Қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы қатысымдық тұрғыдан меңгертуде қазақ тілінің салалары өзара бірлікте қарыстырылады
жүктеу/скачать 2.91 Mb.
|
35 2,14%, сын есімдер 2,07% үстеулер 1,8%, көмекші есімдер 1,1%. Назар аударарлық бір мәселе - жиілік сөздікті тұтастай алып қарастырғанда сөз таптарының қолданылу өрісі бұл кестемен сәйкес келе бермейтіндігі, Өйткені таңдама көлемінің өсуіне қарай, қолданылымы жөнінен алғашқы орында тұрған етістіктер зат есімдерден кейінгі екінші орынға түскенін көреміз. Сол сияқты мәтін көлемінің өсуі қолданылмалы женінен соңғы орындарда тұрған сын өсімдердің өзге сөз таптарымен салыстырғандағы үлес салмағының өсуіне әкеледі. Бұл жерде де баланың таным қызметіндегі зат, құбылыстардың атауы мен олардың арасындағы байланыстарды білдіретін зат есімдер мен етістіктердің орны ерекше екендіп байқалады. 50 ж. БСО мәтіндеріндегі кездескен дубле фонетикалық варианттары сөздердің
36
Дублетсөздердің бірін таңдауда олардың жиілік сипаттамасы "критерий болу керек" деген ойдан аулақпыз.Біздің пікіріміз -мұндай сөздердің бірін таңцауда олардың жиілік сипатгамасы ескерілсе деген Ә.Ахабаевтың ұсынысын қолдау екенін айтқыуыз келеді. Профессор М.Балақаев айтқандай "сауатты деп есептелетін әдеби тілде сұлулық пен ой тереңдігі ,суреттеудің дәлме-дәлдігі,шешендік өнер, бейнелі әрі айшықты сөз қолданыстар мен жоғары мәдениеттілік болу қажет". Дублет сөздердің бірін әдеби тіл нормасы ретінде ұсыну
ерекшеліктерін талдау және жинақтаудың нәтижесінде іске асырылды. Жоғарыда айтылған дуплет сөздерді пайдалану - оларды орфография ережесіне ендіруде, әдеби тілімізде қолдануда да қиындық келтіреді. Мысалы, - топталып, үлгерді-үлігді, бөлек-бөлік, егін-егіс, сөзшіл-сөзшең, қала-шанар, картинка- 37 сурет, қожанасыр-хожанәсір, тамақ-ас, жауын-шашын -боран-шашын секілді сөздердің қолданылуы 50ж. Оқулықтары мен балалар әдебиетінің ақуалын танытса керек. Жазба тілімізде осы дублет сөздердің бірін қолдануды реттеу- арнайы зерттеулер мен ғылыми-практикалық шешімді қажететеді.
50 жылдардағы БСО кездескен дуплет сөздердің морфологиялық варианттары
Енді осы пікірімізді тіл біліміне қатысты кейбір терминдердің қарастырылған БСО қолданылуы ерекшеліктеріне толқтала отырып, әрі қарай өрбітейік деп отырмыз. 
38 Тіліміздің байлығы оның өмірдің түрлі саласына байланысты қолданылатын жан-жақтылығымен сипатталады. Осы түрліше салалардың бірі ретінде термитндік лексиканы атауымызға болады. Ғылыми ұғымдарды түсіндіру үшін әдетте тіл байлығына сүйеніп, ғылыми терминдерді түсіндіруге, дәлме-дәл брруге болатын сөздерді іздеп табамыз. Терминдер сөйлеу практикасындағы ұғым-түсініктерді білдіріп қана қоймайды, сонымен қатар олардың арасындағы белгілі бір байланыстарды қалыптастырушы, өзара байланысты терминдерге негізделген ақпаратты берудің және қабылдаудың негізгі құралы болып табылады. Термин жасаудың әр түрлі жолдары белгілі. Дегенмен де олардың бәрі де жалпы халықгың тіл негізінде жасалған. Лингвистикада жаңа сөздер мен терминдер жасалуы тілдің ішкі дамуының жалпы заңцылықгары негізінде жасалады. Термин жасау барысында мынаны ескеру қажет - терминдер белгілі бір ұғымдарға тән белгілерді ғана емес, осы ғылымның өзге де ұғым-түсініктері мен белгілі бір деңгейдегі байланысын білдіруі керек. Д.С. Лотте айтқандай: «Ғылыми терминология сөздердің жәй ғана жиынын емес, белгілі бір дәрежеде өзара байланыстағы сөздер мен сөз тіркестерінің жүйесін де білдіреді». Осылайша, белгілі бір жүйеге кіретін кез-келген ғылыми термин осы саладағы терминологияның жүйелік талабын қанағаттандырады. Сондықтан да жекелеген терминдерге баға беру кезінде оларды берілген жүйені құраушы бөлшектер рөтінде қарау керек. Лексикамыздың термин 39 сөздермен толығып, басына кесел жасайтын кейбір көзқарастар туралы профессор Қ.Жұбанов "Қазақ тіл жөніндегі зертеулер" атты еңбегінде айта келіп, оларды қабылдауда басшылыққа алынатын 11 ұстанымды талдап береген болатын. Мұнда әсіресе Қ.Жұбановтың қазақ алфавитінің құрамына ф, х әріптерін енгізу туралы ұсынысын айтуға болады. Профессор Ө.Айтбаев "Термин және оның дәуірлік сипаты" еңбегінде терминдік сипат ала бастаған сөздердің күнделікгі қолданыстағы болмысын ғылыми таразыға салуға мүмкіндік жасағанын айта келіп, баспасөз материалдарын, публицистикалық құралдарын үнемі қадағалап қарастырып, жаңа қолданыстарды терминком талқысына салып отыруды дәстүрге айналдыру қажеттігіне тоқгалады. Профессор Н.А.Баскаков термин жасауда негізге алатын басты-басты бес принциптерді ұсынады: 1) аударма, 2)калька арқылы, 3)сипаттама аударма, 4) күрделі сөз, 5) қосымшалар арқылы. Зерттеу жүргізіліп отырған БСО мәтіндерінің терминдеріне талдау жасау кезінде біз де осы принциптерге сүйенеміз. БСО мәтіндерінде терминдердің қолданылуын реттеу үшін бізге мынадай міндеттерді орындау қажет. 1. Терминдер мен олардың бертін ұғымдарын оқыту
2. Қазақ тіліндегі жекелеген терминдер мен олардың ұғымдарының пайда болу көздерін анықгау; 3. Терминдердің статситикалық және салыстырмалы түрдегі 40 сипаттамаларына сүйеніп, жасалған ұсыныс, пікрлерінің дұрыстығын тексеру. Терминдер мен олардың ұғым-түсініктерін және іс-жүзінде практикада қолданылуын қарастыра отырып, біз бұл салаға қатысты барлық мәселерді түгелдей қарастыруды мақсат тұтпақ емеспіз. Біздің мақсатымыз - БСО мәтіндеріндегі кейбір терминдердің қолдану принциптерін жетілдірудің жолдарын ұсыну. Өзіндік бағыт-бағдарын, зерттеу нысанасы бар әр ғылым саласын белгілі бір ұғымдар жүйесі, зертеу нысанасы болатыны мәлім. Ғылым тереңдеп, салмақтанған сайын, оның терминдері де байып, саралана түспек. Әр ғылым саласындағы терминдерді жіктеп, бір арнаға салудың және сөздіктер құрастырудың практикалық мәні де зор. Қазақ тілінің ғылыми термин жағынан толығуының көптеген жолдары бар. Солардың бірі - түркі халықтарының сөздік қорын пайдалану. Бұл көне түркі сөздерінен бастап қазіргі тілдерді қамтиды. Ал түркі тілдерін ең алғаш рет классификация жасаған ғалым - М.Қашғари . Ол түркі тілдерін таза және аралас тілдер деп екіге бөледі: "Таза, басқа тілдердің ықпалына түспеген, тек түркі тілдерінде сөйлейтін тілдер қатарына М.Қашғари яғма, тухси, қырғыз, қыпшақ, оғыз, шігіл, ығрақ, парук тайпаларын және бұларға жақындау иамақ, башқұрт, бұлғар, печенек, сувар тілдерін жатқызса, басқа тілдермен қарым-қатынасқа түсіп (соғды, қытай-тибет жүктеу/скачать 2.91 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|