Қазақ тілі мен латын тілі кафедрасы Қазақ Әдебиеті пәні бойынша әдістемелік өҢдеу мамандығы: Фельдшер Мейірбике ісі Стамотология Курс: І семестрі: ІІ

Романда Ботагөз бірнеше жерде әр қырынан суреттеледі. Автор оны кейіпкерлер көзімен бірде қызығып, бірде қызғанып, тіпті бірде өшпенділік сезімдермен суреттейді. Әркім өз көзқарасы, ниеті, тілегі тұрғысынан баға береді.

«... Мынау қалың бермеген, жүзіктің көзінен өткендей, қылыштай қылпылдаған жас жігіт, анау аққудың көгілдіріндей желкілдеп өсіп келе жатқан бүлдіршін қыз. Ол қыз «Ботагөз» десе – ботагөз. Тұнжыраған қарақаттай екі көзі жаутаңдап мөлдірейді де тұрады. Асқар соны сағалап жүр» [32,155-б.].

Ботагөз – ескі салт-дәстүрлерге қарсы күрескен жаңа дәуірдің адамы. Бесіктен белі шықпай жатып-ақ көргені қиыншылық. Әке өлімі, аяулы сырласы болған жеңгесі – Ақбаланың аянышты халде көз жұмуы, туған ағалары мен жалғыз нағашысы Амантайдың, сүйгені Асқардың жазықсыз қуғын-сүргінге ұшырауы Ботагөздің бір басына жетіп артылатын ауыртпашылық еді. Ботагөздің мінезіндегі қызға тән нәзіктік, сыпайгершілік оның төзімді де батыл қажырлылығымен үйлесім тапқан. Біз Асқардың ел ісіне араласып, талай қиындықты басынан өткерген тұстарында нәрестесін құшақтап, неше түрлі намысына тиер сөзді, өсекті естіп, өмірдің ащы-тұщысын бастан өткерген Ботагөзді көреміз. Осының барлығына төпеп берерлік қажыр-қайраты мен ақылдылығының арқасында ол бақытты күнді алдан тосып алады.

Асқар мен Ботагөздің арасындағы түсіністік өте бір жарасымын тапқан, басы артық қыздырма сезімнен ада қалыпта суреттеледі. Екеуінің арасындағы таза да мөлдір махаббатын тек жалаң жүрек сезімі етіп көрсетпейді, оны қоғамдық істермен әдемі үндестіріп бейнелейді. Біріне-бірі үлкен сеніммен қарайтын ғашықтардың ел басына күн туған кезде, өз бастарының қамынан гөрі, халықтың жағдайына баса назар аударуы шығарманың болашақ ұрпаққа берер тәрбиелік мәнінің жоғары екендігін танытады.

Ботагөз басынан өткен осындай жанын жегідей жеген жалған cөзден қиналу Асқардың басынан да өтеді.

Жазушы Асқар бейнесін кесек әрекетімен, ой-арман биіктігімен тартымды бейнелейді. Сол арқылы автордың оқыған, мәдениетті жастарымыздың көп болуын, басқа мәдениетті озық елдерден артта қалмауын армандағаны сезіледі.

Романда Асқардың алғашқы Ботагөзге деген сезімінің ояна бастаған кезін, іштей мазалаған белгісіз бір ойлар, берекесін алған ішкі толғаныстарын табиғат көріністерімен астастыра суреттейді. Екі жастың берік махаббаты қоғам қайшылықтарымен астаса беріліп, сезім тұрақтылығын, осы жолдағы күрестің баяндылығын паш етеді.

«Ботагөз» романы – қазақ әдебиетінің зор әлеуметтік-тарихи және эстетикалық мәні бар аса ірі шығармалардың бірі. Өзінен кейінгі озық шығармаларға көш басшы болды.

ХХ ғасыр басындағы қазақ халқының отаршылдық қанау астындағы өмірінің шындығы мен оның азаттық, теңдік жолындағы күресін кең 18 бейнелеген, қазақ әдебиетіндегі күрделі эпикалық шығарма есебінде ол әдебиет тарихында зор жетістік ретінде бағаланды.

1. Сабақ тақырыбының мазмұнымен танысу.

2. Әңгімелерімен танысу, оқып мазмұнын айту.
12. Жаңа тақырыпты бекіту: 9 мин (10%)
1. Оқушылардың өз бетінше атқарған жұмысындағы тапсырмаларды талқылау.

2. С.Мұқановтың өмірі мен шығармашылығына қысқаша шолу жасау.

3. Шығармаларын оқып талдау.
13. Сабақты қорытындылау: 2 мин (2%)
А) жеке кеспе қағаздардағы тапсырмаларды орындау;

Ә) сұрақтарға жауап беру;

• 
  Оқыту: жазушының әлемдік мәдениетке қосқан үлесі туралы оқушылардың білімдерін жүйелеу. Ұлы суреткердің алғашқы шығармаларынан көрінетін азаматтық рух, еліне, халқына деген махаббатының мән- мағынасын ашу, эпопеяға барар жолдағы автор ізденісіне негіз болған қайнар бұлақтар;
  
• 
  Тәрбиелік: туған жерін қадірлеу, халқына қызмет ету, ел тірлігі, ел бірлігі, ұрпақ келешегі, адам жанының рухани тазалығы жайлы ойларын жүйелей отырып, адамгершілік пен адамдық қасиетке тәрбиелеу, кәсіптік бағдар беру..
  
• 
  Дамыту: өнерге айналған өмірді танып білу,өзіндік тұжырым-пікір жасау дағдыларына үйрету, жазушының суреткер ретіндегі ойшылдық шеберлігіне, тереңдігіне ену, ұғып, меңгеру;
  

• 
  Негізгі (н)
  

1. 
   Бердібаев Р. Қазақ тарихи романы/ Р.Бердібаев – Ғылым. Алматы, 1979.
   
2. 
   Ана тілі: қазақ мақал-мәтелдері.- Алматы, 2003.
   
3. 
   Сарбалаев Б. Өткірдің жүзі/ Б.Сарбалаев -Алматы, 1992.
   
4. 
   Қазақ афоризмдер.- Алматы: кітап баспасы, 2008.
   
5. 
   Нарымбетов Ә. 70-80 жылдардағы қазақ поэмасы/ Ә.Нарымбетов - Алматы, 1999.
   
6. 
   Қабдолов З. Әдеби толғаныстар мен талдаулар/ З.Қабдолов Т.- Алматы, 2004.
   
7. 
   Айтбаева А.Табиғат лирикасы/ А.Айтбаева – Алматы, 2001.
   
8. 
   Кәрібаева Б.Қазіргі қазақ лирикасының поэтикасы / Б. Кәрібаеа - Алматы, 2001
   
9. 
   Есболатова Ғ. Қазақ тілі: Тіл дамытуға арналған көмекші құрал. -Алматы, 1995.
   

• 
  Қосымша (қ)
  

2. Балқыбек Ә.Сөз төркіні//Ә.Балқыбек.- Қазақ әдебиеті, 2003.

3. Бердібаев Р.Тарихи роман./ Р.Бердібаев.- Алматы, 1995.

4. Сыдықов Т.Қазақ тарихи романдары./Т. Сыдықов –Алматы, 1997.

5. Жұмабаев М. Жан сөзі./М.Жұмабаев- Алматы: «Раритет», 2005.

8. Ұйымдастыру кезеңі: 5 мин (6%)

• 
  Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру.
  
• 
  Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру.
  
• 
  Сабақтың мақсаты мен міндеті.
  

2. Ботакөз романындағы жағыды кейіпкерлерді ата

3. Ботакөз романы несімен ұнады
10. Жаңа сабақты түсіндіру: 27 мин (30%)
Мұхтар Әуезов «Қорғансыздың күні» әңгімесі
Қазақ өнерінің кемелденуіне, әлемдік мәдениетке қымбат қазына қосқан, әлемдік құбылысқа айналған, қазақ әдебиетінің классигі, академик Мұхтар Әуезов бұрынғы Семей уезі, Шыңғыс болысындағы Қасқабұлақ деген жерде 1897 жылы 28 қыркүйекте дүниеге келген.

Бала күнінен Абай нәрінен, тағылымынан нәр алып өскен Мұхтар ұлы ақын шығармасымен сауат ашып, хат таниды. Оны бұл дәстүрде тәрбиелеген-өсірген атасы Әуез еді. Он бір жасында әкесі қайтыс болып, Мұхтар ағасы Қасымбектің тәрбиесіне көшеді.

Семейдегі орыс гимназиясында бес жыл, мұғалімдер семинариясында төрт жыл оқиды.    ,

Ол өте зерделі, алғыр, ынталы шәкірт болады. Семинариядан соң қаламгерлік еңбекпен қатар, Кеңес өкіметінде бірнеше1 ресми қызметтер атқарады. 1922 жылы Ташкент мемлекеттік университетіне түсіп, кейін Санкт-Петербург университетінің филология факультетіне ауысып, оны 1928 жылы бітіреді. Орта Азия университетінің аспирантурасын аяқтап, жиырма шақты жылға созылған көл-көсір білім алады.

Ол тұңғыш әңгімесін 21 жасында жариялады. Алғашқы әңгімесі – “Қорғансыздың күні” – сыншыл реализм үлгісінде жазылды. Бұдан кейін жиырма жыл бойы шағын прозалық шығармалар жазды. Алғашқы әңгімелері драматизмге, терең психологизмге құрылған, дараланған адам характерін даму, өрбу үстінде суреттеп шыңдалған суреткер әлемге әйгілі “Абай жолы” роман-эпопеясын жазып шығарды.

1942-1947 жылдары жазылып, “Қазақ өмірінің энциклопедиясы” аталған бұл роман қазақ тілінің ішкі мүмкіндігін әлемге паш етті. “Абай жолы” әлемнің 30 шақты тіліне аударылды. 1959 жылы Лениндік сыйлықа ие болды.

Сонымен қатар М.Әуезов Абайтануды жүйелі ғылым саласына –айналдырды. Ол – Абай өлеңдерін жинаушы, зерттеуші, жариялаушы болды. Ұлы ғалым фольклор, әдебиет тарихына байланысты да көп зерттеулер жүргізді. , М.Әуезов драматургия саласында да көп еңбек етті. Алғаш қазақ театр өнерінің шымылдығын Ойқұдықта, киіз үйде ашқан М.Әуезов қаламынан 30-дан аса драмалық шығармалар туды. Жазушылық, ғалымдыққа қоса, Мұхтар Омарханұлы жоғарғы. Оқу орындарында ұстаздық етіп, дәріс оқыды.

1961 жылы, 27 маусымда ұлы жазушының жүрегі соғуын тоқтатты.

Алғашқы көркем әңгімесі – «Қорғансыздың күні» 1921 жылы жарияланады. М.Әуезов 1922 жылы Орынборда Қазақ Орталық Атқару Комитетінде жауапты қызметте болды. Бұдан соң Ташкентке келіп, қызметке орналасады, әрі Орта Азия Мемлекеттік университетінде оқиды. Мұхтардың бірталай әңгімелері 1922-23 жылдарда «Сана», «Шолпан» журналдарында басылған («Кешкі дөң басында», «Түнгі ауыл», «Қысты күнгі дала», «Қысқы түн», «Сыбанның моласында», «Текшенің бауырында», «Сөніп жану»)

«Адамшылық негізі - әйел», «Мәдениетке қай кәсіп жуық», «Оқу әдісі», «Ғылым тілі» секілді мақалаларында ол оқу-ағартудың, мәдениеттің маңызды мәселелерін көтереді. Мұхтардың 1923 жылы Орта Азия мемлекеттік университетінде қырғыз эпосы «Манас» туралы жасаған баяндамасы ғылыми қауымның назарын аударады.

1923 жылы М.Әуезов Ленинград университетінің филология факультетіне оқуға түседі. Ең атақты жоғары оқу орындарының бірінде сабақ алу, аса көрнкеті ғалмдардың дәрітерін тыңдау оның білім өрісін ерекше өсіреді. Семей губерниялық атқару комитетінің шақыруымен Мұхтар 1924 жылы еліне оралып, Қазақ педагогикалық техникумында сабақ береді. Ол осы жылы Орыс географиялық қоғамының Семей бөлімшесіне толық мүше болып өтеді, көп ұзамай, бөлімше төрағасының орынбасарлығына сайланады. 1924 жылдың қысында М.Әуезовтің басқаруымен Семейде Абайдың қайтыс болғанына жиырма жыл толуына арналған ғылыми жиналыс өткізіледі. Оның көркем прозадағы бір топ туындысы да осы кезең жемісі. («Жетім», «Барымта», «Ескілік көлеңкесінде» «Жуандық»). Драматургия, аударма, сын-зерттеу еңбектері де қатарласа туып жатады. Бұған 1923 жылы жазылған «Бәйбіше-тоқал» драмасы мен «Қобыланды батыр», «Қазақ әдебиетінің тарихы» атты зерттеулері, «Жердің жаратылысы жайындағы әңгімелер» деген аудармасы мысал бола алады.

М.Әуезов осы кезде ел арасынан, құйма құлақ қариялардан ауыз әдебиеті нұсқаларын, ең маңыздысы – данышпан ақын Абайдың өлеңдерін үздіксіз жинап, жазып алып, жариялап отырды.

2. Әңгімелерімен танысу, оқып мазмұнын айту.

2. М.Әуезовтың өмірі мен шығармашылығына қысқаша шолу жасау.

3. Шығармаларын оқып талдау.
13. Сабақты қорытындылау: 2 мин (2%)
А) жеке кеспе қағаздардағы тапсырмаларды орындау;

Ә) сұрақтарға жауап беру;

• 
  Оқыту: жазушының әлемдік мәдениетке қосқан үлесі туралы оқушылардың білімдерін жүйелеу. Ұлы суреткердің алғашқы шығармаларынан көрінетін азаматтық рух, еліне, халқына деген махаббатының мән- мағынасын ашу, эпопеяға барар жолдағы автор ізденісіне негіз болған қайнар бұлақтар;
  
• 
  Тәрбиелік: туған жерін қадірлеу, халқына қызмет ету, ел тірлігі, ел бірлігі, ұрпақ келешегі, адам жанының рухани тазалығы жайлы ойларын жүйелей отырып, адамгершілік пен адамдық қасиетке тәрбиелеу, кәсіптік бағдар беру..
  
• 
  Дамыту: өнерге айналған өмірді танып білу,өзіндік тұжырым-пікір жасау дағдыларына үйрету, жазушының суреткер ретіндегі ойшылдық шеберлігіне, тереңдігіне ену, ұғып, меңгеру;
  

• 
  Негізгі (н)
  

1. 
   Бердібаев Р. Қазақ тарихи романы/ Р.Бердібаев – Ғылым. Алматы, 1979.
   
2. 
   Ана тілі: қазақ мақал-мәтелдері.- Алматы, 2003.
   
3. 
   Сарбалаев Б. Өткірдің жүзі/ Б.Сарбалаев -Алматы, 1992.
   
4. 
   Қазақ афоризмдер.- Алматы: кітап баспасы, 2008.
   
5. 
   Нарымбетов Ә. 70-80 жылдардағы қазақ поэмасы/ Ә.Нарымбетов - Алматы, 1999.
   
6. 
   Қабдолов З. Әдеби толғаныстар мен талдаулар/ З.Қабдолов Т.- Алматы, 2004.
   
7. 
   Айтбаева А.Табиғат лирикасы/ А.Айтбаева – Алматы, 2001.
   
8. 
   Кәрібаева Б.Қазіргі қазақ лирикасының поэтикасы / Б. Кәрібаеа - Алматы, 2001
   
9. 
   Есболатова Ғ. Қазақ тілі: Тіл дамытуға арналған көмекші құрал. -Алматы, 1995.
   

• 
  Қосымша (қ)
  

2. Балқыбек Ә.Сөз төркіні//Ә.Балқыбек.- Қазақ әдебиеті, 2003.

3. Бердібаев Р.Тарихи роман./ Р.Бердібаев.- Алматы, 1995.

4. Сыдықов Т.Қазақ тарихи романдары./Т. Сыдықов –Алматы, 1997.

5. Жұмабаев М. Жан сөзі./М.Жұмабаев- Алматы: «Раритет», 2005.

8. Ұйымдастыру кезеңі: 5 мин (6%)

• 
  Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру.
  
• 
  Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру.
  
• 
  Сабақтың мақсаты мен міндеті.
  

1. М. Әуезовтың қандай шығармалары бар?

2. «Қорғансыздың күні» романында не жайлы айтылады

10. Жаңа сабақты түсіндіру: 27 мин (30%)
Еңілік – Кебек
«Еңлік-Кебек» – екі жастың махаббатын жыр ететін шығарма. Еңлік пен Кебек туралы хикаялар оқиға болған 18 ғасырдан бастап ел арасына кең тараған. Алғашқы жазба дерек 1892 жылы «Дала уалаяты» газетінің отыз бірінші және отыз тоғызыншы сандарында жарияланған «Қазақтардың естерінен кетпей жүрген бір сөз» деген мақалада келтіріледі. Бүгінгі күнде жыр түрінде жеткен «Еңлік – Кебек» дастанының екі нұсқасы белгілі. Оның біріншісі – 1912 жылы Семейдегі «Жәрдем» баспасынан жеке кітап болып жарық көрген, Абай ұсынған тақырып бойынша Шәкәрім жазған «Жолсыз жаза яки кез болған іс» деген шығарма да, екіншісі – Мағауия Абайұлы жазған «Еңлік – Кебек» дастаны. Шәкәрім нұсқасы 1988 жылы қайта жарық көрді. Бұл поэма 652 жолдан тұрады. Мұхтар Әуезовтің жеке кітапханасында сақталған Мағауия Абайұлы дастанын 1941 жылы Қайым Мұқаметханов баспаға әзірлеген. Бұл қолжазба тек 1960 жылы баспадан шығарылған «Дастандар» деген жинақта алғаш рет жарияланды. Жазушы Әуезов осы дастанның арқауымен осы аттас трагедия жазды. Шығыс Қазақстан облысы Абай ауданында дастан кейіпкерлері Еңлік пен Кебекке ескерткіш орнатылған. Құрылысқа жергілікті халық шеберлері өңдеген қызыл, күрең және ақшыл сұр түсті гранит, цемент, құм, алебастр, әк, жоса пайдаланылған. Ескерткіш қойылған тау басындағы ескі зираттың үсті тегістеліп, алаң айналасы жалпақ тақтатастармен көмкеріліп, ал оның үстіне әр жерден орнатылған аласа сынтастар арасына жуан шынжыр арқанды бостау кермелеп қоршау жасалған. Төрткіл алаңның ортасынан 4 қабырғалы күмбез-тұғыр соғылып, оның үстіне орнатқан биікт. 6 метрлік мұнара мен күмбез түйісетін дөдегені керегекөз өрнекпен әшекейлеген. Күмбездің 4 жағында шығыстық мәнермен ойып шығарылған 4 арка бар. Олардың маңдайшасында “Еңлік — Кебек” деген егіз есім әсемдеп жазылған. Ескерткіштен батысқа қарай 8 —9 км жерде 1917 жылы 7 маусымда М.Әуезовтің “Еңлік — Кебек пьесасы осы арада алғаш рет киіз үй сахнасында қойылды” деп жазылған тағы бір ескерткіш бар.

11. Оқушылардың өз бетінше атқаратын жұмысы: 31 мин (35%)
1. Сабақ тақырыбының мазмұнымен танысу.

2. Әңгімелерімен танысу, оқып мазмұнын айту.

2. М.Әуезовтың өмірі мен шығармашылығына қысқаша шолу жасау.

3. Шығармаларын оқып талдау.
13. Сабақты қорытындылау: 2 мин (2%)
А) жеке кеспе қағаздардағы тапсырмаларды орындау;

Ә) сұрақтарға жауап беру;

• 
  Оқыту: жазушының әлемдік мәдениетке қосқан үлесі туралы оқушылардың білімдерін жүйелеу. Ұлы суреткердің алғашқы шығармаларынан көрінетін азаматтық рух, еліне, халқына деген махаббатының мән- мағынасын ашу, эпопеяға барар жолдағы автор ізденісіне негіз болған қайнар бұлақтар;
  
• 
  Тәрбиелік: туған жерін қадірлеу, халқына қызмет ету, ел тірлігі, ел бірлігі, ұрпақ келешегі, адам жанының рухани тазалығы жайлы ойларын жүйелей отырып, адамгершілік пен адамдық қасиетке тәрбиелеу, кәсіптік бағдар беру..
  
• 
  Дамыту: өнерге айналған өмірді танып білу,өзіндік тұжырым-пікір жасау дағдыларына үйрету, жазушының суреткер ретіндегі ойшылдық шеберлігіне, тереңдігіне ену, ұғып, меңгеру;
  

• 
  Негізгі (н)
  

1. 
   Бердібаев Р. Қазақ тарихи романы/ Р.Бердібаев – Ғылым. Алматы, 1979.
   
2. 
   Ана тілі: қазақ мақал-мәтелдері.- Алматы, 2003.
   
3. 
   Сарбалаев Б. Өткірдің жүзі/ Б.Сарбалаев -Алматы, 1992.
   
4. 
   Қазақ афоризмдер.- Алматы: кітап баспасы, 2008.
   
5. 
   Нарымбетов Ә. 70-80 жылдардағы қазақ поэмасы/ Ә.Нарымбетов - Алматы, 1999.
   
6. 
   Қабдолов З. Әдеби толғаныстар мен талдаулар/ З.Қабдолов Т.- Алматы, 2004.
   
7. 
   Айтбаева А.Табиғат лирикасы/ А.Айтбаева – Алматы, 2001.
   
8. 
   Кәрібаева Б.Қазіргі қазақ лирикасының поэтикасы / Б. Кәрібаеа - Алматы, 2001
   
9. 
   Есболатова Ғ. Қазақ тілі: Тіл дамытуға арналған көмекші құрал. -Алматы, 1995.
   

• 
  Қосымша (қ)
  

2. Балқыбек Ә.Сөз төркіні//Ә.Балқыбек.- Қазақ әдебиеті, 2003.

3. Бердібаев Р.Тарихи роман./ Р.Бердібаев.- Алматы, 1995.

4. Сыдықов Т.Қазақ тарихи романдары./Т. Сыдықов –Алматы, 1997.

5. Жұмабаев М. Жан сөзі./М.Жұмабаев- Алматы: «Раритет», 2005.

8. Ұйымдастыру кезеңі: 5 мин (6%)

• 
  Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру.
  
• 
  Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру.
  
• 
  Сабақтың мақсаты мен міндеті.
  

2. Еңілік-Кебек қалай туындаған

3. Еңілік-Кебек ескерткіші қай жерде орналасқан.
10. Жаңа сабақты түсіндіру: 27 мин (30%)
Абай жолы
Тарихты көркем әдебиетте бейнелеудің әлем әдебиетіндегі тамаша үлгілерін еске ала отырып, біздегі, яғни қазақ әдебиетіндегі бірегей үлгі ретінде ұлы жазушы М.Әуезовтің «Абай жолы» романын айта аламыз.

«Абай жолы» - қазақ өмірінің айнасы, үлкен бір энциклопедиясы, тұтас бір дәуірді жан-жақты толық бейнелеп берген, мазмұн-мағынасы, көркемдік бітімі, сипат-ерекшелігі жағынан да үздік шығарма.

Ал біздің қарастыратын мәселеміз: «Абай жолы» роман-эпопеясындағы ғашықтық сезімді беру жолындағы жазушының шеберлігі, шығарманың өне бойында табиғи өріліп отыратын махаббат тақырыбы.

Роман-эпопеяның екінші кітабында әрқайсысы жеке шығармаға арқау болатын тақырыптар жеткілікті. Солардың бірі - әйелдің бас бостандығымен жалғасып, сабақтасып жататын махаббат тақырыбы.

Романда бір-бірін жүрек қалауымен ұнатқан екі жастың қосылуына ешқандай мүмкіндік болмады. Олардың бас еркін өздеріне билетпей, танымайтын, білмейтін жат адамдармен атастырған әке әмірі жүріп тұрған кез. Тағдырдың жазуынан, әкенің әмірінен асар дәрмен жоқ. Өзімен терезесі тең Алшынбайдай құда тапқанына Құнанбай риза. Әке-шешенің Абайдан ықтияр, таңдау сұрамай, қақпалап апарып Ділдәға қосады.

Тоғжан Абайдың тұрмыс-дәулетіне қызыққан қыз емес, оның ақыл-парасатына, биік адамдық тұлғасына бас иген. Адал жүрегін ұсынған. Мәңгілік жүрегіне жазылмас жара салған Абай - Тоғжан өмірінде қайталанбас, орны бөлек адам. Екі жүрек егіздік тапқан, бірін-бірі іштей танып, тіл қатқан. Біржола келмеске кеткен, Тоғжанын күн өткен сайын сағынады. Ата заңымен ұзатылып кеткен, бақыты басқа біреуге бұйырған, басқа құшақтағы Тоғжанның жүрегі де Абайын іздеп қан жылайды. Бұлқынып шығар дәрмен жоқ. Жүрекке түскен сары уайым оның жанын да жегідей жеп жатыр. Тоғжан үшін Абайсыз өмір – қуыс дүние, өлі тіршілік. Еріксіз ұзатылып бара жатқанда, «өзіне оң сапар тілеген жоқ», өлім тілеп кетті. Яғни бұдан түйер ой - жүрек қалауымен қосылмаған пендеге өмір өліммен тең екендігі.

Шығармадағы Тоғжан бейнесі – шынайы махаббаттың, қазақ қыздарының ғажайып үлгісі ретінде нанымды суреттелген. Абай Тоғжанмен кездесуі мен сырласуын бүкіл саналы ғұмырының мағыналы сәті, бақыты деп санайды. Абай мен Тоғжанның ішкі сезімі мен толғаныстары барынша реалистік тұрғыда суреттелген.

Романда Абай мен Әйгерім арасындағы махаббат та өте бір әдемі нәзіктікпен, табиғилықпен суреттелген. Әйгерімінен Тоғжанын тапқан Абай өзінің жуандығын бұлдап, тізе көрсетіп оны еріксіз алмақ емес, Әйгерімге сөз салуға Жиреншені жіберіп жатқанда, Абай осыны қатты ескертеді. «Бір нәрседен қатты сақ бол. Бар-барымша айтатыным сол. Қайсысы көнсе де, Құнанбай баласы еді, елге істейтін тізесі көп жуан ауыл еді, бермесем әлгі бола ма, кесірі тие ме деген ойды ойлай көрмесін. Ата айдынымен, ауыл атағымен алар болсам, онда қыз алған, жар алған болмаспын, қорлық алған болармын»-дейді [33,317-б.]. 19 Абай мен Әйгерімді қосқан екеуінің бойындағы өнерге деген үлкен құрмет, өнерді жанымен түсініп, сезінетіндіктері де болар. Тоғжанын жоғалтып, көңілі құлазып жүрген кезінде, кездейсоқ жағдайда әдемі, әсем әнімен Абайды ұйқысынан оятқан, өмір сүруіне деген үлкен құлшыныс әкелген Әйгерім, Абайдың бойындағы көпке дари бермейтін ұлы қасиеттерін, өнерге деген ыстық ықласын, оған үлкен жанаршырлықпен қарайтынын түсініп, бағалай білді. Әйгерімін Абай да қадірлей білді. Әйгерім үшін әнсіз өмір жоқ. Әйгерімнің салған әні Абайға қуаныш әкелді, жанын жадыратты.

«Абай жолында» ән өнеріне, ән айтылатын, жастардың басын қосатын, ғашықтарды табыстыратын халқымыздың түрлі ойын-сауық кештеріне, той-думандарға баса назар аударады. Жазушы адам өміріне ән мен жырдың қаншалықты қатысы барлығын Абай басынан өткен барлық жағдай оның ішінде Абай – Тоғжан, Абай - Әйгерім және маңындағы жастар Әмір мен Үмітей, Оралбай мен Керімбала арасындағы қарым-қатынастарды сөз еткенде тереңірек тоқталады. Бұлардың ғашықтығының трагедиялық салдары – халықтық дәстүрдің өзгермес заңына қарсылық нәтижесі. Шығармадағы Мәкен – Дәрмен, Қуандық, Салтанат, Салиха мәселелері де айтылмыш жағдайлармен тамырлас.

Бүгінгі күні әдеби процесте ерекше көкейкесті деген мәселелердің бірсыпырасы осымен, адамның өзін-өзі танып, білуге деген талпынысының терең сипат алуымен тығыз байланысты. Адамның өз ішіне бойлауы, өз жанының иірімдері бұрылыс бұлтарыстарындағы құпиясын ашуға, оны тануға, көркейтуге деген саналы құштарлығы неғұрлым күшейе түскен сайын оның белсенділігі де соғұрлым ұштала түсуде. Осы ретте суреткерлердің адамның жан дүниесіне тереңдеп баруы, түрлі сезімдік, ақыл-ой толғаныстарына талдау жасауы, соның бәрінде адамгершілік, тазалық пен тиянақтылық бірінші орынға қойылуы, біздің қоғамымыздың өз даму сатысы талабынан, рухани және материалдық талабынан туып отырғаны даусыз.

Сондықтан М.Әуезов шығармаларына талдау жасағанда, олардың шығармаларындағы авторлық бағытының ерекшелігімен қатар, ұлттық, халықтық сипат – белгілеріне де назар аударамыз.

Тоғжанмен арадағы бақытты шақ, Тоғжанды жоғалтудың ауырлығы, Әйгеріммен табысу, бұл табысудың налаға ауысуы – бәрі бір-бірімен қарама-қарсы мәндегі оқиғалар. Табиғи ортада да Абай осындай қым-қиғаш өмірді бастан өткереді. Аңшылық пен пәк табиғатты тамашалау, оның ләззаты, одан ауыр, тым жабырқау күйге ауысуы – бұлар да контрастық қатынаста алынған. Осы боранды күні Абайдың Тоғжанмен ұшырасуы бұған дейінгі қарама-қайшылық барлық оқиғаларға түгелдей қайшы әрі бұл қарама-қарсылықтардың ең шырқау биігі болып табылады.

Жазушы кейіпкер психологиясын ашуда ішкі және сыртқы әрекеттер мен қоршаған табиғи, әлеуметтік орта құбылыстарын керемет жарасымдылықпен астастырып, тұтастырып жібереді. Сонда кейіпкердің санасындағы ішкі монолог пен диалог та, оның іс-әрекеті мен сыртқы түр-қалпы да, табиғат құбылыстары мен әлеуметтік алғышарттар – бәрі де астасып кетіп, басты бір мақсатқа, кейіпкер характерін кең әр қырынан ашуға қызмет етеді. 20
Ғашықтық сырларды, ғашықтық жұптар арақатынасын суреттеуде М.Әуезов пен классикалық орыс әдебиеті өкілдерінің арасындағы тақырыптық жалғастық байқалады. Жоғарыда келтірілген үзінділерден А.С.Пушкиннің «Евгений Онегиндегі» Татьянасы мен Тоғжанның ішкі жан дүниесіндегі қиналыстары бірін-бірі толықтырып тұрған сияқты. Ауырып келген Абай мен оны көріп тұрған Тоғжанның жағдайы, Тоғжанның жан қиналысынан шыққан сөздері Пушкин кейіпкерлерімен рухтас, үндес болып келеді. Абай мен Тоғжан, Абай мен Әйгерім арасы – ғашықтық сезімнің қатпары мен бұралаңы мол, жанды ауыртар дерті де бар таза, табиғи көрінісі.