«Қазақ тілі стилистикасы» пән бойынша эмтихан сұрақтары
Фразеологиялық варианттар мен синонимдер, әр стильге тән қолданысына прагмастилистикалық талдау жасаңыз
жүктеу/скачать 157.83 Kb.
|
| 7. Фразеологиялық варианттар мен синонимдер, әр стильге тән қолданысына прагмастилистикалық талдау жасаңыз.
Фразеологиялық варианттар — мағына бірлігінде ешқандай өзгешелігі жоқ, құрылым-құрылысы жағынан ұқсас (үйлес) келген тұрақты тіркестер. Фразеологиялық варианттар екі түрлі болады: 1) фонетикалық вариант, 2) лексикалық варианттан Фонетикалық вариантқа тұрақты тіркестің құрамына енген кейбір сөздердің бірде жуан, бірде жіңішке, кейде толық, кейде қысқарып айтылуы жатады. Мысалы, ай дейтін ажа жоқ, қой дейтін қожа жоқдегенді әй дейтін әже жоқ, қой дейтін қожа жоқ деп те айта береді. Мұндағы ай мен әй, ажа мен әже бір-біріне фонетикалық вариант болып есептеледі. Бұлардың екі түрлі болып өзгеріп отыруынан тұрақты тіркестің мағына бірлігіне тигізер ешбір зияны жоқ. Сол сияқты адыра (адырам) қал, әдіре (әдірем) қал деп те айтыла береді. Мұнда бірде жуан, бірде жіңішке, кейде толық (адырам - әдірем), кейде ықшамдалып, қысқарып (адыра-әдіре) айтылып түрғанымен, тұрақты тіркестің мағынасын өзгертуге ешқандай себеп бола алмайды. Лексикалық варианттар фразеологизмдердің арасынан ете жиі ұшырасады. Мысалы, ағама жеңгем сай — апама жездем сай, аға өлсе, іні мүра — аға өлсе, жеңге мұра, адыра қалды — қараң қалды, ажар білдірді — қабақ білдірді, азуы алты қарыс — азуы кере қарыс, ай дала — жапан дала, айтып-айтпай немене — айтып-айтпай не керек, айт-үйт жоқ — ай-шай жоқ, екі удай болды — екі жар болды — екі жақ болды, жас өспірім — жас ұлан — жас түлек т. б. Кей жағасырдайда фразеологизмнің құрамындағы әрбір сөзден әр түрлі варианттар өрбиді. Мысалы, көңілге қуат (медет, медеу) қылды (тутты, етті), көңілден кір (дақ, дық, кірбің, қаяу, қылау) арылды (ашылды, кетті), көңіл ауды (бөлінді, кетті, құлады), көңіл көншіді (жайланды, тынды, орнықты, демеді), көңілін жыртты (жықты, қайтарды, қалдырды), көңілі өсті (сергіді, тасыды, шалқыды) т. б. Лексикалық варианттардың бір-бірінен сәл болса да ерекшелігі байқалады. Сондықтан Бұларды фразеологизмдердің синонимдік тәсілімен түрленуі деп те атауға болады. Варианттарда (фонетикалық, лексикалық) қапайда ең кемі бір сыңары ортақтаса қолданылса, синонимдес фразеологизмдерде ешбір компонент қайталанбайды. Синоним – айтылуы әр түрлі, бірақ мағыналары бір-біріне жақын сөздер. Синонимдер кем дегенде,екі сөзден болады. Одан да көп сөзден болуы мүмкін.Мысалы:сабырлы,байсалды,төзімді,ұстамды,салмақты. 1.Екі сөздің сырт формасы мүлдем басқа болып келуінен жасалады: адам – кісі; ел-халық; надан – топас; үлкен – зор; әдейі – қасақана; нану – сену т.б. 2.Кейде синонимдік қатарға енген сөздердің бірді-екілі дыбыстарында ғана өзгеріс болып келеді: мағлумат – мәлімет т.б. Түбірлерге қосымшалар қосып, негізгі түбір мен туынды түбір біріне-бірі синоним болады: жара – жарақат, ағын – ағыс, ық – ықтасын, қап – қапшық, келін – келіншек т.б. Синонимге тән негізгі бес түрлі белгі бар: а) Синонимдер кемінде екі сөз болуы керек; ә) Синонимдерге енетін сөздердің мағыналары үйлес, жақын болуы керек; б) Синонимдер үнемі бір сөз табынан болуы керек; в) Синонимдер белгілі бір сөз табына тән грамматикалық тұлғада тұруы шарт г) Бірін-бірі ауыстыратын синонимдер сөйлемнің бір-ақ мүшесінің қызметін атқаруы керек. Синонимдер негізінен үш сөз табынан жасалады. Зат есімнен жасалған синонимдер: кескін, пішін, бейне,мүсін т.б. Сын есімнен жасалған синонимдер: қайғылы, уайымды,мұңды, қасіретті, қапалы т.б. Етістіктен жасалған синонимдер: айту, жеткізу, сөйлеу,хабарлау т.б. Сондай-ақ, синоним қатары үстеулерден де болуы мүмкін.Мысалы: Жақып бұл хабарды шапшаң жеткізді. Жақып бұл хабарды тез жеткізді. Жақып бұл хабарды дереу жеткізді. Жақып бұл хабарды жедел жеткізді. Прагмастилистика – стилистика ғылымының жаңа бағыты. Кез келген айтылым адресаттарға ақпарат берумен қатар, оның қабылдауына ықпал ететін тілдік бірліктерді таңдайды жəне оның реакциясын тудырады. Адресанттан алынған ақпараттан кейінгі адресаттың белгілі пікірге келіп, қайтадан қандай əрекет жасайтынын прагматика зерттейді. Прагматика адамның белгілі жағдайда қандай мақсатпен сөйлеп тұрғанын қоса қарастырады. Адресант пен адресат арасындағы қарым-қатынас аясындағы тілдік бірліктердің ықпал ету жəне əсер ету мақсатынан пайда болған туынды мəтін прагмастилистика деп аталады. Ауызекі сөйлеу стиліне жалпыхалықтық тілдегі əлеуметтік мəндегі фразеологиялық тіркестердің қолдануы заман, қоғамдағы сан алуан мəселелерге қатысты қолданылады, оның астарында прагматиканың ықпалы ерекше байқалады: басына іс түсу – қиыншылық көру, қылмысты болу – жазаға тарту, құлап қалды – оқуға түсе алмау, қалтасы қалың – ақшасы көп, орнынан түсті – əкімшілік орыннан айрылуы сияқты «жаңашыл» тіркестерді көп кездестіруге болады. Мысалы, Ақша мінді, ақшаға жығылды, ақшаны судай сапырды, ақша жеп қойды, ақша түбіне жетті, ақшасын астына жасырды, ақшасы күйіп отыр, көрпесі толған ақша, ақшасын судай шашып-төкті, ақшасы қалтасын тесіп барады. Көркем әд стильіеде ойды әсерлі,көркем жеткізу үшін қолданылады. Ресми стильде ФТ қолданылуы бейнелілік мақсатта емес, стереотипті қалыптасқан үлгілері түрлерінде кездеседі, бірақ қазақ тілінің фразеологиялық сөздігінен ресми құжаттарда қолданылатын жалпыхалықтық тілдегі бейнелі тұрақты тіркестерді көптеп кездестіруге болады. Арыз айтты (өтінді, сұранды, шағынды): арыздасып айтқан сөз (өлім алдында қоштасып айтқан сөз, өсиет, мұрагерлік, қарыздарды қолдануға болады); арыз жаудырды (үсті-үстіне шағым жауды), (шағым арыз беру мақсатында қолданысқа түсу керек); Синонимдес фразеологизмдер аудармада өзінің аударылуына тиісті қызметін ғана көрсетіп қоймайды, дискурс пен мəтінде белсене қызмет атқарады, қазақ əдеби тілінің сөздік құрамының жаңа номинацияларымен толығуына жол ашады. Мысалы, Золотое рукопожатие – алтынға бөлеу; вабанк – нар тəуекел; даю, чтобы и ты мне дал – береген қолым алаған; крутящаяся дверь – есіктен қуса, тесіктен кірді; мебельная фурнитура – жиһаздың асай-мүсейі. Ғылыми стильде жалпыхалықтық тілдегі фразеологизмдер кездеседі: атап айтқанда, баға берді, байлаулы сөз (үзілді-кесілді, тоқтаған, байлаулы пікір-ой) көкейкесті (кесті) кіндік тамыр, ойға қонымды, қозғау салды, назар аударды, ой салды, ортаға салды, т.б. Публицистикалық стильде ФТ қолданылуы басқа стильдерге қарағанда өзіндік ерекшелігі бар. Оның себебі қоғам өміріндегі толып жатқан жаңалықтарға байланысты бейнелі фразеологизмдердің синонимдік қатарларын көптеп кездестіруге болады. Фразеологизмдер бұқаралық ақпарат құралдарының кез келген түрінің радио, газет, теледидар, т.б. мұқтажын өтей алатын қазақ лексикасының негізгі көздерінің бірі болып табылады. Публицистикалық стильде ФТ стильдік қызметімен, ассоциациясымен келетін амал-тəсілдер қосылғанда ана тілінің байлығы еркін қолданысқа түседі, зерттеушілер публицистикалық фразеологияға қаламы желді, бəсекеге түсу, төртінші билік деген сияқты сөз тіркестерін де жатқызып жүр.Публицистикалық стильде еңбегінмадақтауда, ағаштантүйінтүйеді, адал ақтап кетті (ары таза мағынасында), əдеп көрген, бас иді, жүлде алды, көкке көтерді, намысты қолдан бермеді, намысқа тиді, намыс көрді, он саусағындай білу, өрім жас, рухын көтерді, тəлім етті, тағзым етті, ғибрат сөз, ғылым бақты, ғибрат алды, абырой алды, т.б. (Қазақ тілінің прагмастилистикасы .Алькебаева. 129-134 беттер) жүктеу/скачать 157.83 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|