Қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы қатысымдық тұрғыдан меңгертуде қазақ тілінің салалары өзара бірлікте қарыстырылады

бастауыш заттардың, не құбылыстардың класын көрсететін сөйлем. Мысалы: үй жануарлары - сүт қоректілер. Ал субъектісі белгісіз сөйлем - жақсыз сөйлем болады. Мысалы: Шомылғым келеді. Сөйлемді баяндауыш түлғасына қарай хабарлы, суретті, түсіндірме сөйлемдер деп бөлуге болады.

Хабарлы +сөйлемнің баяндауышы — оқиғалар жайында айтылған сөздерден түрады. Бастауыш мүнда әрқашанда нәрсенің күйінен, үғымынан және хабарланатын нәрселер туралы көбінесе қатыстың жағынан баяндалады. Мысалы: Біздің аулада райхан гүлдеп түр. Бүл сөйлемді хабарлы сөйлем деп атаймыз. Өйткені аулада райханның гүлдеп түрғанын хабарлап түр.

Берірек келген соң, тайынан басқа Көркемтайдың үйреткен көкбесті мен бір-екі бүзаулы сиыры ғана қалды.

Қасындағы ағайын көршілерінің балалары Көркемтайдың жақсы жүргендігін күндеп, көре алмайтын.

Менің арқамда жетімдіктің не екенін білмеуші ең, ешкімнің баласынан кем қылғанын жоқ еді.

Бүрын Ысқақтың үйіне қалай ашуланса да, шешсінің мүндай ренішті сөздер айтып жылағанын Көркемтай көрген жоқ еді. Соның үшін де ол өзін бақытты санап, жетімдікті білмеуші еді. Шешесінің айтқан сөздері оған сондай аянышты көрінді. Бүл микромәтіндегі әрбір қайырымдағы сөйлемдер сол мәтіннің түтас мазмүнына орай және қайырымдағы пікірдің мәніне байланысты өзіндік ой ерекшеліктерін білдіреді.



49

Қорытынды.

Бастауыш сыныптарда мәтін құрастыруды дағдыландырудың негізгі әдіс-тәсілдері және нәтижесі

Қорыта айтқанда, оқушыларды мәтін түзе білуге жаттықтыру үшін мәтін туралы жүйелі білім, теориялық негіз берілуі керек. Бастауыш сыныта ана тілін оқытудың негізгі мақсаттарының бірі -оқушылардың сөздік қорын, ауызша және жазбашасөйлеу тілін, сөйлеу мәдениетін қалыптастыру болып табылады.

Сондықтан да қазіргі кезде бастауыш мектеп мүғалімдері оқушылардың сөздік қорын молайтып, сол үйренген сөздерін қолджана отырып, айтайын деген ойын анық жеткізіп, сөйлеуіне зор көңіл бөлуде. Осыған орай, өз сабақтарымызды оқушының дүрыс сөйлеу мәдениетін жоғары деңгейге көтеру, яғни сөйлеу тілін дамытуға ерекше назар аударылып отыр. Мәтін туралы білім беру мына жүйеде болуы қажет деп санаймыз. Атап айтқанда, тіл білімінде: сөз сөздің тіркеске түсуі, тіркес, тіркестен сөйлем жасалатындығы, қайырым, қайырымнан мәтін қүралатындығы. Жазушы мәтіннің негізгі бөлімінде жоғарыдағы келтірілген сөйлемдерді пайдалана отырып, субъет пен предикаттың қатынасы баяндайды, хабарлайды, суреттейді. Бүл әрекеттің арқасында адам түрлі-түрлі пікірлерді салыстыра, талдай отырып жеке не жалпы ой қорытындысына келеді.

Мәтіннің соңғы бөлімінде үш түрлі ой қорытныдысының бірін жасауы мүмкін. Олар: индуктивті, дедуктивті және аналогиялық. Индуктивті ой қорытындысы деп жеке фактілер мен қүбылыстарды

зерттеп, тексеруге сүиене отырып жалпы заңдылықтар мен ережелер жасау жолын айтады.

Мысалы:

Түйе мен түлкі.

Түйе өзен суына салқындап түрған-ды. Өзен жағасында түлкі келіп: - Уа түйе, су терең бе екен? Мен де шомылып алсам қайтеді?

- деді.

• 
  Терең-ақ, жүзе білмесең, судан рахат табамын деп ойлама.
  
• 
  Сақалды басыңмен неге жалған сөйлейсің? Терең емес, сенің
  тізеңнен ғана келіп түрған жоқ па?
  
• 
  Әркімнің өз биігі, өз төбесі бар. Сенің бойың менің тіземнен де
  төмен. Қолың жетпегенге кеңірдегіңді озып қайтесің?
  
• 
  Мен сенің өтірігіңді шығарайын, - деп түлкі жарқабақтан суға
  қойып кетті.
  

• 
  Түйе, түйежан, бауырым қүтқара гөр, суға кеттім, - деді.
  
• 
  Менің айтқанымның шындық, жан ашыр сөз екеніне көзің
  жеттіме? - деп сүрады түйе саспай.
  
• 
  Көзімнің жеткенін-жетпегенін жағағағ шыққан соң айтайын,
  тезірек қүтқара гөр» - деп жалында түлкі шашалып-қақалып.
  
• 
  Бүл ақымаққа не дерсің, - деп түйе түлкіге ренжіді, су түбіне
  кетіп бара жатып та қулық істейді, қателігін мойындағысы
  келмейді.
  

Түлкі суға батып та кетті, - өзі білмейтін, білгеннің тілін алмайтын саған сол керек, - деп шағалар шу-шу етті. (М.Төреханов)

Бұл мәтінде жазушы түлкінің (субъектінің) іс-әрекеттерін баяндай отырып, жекеден (түлкіні мысалға ала отырып, жалпыға қарай) өзі білмейтін, білгеннің тілін алмайтын ой қорытындысын шығарған.

Дедукция дегеніміз - жалпыдан жекеге қарай жасалынатын ой қорытындысы. Мысалы: Бір уыс мақта.

Бір кішкентай қыз әкесінің шапанын жамап отыр екен, шешесі қасына отырып, ақыл айтты:

Балам дүниедегі жаратылған жанды жануарлардың

ешқайсысының да керексіз болып жерде қалатыны болмайды. Сол сөзді айтып отырғанда қыз бала киімін жамап болып, жердегі мақтаның қиқымын терезеден лақтырып тастады.

- Әже осы қиқымның еш нәрсеге керегі бола қомас, - деді. Әжесі: -

Осылайша сөйлесіп отырғанда, манғы мақтаны бір кішкентай торғай алып кетті. Қыз әжесін:

- Манағы мақтаның қиқымын бір торғай алып кетті, оны не
қылады? - деді. Әжесі:

Көрдің бе балам, күн айналмай манағы сөздің келгені. Қажетсіз деген мақта қиқымының да кәдеге жарағанын. Оны торғай үясына төсеп, жас балапандарына мамық етеді, - деді. (Ы.Алтынсарин)

Бүл мәтінде соңғы қайырым индуктивтік ой қорытындысы, өйткені «Дүниедегі жаратылған жанды-жансыздардыңешқайсысы

52

да керексіз болып, жерде қалатыны болмайды» деген жалпы ой қорытындысынан «Мақта қиқымы кәдеге жарады» деген жеке ой қорытындысы туындайды.

Аналогия дегеніміз - ұқсастық бойынша ой қорытындыларын жасау.

Мәтіннің түрлері:

1. Хабар - негізінен, бастан кешкен (көрген, естіген) оқиғаларды еске түсіріп айтып шығу. Мұндағы баяндай, негізінен, оқиғаның өту тәртібі мен уақытын, орнын көрсету жолымен іске асады.

Мәтін құрылыс:

а) Оқиғаның басталуы; ә) Оқиғаның дамуы; б) Оқиғаның аяқталуы болып үшке бөлінеді.

Мәтіннің хабарлау түрі белгілі бір уақытта болған, себеп-салдарлық байланысқа түскен оқиғалар жөнінде баяндалады.

1. 
   Жапбаров А., Тілеубердиев Б. «Оқушыларға мәтін құрастыру
   мен шығарма жаздыру әдістемесі» Ш.2002 ж., 16-бет
   
2. 
   Әбдікаримов Т.М. «Бастауыш сыныпта мәтін арқылы тіл
   дамыту» А.1993ж, 20-бет
   
3. 
   Арғынов Х.К. «Қазақ тілі синтаксисі методикасының
   негіздері» А., 1987 ж, 205 бет
   
4. 
   Айғабылов А. «Тіл үстарту» Қазақстан мектебі 1995, №8
   
5. 
   Ысқақов Б. «Тіл дамытудың психолингвистикалық негіздері»
   А.1996ж
   
6. 
   Жапбаров А. «Тіл дамыту». А. 1989, 85-бет
   
7. 
   Базарбекова Г. «Сөздік жүмысы». А. 1999, ЗОбет
   
8. 
   Жолдашқызы Р. «Мәтінмен жүмыс істеу», «Бастауыш мектеп»
   2001ж,45-бет
   
9. 
   «Сөздік қорды дамыту ерекшеліктері», «Қазақстан мектебі»
   2002,№5,47-бет
   

11. 
    Аманжолов С, Әбілқаев А., Үйықбаев М.
    «Қазақ тілінің гр амматикасы» А. 1977. 236-бет
    
12. 
    Аханов А., Катембаева Г. «Қазақ тілі» А. 1982. 23-бет
    

14. 
    Г.Абхунов «Қазақ тілі синтаксисі» А. 1990.
    
15. 
    Қ.Жүбанов «Қазақ тілі» А. 1996
    

17. 
    «Бастауыш мектеп» журналы. «Сөздік қорды дамыту».
    2000№3.4-бет
    
18. 
    «Бастауыш мектеп» 2001 № 17 40-бет
    
19. 
    Қазақ тіл мен әдебиеті. 2001 ж. №8. 25-бет
    
20. 
    «Бастауыш мектеп» 2001. № 1 -2 45 -бет
    2О.«Балдырған» журналы. №6. 2000 ж.
    
21. 
    «Бастауыш мектеп» 2001 ж №245-бет
    
22. 
    «Бастауыш мектеп». 2001 ж. №1-27 43-бет
    
23. 
    Қазақстан мектебі 2002ж. №5 47-бет
    
24. 
    Хасенов Ә. Тіл білімі А. 199ІЖ
    
25. 
    Қордабаев Т. Жалпы тіл білімі А. 1999, А.
    
26. 
    Болғанбаев Қазіргі қазақ тілі. 1999, М.
    
27. 
    Байтүрсынұлы А. Тіл ғылымы А. «Ана тілі» 1992,448бет
    
28. 
    Балақаев М.Б. Қазақ әдеби тілі А.,1987
    
29. 
    Бектүрғанов Ш., Серғалиев М., Қазақ тілі А,-1994
    

30. 
    Оразбаева Ф. «Тілдік қатынас теориясы мен әдістемесі «-
    А.2000
    
31. 
    Әбілақов Ә., Исаев С, Агманов Е.,
    

32. 
    Балақаев М.Б. «Қазақ тілі грамматикасы» А., 1949ж
    
33. 
    Сайрамбаев Т. «Етістіктердің сөз тіркесін құраудағы рөлі.
    Қазақтілінің мәселелері» ҚазМҮУ, М. 1983ж
    

Ф.4.7-007-03

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ

М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

«Бастауыш мектепте филология пэндерін оқытудың теориясы мен эдістемесі» кафедрасы

Диплом жұмысы

Ғылыми жетекшісі: профессор Молдабек Қ.

Орындаған: Полатова Г.Ә. іПЫ$ fepy Лійер:

{өцщ&ваД.Ә. jUA'

директоры Дүйсембеков Е.Д.

?ё
ш

Шымкент 2005

ПІКІР

Қазіргі таңда оқулық түзудің бірнеше әдіс-тәсілдері бар. Студент соларға шолу жасай келіп, оқулық лингвостатистикалық тәсілін қалады. Бұнысы - құптарлық. Себебі оқулыққа қанша аз, қанша мәтін, сол мәтіннің көлемі қандай болу керек. бнда қандай сөздер қамтылуы керек деген мәселені шешіп алмай тұрып, оқулық түзуге кірісу алғырттық болар еді. Осы тұрғыдан алғанда дипломанттың жүмысы оқулық түзу мәселесіне кіріспе десек те болады.

Дипломды жазу барысында студент алдына қойған мақсатын толық орындаған, оларға жатық та көркем ғылыми тілімен жеткізе білген.

Диплом жүмысына қойылатын талаптар толық орындалып, жүмыс соларға сәйкес жазылған. Ал оның авторы Полатова Гүлнәр " өте жақсы" деген бағаға лайық деп білеміз.

Қожа Ахмет Иассауи атындағы

ХҚТУ-нің доценті, ф.ғ.к К^-Л Д. Молдалиева

ПІКІР

Қазіргі таңда оқулық түзудің бірнеше әдіс-тәсілдері бар. Студент соларға шолу жасай келіп, оқулық лингвостатистикалық тәсілін қалады. Бұнысы - қүптарлық. Себебі оқулыққа қанша аз, қанша мәтін, сол мәтіннің көлемі қандай болу керек. бнда қандай сөздер қамтылуы керек деген мәселені шешіп алмай түрып, оқулық түзуге кірісу алғырттық болар еді. Осы түрғыдан алғанда дипломанттың жұмысы оқулық түзу мәселесіне кіріспе десек те болады.

Дипломды жазу барысында студент алдына қойған мақсатын толық орындаған, оларға жатық та көркем ғылыми тілімен жеткізе білген.

Диплом жүмысына қойылатын талаптар толық орындалып, жүмыс соларға сәйкес жазылған. Ал оның авторы Полатова Гүлнәр " өте жақсы" деген бағаға лайық деп білеміз.

Қожа Ахмет Иассауи атындағы ХҚТУ-нің доценті, ф.ғ.к

Д. Молдалиева

ПІКІР

Аталған тақырып бойынша Гүлнәр Полатова бастауыш сынып мұғалімдері секциясында баяндама жасады. Тақырыпқа орай тартымды да тартысты пікірталас болды. Мүғалімдер өз пікірлерін айтты. Кейін көргеніміздей дипломант айтылған сын ескертулерді өз жүмысында ескерді.

Тың тақырып, тың мәселе болғандықтан талас тудырарлық жәйттер баршылық. Дегенмен дипломанттың осындай қиын да аса ауыр мәселеге баруының ізі құптарлық жәйт".

Сарыағаш ауданы № 68 Талғат Оспанов атындағы орта мектебінің үжымы Гүлнәр Полатованың дипломдық жүмысын жоғары бағалап, мемлекеттік аттестациялау комиссиясынан Гүлнәр Полатоваға "өте жақсы" деген баға қоюды сұранады.

'


Мектеп директоры /-Je/T Дүйсембеков Е.Д

/

ПІКІР

Жұмыстың басты ерекшелігі - оқулық түзу мәселесін лингвостатис-тикалық тұрғыдан зерттеуі және тың әдіс, қатысымдық әдістен пайдаланды.

Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Әрбір бөлімдегі тақырыпшалар алдына қойған мақсат пен міндетке сай жазылып тиісті пікірлермен толықтырылды.

Диплом жұмысы оған қойылатын талапқа сай орындалды және бітті.

Жұмысты қорғауға жіберуге болады.

Ғылыми жетекшісі: dL . ^^г^^^^ ""^_ проф. Қ. Молдабек.




МАЗМҮНЫ

Кіріспе 3-4

I. 50-70 ж.ж Б.С.О (бастауыш сынып оқулықтары) мәтіндерінің

әрбір пән бойынша сөзбен қамтылу статистикасы 5-7

1.1. Б.С.О. мәтіндерінің әрбір пән бойынша қамтылуы 7-13

1. 
   2. Б.С.О. мәтіндеріндегі лексика-граматикалық топтардың
   үлесі 13-17
   
2. 
   Оқулық мәтіндерінің жиілік құрылымының
   

ерекшеліктері 17-32

II. 1. Жиі қолданыстағы сөздер 32-56

II. 2. Сирек қолданыстағы сөздер 56-59

II. 3. Оқулық мәтіндеріндегі лексиканы реттеудің кейбір

мәселелері 59-62

Қорытынды 63-66

Пайдаланған әдебиеттер 67-69

Лингвостатистикалық тұрғыдан зерттеу өткен ғасырдың 70-жылдарынан бастау алады. Оның Қазақстанда және бүкіл түркі тілдес елдер әлемінде іргетасын қалаушы филология ғылымдарының докторы, профессор Бектаев Қалдыбайұлы. Содан бері тіл білімінің бұл саласы жекелеген авторлардың, публистиканың, ғылыми шығармалардың тілдерін зерттеп келді. Соңғы жылдары оқулық мәтіндерін зерттеуге мойын бұрды. Мұның себебі оқулық мәтіндерінде қанша аз қолданылғандығын оның қаншасы түбір, қаншасы қосымшалы түрде кездескендігін, ал қосымшалардың жалғау, жұрнақ түрінде сөзге жалғану аясы қаншалықты екендігін дәл білу керектігінде. Осыларды толық біліп алмай қалай беру керектігін, оларды мәтінде қалай пайдалану қажетілігін білу мүмкін емес. Сондықтан диплом жұмысы бұрын-соңды қолға алынбаған ең өзекті мәселеге арналып отыр.

анықтау.

- Оқулықтар мәтіндеріндегі жиі және сирек қолданылатын

- оқулық мәтіндөгі сөз топтарын классификациялауда;

- оқулық құрастыру теориясын жасауда;
Практикалық тұрғыдан:

- оқулық құрастыруға мәтінді іріктеуде жәнё сол

Диплом жұмысын орындау барысында дәстүрлі лингвостикалық және қоса, лингвостатистикалық, талдау, жинақтау әдістерінен пайдалынылады.