінші, келіңдер-ші формаларындағы
-шы, -ші қосымшасы етістік сөздеріне қалау,тілек, жалыну мағынасын үстеп 
тұрса, бармақшы, келмекші дегендердегі -шы, -ші жұрнағы мақсаттың 
тиянақты түрде жүзеге асырылатынына көзді жеткізе түсетін мағына үстейді. 
Омоним жұрнақтардың қатарына –ық (-ік, -қ, -к, -ақ, -ек), -ын (-ін, -н), -ыт 
(-іт,-т), ыл (-іл, -л), -ыс (-іс, -с), -лас (-лес, -дас, -дес, -тас,-тес), -ыр (-ыр,
-ір, -ар, -ер), -дық ( -дік, -лық, -лік) және басқа жұрнақтарды қосуға болады.
Сонымен, синтетикалық (морфологиялық) тәсіл арқылы жаңа сөз 
тудыратын жұрнақтар:
1. Тілдің өз төл материалынан я басқа тілден енген материалдан 
шыққандығына қарай, төл жұрнақтар және кірме жұрнақтар болып;
2. Ерте я кеш шығып, қалыптасуына қарай, көне және жаңа жұрнақтар 
болып; 
3. Қазіргі кезде сөз тудыру қаблеттерінің бар я жоқтығына қарай, тірі 
жұрнақтар және өлі жұрнақтар болып;
4. Құрамындағы морфемалардың дара я күрделі болуына қарай, жалаң 
жұрнақтар және күрделі жұрнақтар болып; 
5. Мағыналық жағынан бір я бірнеше мағынаны білдіруіне қарай, дара 
мағыналы ( моносемиялық) және көп мағыналы (полисемиялық) 
жұрнақтар болып; 
6. Мағыналарының жақындықтарына қарай, мағыналас, синоним 
жұрнақтар болып; 
7. Айтылуы мен жазылуы бірдей бола тұра, мағыналары бір-бірінен алшақ 
омоним жұрнақтар болып; 
8. Қазіргі кезде сөз тудыру жағынан өнімді я өнімсіз болуына қарай, 
құнарлы жұрнақтар және құнарсыз жұрнақтар  болып бөлінеді.
50-жаттығу. Синтетикалық тәсіл арқылы жасалған сөз тұлғаларын тауып, құрамындағы
жұрнақтардың қай категорияға жататынын, түрлерін анықтаңыздар. 
1)Қолындағы кескегін ырғытып жіберіп, Желдібай орнынан қарғып тұрды (Б. 
М.) 2) Қаз-қатар киіз үйлер көрінді, түтіні сылаң қаға шұбатылып, ошақтарда 
от маздайды ( С. Ж. ). 3) Біз бәріміз де заман алдындағы жауапкершілігімізді 
түсінуіміз керек ( С. Ш. ). 4) Көшті жайлауға жөнелтіп жіберді де, Есеней мен 
Ұлпан қыстау салатын жер көруге жүріп кетті ( Ғ. Мұст. ).5) Мәрзия көзі 
ілініп, әдемі түс көріп, ұйқтап бара жатып шошып оянды (Ш. М. ). 
6) Ақтоты көңілденіп, ел қатарлы қалжыңнан құр қалмай отырды ( Б. Т. ). 7) 
Құлаштап сермелген әлпеншекке Абай мен Тоғжан кезек-кезек биіктеп түсіп, 
теңселіп тұрып, ән шырқасты (М. Ә. ). 8) Іші алтын, сырты күміс сөз 
жақсысын қазақтың келістірер қай баласы ( Абай ). 9) Абай шешесіне риза 
боп қуанып кеп, бұрынғы бір кішкентай күніндегі еркелігіне басты. ( М. Ә. ).

93 

жүктеу/скачать 3.22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: