Қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы қатысымдық тұрғыдан меңгертуде қазақ тілінің салалары өзара бірлікте қарыстырылады



бет32/32
Дата19.06.2016
өлшемі2.86 Mb.
#147920
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   32

51

  1. «Балдырған» журналы. N6. 2000 жыл.

  2. Бастауыш мектеп 2001ж N2 45 бет.

  3. Бастауыш мектеп. 2001 ж. N1-27 43 бет.

  4. Қазақстан мектебі 2002 ж. N5 47 бет.

24. Г. Қосымова, Н. Құрманова «Қазақ тілі» әдісемелік нұсқау
59-71 бет Алматы 2004 жыл.

25. Қазақ тілі мен Әдебиеті журналы 47-49 бет ., 2004 жыл



52

Ф.4.7-007-03 |

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ

ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

М.О. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік

университеті

Педагогикалъщ мәдениет және өнер институты

«Бастауыш мектепте филология пәндерін оңытудың теориясы мен әдістемесі» кафедрасы

ДИПЛОМ Ж¥МЫСЫ

Тақырыбы :«Бастауыш мектепте сөз тіркестерін


оңытудың әдістемесі».


I

Ғылыми жетекші:

П.г.к. Ермекбаев М.

Орындаған : ПО-01-4К1 тобы студенті Тойшыбекова Ацбала



Пікір білдірушілер :

Т.Тәжібаев ашындагы №47 тарихи гуманитарлъщ гимназия мектебінің директоры Қозбақова О.

П.г.д.,профессор Ацындыцов

ШЫМКЕНТ 2005

М. Әуезов атындағы ОҚМУ 0315 -« Педагогика және бастауыш мектеп әдістемесі» мамандығының 4- курс ПӨ - 01 - 4к1 тобының стуленті А. Тойшыбекованың «Бастауыш мектепте сөз тіркесін оқыту әдістемесі » атты диплом жұмысына

Шкір

Сөз тіркестері құрамындағы өзгерістер олардың құрылымдық еркешеліктерінен, яғни, байланысу формасынан, байланысу амалдары мен құрылымдық түрлерінен көрінеді.Сөз тіркесінің байланысу формалары мен тәсілдеріндегі өзгерістер, шындап келгенде, морфологиялық, яғни әрбір сөз тобы қүрамында кейін пайда болған қүбылыстармен тығыз байланысты. Екінші сөзбен айтқанда, сөз тіркесіндегі өзгерістер, түптеп келгенде, әрбір сөз табының тарихи дамуымен тығыз байланысып жатады.

Диплом жүмысында сөз тіркесін меңгертуде қолданылған жүмыстардың барлығы оқушыға сөз тіркесі синтаксисінен жан-жақты, терең білім беруге септігін тигізеді. Сөз тіркесі, сөйлем қүрау дағдыларын жетілдіреді. Сауатты сөйлем қүрау дағдыларын жетілдіріп, шешендікке баулиды. Жаттығулар, көрнекіліктер, рөлдік ойындар, тест үлгілері арқылы сөз тіркесін етән қасиеттерді меңгертіп, оқушылардың ойлау жүйесін дамытады. Түрақты тіркестер мен сөз тіркестерінің өзіндік белгілерін анықтап. оларды ауызекі сөйлеу жән ежазба тілінде орынды кірістіріп, қолдана алуға септігін тигізеді. Тіл фактілері арқылы оқушының рухани дүниесін жетілдіруге, адамгершілікке, үлтжандыққа тәрбиелеуге, таным белсенділігін күшейтуге көмектеседі. Оқушышын сауаттылығын арттырды. Әрбір тілдік бөлшектердіңжалпы тіл жүйесіндегі орнын, маңызы мен ерекшеліктерін ажырата білуіне қажетті іскерлік дағдыларын қалыптастырады. Сондықтан диплом жүмысы өте жақсы жазылған. Диплом жүмысын қорғауға болады.






Ғылыми жетекші:

п.ғ.к., аға оқытушы ^гУ^^Г" * М. Ермекбаев






М. Әуезов атындағы ОҚМУ 0315 -« Педагогика және бастауыш мектеп әдістемесі» мамандығының 4- курс ПӨ - 01 - 4к1 тобының студенті А. Тойшыбекованың «Бастауыш мектепте сөз тіркесін оқыту әдістемесі » атты диплом жұмысына

Пікір

Әрбір сөзді жан-жақты тану да оның лексикалық, морфологиялық және синтаксистік қасиеттері негізгі белгі болумен қатар, оның синтаксистік қызметі, оның ішінде де тіркесу қабілеті, оын басқа сөздерден (немесе оның сөз табынан) ерекшеленетін белгілердің бірі болып қаралуға тиіс. Дүрысында әрбір сөздің синтаксистік қызметі көбіне сөйлем мүшесі ретінде функциялық белгісі болса, белгілі бір сөздің басқа сөздермен тіркесу қабілетін оның синтаксистік белгілерінің басты түрі деп қаралуға тиіс. Кез келген екі сөз қалай болса солай тіркесе бермейтіні белгелі. Сөздердің сондай негізгі, басты белгілері болатынына төмендегі фактілерді келтіруге болады. Сондай фактінің бірі үнемі есімдермен ғана тіркесуге қабілетті сын есім, сан есімдер енді етістікпен де тіркесе алатын дәрежеге ие болуы. Соның нәтижесінде, сөз тіркестері қүрамында сын есім, сан есімдердің етістікпен тіркесі өз алдына сала болып қалыптасты. Мүның өзі, біріншіден, сөз тіркесі қүрамында жаңа пікірлердің қалыптасуына алып келсе, екіншіден, пысықтауыш деп аталатын сөйлем мүшесінің қүрылымында жаңа түрдің қалыптасуына алып келеді. Дипломант диплом жүмысында осы мәселені дүрыс айқындаған.

Білім мазмүнының жаңаруына байланысты оқыту үстінде көзделген басты мақсат - білім берудің үлттық моделін жасау. Осы бағытта іріктелетін оқу материалы - қазақ халқының үлттық ерекшеліктерін танытатын тақырыптық мәтіндер. Диплом жүмысында атап айтқанда, Қазақстан тәуелсіздігіне қатысты мәтіндер, қазақ халқының тарихы, мәдениеті, әдебиеті, өнері, ғылымынан хабардар ететін танымдық, тәрбиелік маңызы бар материалдар қамтылған. Диплом ғылыми стилде жазылған, тараулары бірін- бірі толықтырады, сондықтан тараулары арасында логикалық байланыс бар. Диплом жүмысы жақсы жазылған.






Қазақ- Араб университеті доценті, филология ғыль
кандидаты

Е.Ақындықов

М. Әуезов атындағы ОҚМУ 0315 -« Педагогика және бастауыш мектеп әдістемесі» мамандығының 4- курс ПӨ - 01 - 4к1 тобының студенті А. Тойшыбекованың «Бастауыш мектепте сөз тіркесін оқыту әдістемесі » атты диплом жүмысына

Пікір

Диплом жүмысында бастауыш мектепте сөз тіркесін оқытудың әдіс-тәсілдері барынша анық, жан- жақты берілген. Бүл әр оқушының ізденуге , алдына қойған мақсаттарын орындауға үйретті, олардың теориялық материалдарды берік , саналы меңгерулеріне септігін тигізді. Диплом жұмысында сөз тіркесін меңгерту үшін мынадай әдіс- тәсілдер қолданылған: бірінші, сөз тіркесін оқытуда ең тиімді әдіс - кескінделген көрнекі кұралдарын пайдаланған.Бүларға: динамикалық, грамматикалық кестелер, сызбалар (схемалар), сурет, үлестірмелі кесте қағазы, перфокарта жатқызылды; екінші, сөз тіркесіне арналған мәтіндерді магниттаспасы арқылы талдау жасату да оқушы зейінін аударып, олардың белсенділігін артыруға себепші болды; үшіншіден, бір тақырыпты оқытуда грамматикалық ойын түрлері қолданылғащтөртіншіден, сөзжүмбақ, ребус, сөздік лото, жұмбақтар шешіліп, жанылтпаштар айқызылған; бесіншіден, оқушы білімін тест тапсырмалары арқылы тексеру. Бүл әдістің тиімділігі де орасан зор. Біріншіден, уақытты үнемдейді, сыныптағы әр оқушының теориялық білімін толық тексеруге мүмкіншілік жасайды. Ол арқылы оқушының ойлау қабілеті дамиды.

Қорыта айтқанда диплом жүмысы жан- жақты терң жазылған.






Т. Тәжібаев атындағы

№ 47 тарихи-гуманитарлі

гимназия мектебінің директоры Ш§Ш^£* Қозбақова О




Мазмұны

Кіріспе 3

I Сөз тіркесі синтаксисі туралы түсінік
5

II Қазақ тіл білімінде сөз тіркесінің зерттелу тарихына шолу


11

  1. Сөз тіркестерінің байланысу формалары
    21

  2. Бастауыш мектепте сөз тіркесін оқыту жолдары
    25

Қорытынды 49

Пайдаланған әдебиеттер тізімі 51



Кіріспе

Диплом жұмысының өзектілігі.Тіл-адамзат қоғамында қатынас қүралы, сөйлесім пікір алысудың қүралы ретінде қызмет атқаратын құбылыс біріншіден тілсіз ешбір қоғам өмір сүре алмайды. «Тілсіз үлт қүрымақ» (Ахмет Байтұрсынов). Тіл адамзат қоғамының өмір сүруінің қажетті шарты.Екіншіден, тіл қоғам бар жерде ғана өмір сүреді. Қоғам - тілдің өмір сүруінің шарты. Қоғамның өмір сүруі үшін, тіл қаншалықты қажет болса, тілдің дамып өркендеуіне қоғам да соншалықты қажет.

Тіл - тірі тарих. Себебі онда халықтың ғасырлар бойы жинақтаған іс-тэжірибесі мен даналығы бар. Сананың аздығы мен көптігіне қарамай, эрбір халық өз тілінде асыл армандары мен әсем жан дүниесі, барша жақсылық атаулығы қүрметін адамзат бақытына кесір келтіретіндерге лағынетін бейнелеген. Тіл - оны жасаушы халықтың тарихи шежіресі, бүкіл өмірдік жаңғырығымен мен ізі, арманы мен алдағы үміті, қайғысы мен қуанышы, күллі рухани өмірінің үні естіліп түрады. Мағжан Жұмабаев тілдің осы бір қасиеттері жайында былай дейді: « Қазақ тілінде қазақтың сары сайран даласы, біресе желсіз түнде тымық, біресе құйынды екпінді тарихы cap далада көшкен тұрмысы, асықпайтын, саспайтын сабырлы мінді - бэрі көрініп түрады»

Демек, айтылғандардан шығатын қорытынды, тіл - адам қоғамның

рухани өмірінде объективуті тіршілік ететін, қарым - қатынас құралы Тіл негіздерін бастауыш мектепте бір- бірімен тығыз байланыста, тіл білімінң қайнар көзін сөйлесім қүралы ретінде оқытудың маңызы ерекше . Осындай оқыту процесі арқылы балалар өз сөздерін енкін құрастырып, өз ойын анық, дэл жеткізеді. Соңдықтан, бастауыш сыныптарда сөз тіркесі туралы үғым беру арқылы біз оқушылардың сөз бен сөйлем туралы білімдерін дамытамыз. Қазіргі заман бастауыш мектепке арналған оқулықтарда сөз тіркесі туралы мағлұматтар аз берілген. Мү_ндай қүбылыс қазақ тіліне арналып шыққан соңғы екі ғасыр уақытқа тэн. Оқулықтың сапасы оның методикалық негізіне байланысты, сондықтан оқулықтар алдыңғы қатарлы методикалық жетістіктерге сүйеніп жазылады. Біздің ойымызша сөз тіркесінің ерекшеліктерін анықтап, оны дұрыс тани біліп, сөз тіркесінің өзіне үқсас тілдік құбылыстарын ажыратып, оның басты қасиеттерін нақтылай түсіу қазақ тілі оқыту процесінде жүргізілетін практикалық жүмыстардың түрлеріне, мазмүлына, тиімділігіне байланысты. Аталған тілдік қүбылысты игерту оқушының логикалық ойлау қабілетін, олардың ауызша жэне жазбаша тілін дамытуда маңызды роль атқарады. Қазақ тілі сабағында орындалатын практикалық жұмыстар негізінде оқушылар грамматикаын, оның ішінде синтаксистік құбылыстарды игере отырып, оны сөйлеуде, эр түрлі сөйлеу жағдаяттарында қолдана білуге дағдыланады. Оқушы алдымен тілдік жаттығулар орындау арқылы синтаксистік ұғымдар мен

ережелерді, олардың тілде дүрыс қолдану ерекшеліктерін меңгереді. Осы түрғыдан тақырып өзекті. Бүл тақырып жөнінде бүгінгі таңға дейін ғылыми зерттеу жүмыстары орындалмаған. Сондықтан аталған диплом жүмысы алғашқы жүмыстардың бірі.

Диплом жрысының мақсаты Бастауыш мектеп оқушыларына сөз тіркесі туралы үғым беру, олардың сөйлеу тілін дамыту арқылы тілдік қабілеттерін жетілдіру. Диплом жрысының міндеттері:


  1. Бастауыш мектеп оқушыларына тілдік үғымдарды түсіндірудің
    оңтайлы жолдарын анықтау;

  2. Шәкірттердің сөз тіркесін дүрыс қолдану дағдыларын
    қалыптастыру;

3. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу тілін дамыту жолдарын
айқындау

Диплом жүмысының нысаны болып Бастауыш мектепте қазақ тілін оқыту процесі алынды

Диплом жү.мысының әдістері. Жүмыста баяндау, талдау, салыстыру, сараптау, жинақтау, жүйелеу, қорыту әдістері қолданылды. Диплом жүмысы жүмысы үш кезеңде жүргізілді.

Бірінші кезеңде диплом тақырыбына сай педагогикалық, лингвистикалық жэне эдістемелік әдебиеттерге талдау жасалынды. Осының негізінде диплом жүмысының мақсаты, нысаны анықталды. 5-сынып қазақ тілі сабағында оқушылардың сөз тіркесін оқыту тэсілдерін қолданудың міндеттері айқындалды.

Ёкінші кезеңде Бастауыш мектеп қазақ тілі сабағында оқушылардың сөйлеу тілін дамыту тэсілдерін қолданудың тиімді жолдары қарастырылды. Оқушылардың сөйлеу тілін дамыту тэсілдерінің тиімді түрлері анықталып, жүйеге келтірілді. Оқыту процесінде оқушылардың сөйлеу тілін дамыту тәсілдерін қолдануды үйымдастыру жэне тиімді пайдалану жолдары айқындалды.

Диплом жүмысының теориялық маңызы Бастауыш мектеп қазақ тілі сабағында оқушылардың сөйлеу тілін дамыту тэсілдері арқылы оқытуға байланысты алынған ғылыми қағидалар мен түжырымдар қазақ тіл білімі мен қазақ тілін оқыту эдістемесін теориялық түрғыдан толықтырады.

Диплом жүмысының практикалық маңызы

Диплом жүмысында үсынылып отырған әдістеме оқушылардың қазақ тілінен алған білімін тереңдетуге жэне тілдік материалдарды дүрыс игеруіне ықпал етеді. Диплом жүмысы мектеп мүғалімдеріне жэне қазақ тілін оқыту эдістемесін зерттеушілерге көмекші қүрал бола алады. Диплом жүмысы кіріспеден, негізгі тараудан, қорытындыдан жэне пайдаланылған эдебиеттер тізімінен түрады.



I Сөз тіркесі синтаксисі туралы түсінік

Синтаксистің объектісіне сөз тіркесі, жай сөйлем, құрмалас сөйлем және күрделі синтаксистік түтастық жатады. Соңғыны В.В.Виноградов «Завершающей частью грамматики» деп синтаксистің объектісіне жататын синтаксистік катёгориялардың барлық жиынтығын шоғырланған тобы деп берген болатын.*

Кейде осы күнге дёйінгі синтаксистік категорияларды осы ретпен берумен бірге, керісінше, күрделі синтаксистік түтастық, құрмалас сөйлем, жай сөйлем жэне сөз тіркесінің синтаксисі деп беру де кездеседі.

Әсіресе осы синтаксис салаларының ішіндегі соңғы кезде жан-жақты қолға алына бастаған синтаксистік объектінің бірі - сөз тіркесінің синтаксисі. Ш.Сарыбаевтың библиографиялық көрсеткіші бойынша сөз тіркесі синтаксисі жөнінде қазақ тілі жэне қазақ тілі мен басқа тілдерді салыстыру жайында 400-дей монография, оқулық жэне мақала жарық көріпті. Ол еңбектерде сөз тіркесінің теориялық мэселелері, сөз тіркесінің орыс тілі, ағылшын, неміс тілдерімен салыстырыла берілуі, тарихы сияқты мэселелер қамтылады. Бүл зерттеулерге қарағанда сөз тіркестерінің теориялық мэселелері жан-жақты зерттеу объектісі бола бастағанымен, сөз тіркестерін мектептерде оқу яғни оны оқытудың методикасы бірер мақаланың төңірегінде ғана сөз болып отыр. Сондықтан да сөз тіркесіне қатысты методикалық мэселелер жан-жақты қарауды күтіп отырған күрделі мэселе. Сөз тіркесінің теориясында, түркология еңбектерде бір ізге түспеген мэселелер баршылық..

Атап айтқанда, сөз тіркесі сөйлемде қолданыла ма, жоқ одан тыс категория ма, сөз тіркесінің номинативті не коммунакативті мәні, сөз тіркесіне салалас не сабақтас тіркестердің қатысы, олардың құрлысы, сөз тіркесінің сөйлемнен айырмашылығы сияқты мэселелері әлі де болса жан-жақты талдауды қажет етеді. Енді осылардың кейбіріне аздап тоқталуды жөн көрдік.

1. Сөз тіркесі сөйлемде немесе сөйлемнен тыс қолданыла ма? Деген мэселе төңірегінде де талас пікірлер кездеседі. Бүл мәселенің өзі тек түркологияда ғана емес, орыс тіл білімінде де онша шешімін таба қойған жоқ. Дегенмен, орыс тіл білімінде В.Виноградов, В.Н.Ярцева, Д.Ю.Корбин, К.Н.Абервух, түркологияда М.Балақаев, М.З.Закиев сөз тіркесі негізінде тек сөйлемде яғни сөйлемнің қүрылыс материялы ретінде қолданылады деп дэлелдейді.

Шынында да, сөз тіркесі де сөз тәрізді қолданылады. Жалпы сөз лексиканың, семасиологияның, морфология мен синтаксистің объектісі екені белгілі. Егер сөз сол тілдік салалардың барлығына да қатысты десек, сөз тіркесін құраудың да басты тірегі. Сөйлемде үнемі жекелеген сөздер ғана емес, тіпті түрақты тіркестер, (ТТ) күрделі терминдер (КТ) де сол сияқты өмір сүреді. Сондықтан да сөз де, ТТ, КТ де сөйлемде

қолданысы жағынан үқсас. Олай болса бүл топтар сөйлемге материал. Әрбір сөз сөйлемде өзара мағыналас сөздермен өзара сөз тіркесін құрайды, сол топтардың жиынтығы сөйлем құраудың негізгі материалы болып табылады. Сөз тіркесінің сөйлемде қүрылыс материалы өзі оның ажырамас бір бөлігі ретінде қолданылатынын, сөйлемнің ойды білдірудегі алғы шарты с0з тіркестері арқылы жүзегеасатынын көрсетсе керек. Мүның өзі сөз тіркесінің тексөйлемде жүмсалатындығының негізі шарты. Әрине мына нэрсені де еске алған жөн. Сөйлем үнемі бірнеше сөз тіркесінен құрала бермейді. Сөйлем жеке сөзді де, екі сөзді де бола береді. Әрине, ол сөйлемнің негізгі қүрылымдық ерекшелігінен туады, жалпы сөз де, сөз тіркесі де бір-бірімен тығыз мағыналық байланыста келіп, тек сөйлем ішінде сөйлем қүрауға материал болады. Сонымен, сөйлемдегі сөз тіркесінің қалыптасуының өзі сол сөйлемді қү-райтын эрбір сөздің келесі бір сөздермен қарым-қатынасының, мағыналық бірлігінің айқындалса керек.

Сөйлемдегі сөздер дара-дара, дара сөз бен күрделі сөз немесе күрделі сөз бен күрделі сөз болып келеді. КТ мен ТТ де басқа сөздермен мағыналық байланысқа түсіп, сол тобымен бір ырғақты топ қүрай келіп, сөз тіркесінің де, сөйлемның де аясын кеңейтеді. Бүдан шығатын қортынды - сөйлем үнемі тек сөз тіркестерінен құрала бермейтін де жайттар бола береді.



2. Сөз тіркесі - синтаксистік единица. Сөз тіркесі сөйлем жасаудың негізгі материалы болуының өзі синтаксистің бір саласы ретінде жүмсалатынының белгісі. Орыс тіл білімінде сол сияқты түркологиялық білімнің алғашқы қалыптасу кезінде де сөз тіркесі айтылып келеді. Бірақ сөз тіркесі бірде жай сөйлемнің синтаксисінде, кезде керісінше жай сөйлемнің сөз тіркесінің бір нүсқасы ретінде қарастырылады. В.В.Виноградов еңбектерінен бастап сөз тіркесі синтаксисі синтаксистің негізгі бір жеке объектісі ретінде қарала бастады да, сол кезден осы күнге дейінгі орыс тілі жайлы еңбектердің барлығында синтаксистің басты объектісі ретінде сөз тіркесі жэне сөйлем деп берілу негізгі бағыт болып отыр. Осы сияқты бағыт түркологиялық эдебиеттерде де орын алғаны белгілі. Е.И.Убрятова сөз тіркестерінің сөйлем мүшелерінің ыңғайында қарастырды, осы пікірді С.Аманжолов та қолдағанды. Ал қазіргі кезде сөз тіркесі қазақ тілінде де синтаксистік единица ретінде арнайы қарастырылып келді. Солай бола береді. Дегенмен, сөз тіркесінің синтаксистік единица екені туралы соңғы кезде талас пікірлер де орын ала бастады.

А.Н.Гвоздев, Д.В.Фоменко сияқты ғалымдар, эсіресе, соңғы ғалым «Словосочетание является ли единицей языка?» деген арнайы мақала жазып, онда сөз тіркесі жалпы жеке қаралуға тиіс емес деген қорытындыға келді. Осы мақаланың төңірегінде де даулы мақалалар

жарияланды. Сол жарияланған мақалалардың негізгі сөз тіркесінің единица екеніне баса назар аударды.

Негізгі сөз тіркесінде синтаксисі, синтаксистің негізгі бір саласы. Ол дау тудырмаса керек. Өйткені, біріншіден, осы уақытқа дейінгі грамматикада орын алып келді, екіншіден, сөйлемнің де сөз жасалу жігі өзіндік тобы болатыны еске алынуы керек. Ондай топ негізінен тек сөз тіркесі арқылы көріне алады. Қалаға барды, жақсы оқушы өз алдына тұрғанда сөйлемде емес. Бірақ сол сөздер бір-бірімен тіркесу арқасында сөйлемнің аясын кеңейту, соны дамыту үшін жүмсалады. Соған материал болады. Сол материалдық топты өз алдына жеке объекті ретінде қарастыруға тура келеді. Бұл оның өзіндік тілдік единица екенін дэлелдесе керек.



3. Номинативті мән. Сөз тіркесінің сөйлемдегі атқаратын қызметі туралы де бірнеше көзқарастарды байқауға болады. Жалпы сөз тіркесімен сөйлемнің эрқайсысының өз қызметі бар. Сол қызметті сөз тіркесінде номинативті сөйлем коммунативті екені туралы пікір алғаш рет В.В.Виноградовтың еңбектерінде кездессе, соңғы еңбектерде олардың ерекшеліктері түрлі бағытта айтылып жүр.

В.В.Виноградов, А.С.Смирницкий, В.В.Бабайцева, А.Н.Баскаков сөз тіркесиерінің номинативті мэнін айтса, В.Г.Адмони сөз тіркесінде номинативті мэнімен бірге коммуникативті мэні туралы да айтады.Ю.В.Фоменко сөз тіркесінің номинативті екенің жоққа шығарса, А.Моисеев, М.Балақаев сөз тіркесінің граматикалық жағына назар аударады. Жалпы номинативті мэн сөзге тән, сондықтанда сөз заттың, қимылдың, санның, сынның атауы болатыны дау тудырмаса керек. Ал сөз тіркесінен номинативті мән іздеудэң ойға қона қонбайтынын мынадай жайттардан байқауға болады. Сөз заттың, қүбылыстың, сапаның атауы болса, сөз тіркесі сондай номинативті таулардан құралған синтаксистік топ. Сөз тіркесіндегі сөздер номинативтікте (атауышты) білдіру үшін емес, толықтауыш, пысықтауыш, анықтауыш сияқты жаңа грамматикалық мағыналарды білдіру үшін тіркеседі. Олай болса, жақсы студент, екі бала, баланың кітабы деген сөз тіркестеріндегі эрбір бағыныңқы сөздердің эрқайсысының өзіндік номиативті мэні бар екені мэлім. Енді сол номинативті мэні бар сөздердің тіркесі арқылы тағы бір номинативті мэн пайда болады деуге келе бермейді. Демек номинативті мэн тек жеке сөздерге тэн, кейде ондай мэн сөз тэркестеріне формалық жағынан үқсас келетін күрделі сөзді терминдер мен күрделі атау, газет. Журнал, мақала, кітап аттары мен ТТ ғана болады.

КТ кемінде екі-үш сөзден құрала отырып, олардың эрқайсысының өзіндік жасалуы болады. Сол тобымен тілде номинативтікқызметте жұмсалады. Әрине сол КТ пен сол іспестес синтаксис тіркестер кейде бір-біріне ұқсас та бола береді. Мына мысалдарағ назар аударайық.

лкен


кіші

тау


биік

қарлы


аласа

тау ^^

қарсыз

Бұлар тау сөзінің эр түрлі сындық қасиетін көрсетсе керек. Ондай сындар тау сөзінің эр түрлі қасиеттерін көрсетеді де, өзінің анықтайтын сөзімен синтаксистік сөз тіркесін құрайды. Сол сияқты Ардақ өзені бар да, сол өзеннің эр түрлі ерекшелігін білдіретін сөздер еркін синтаксистік топ қү-райтын болса, енді Кіші Ардақ эн аты арқылы белгілі бір атау ретінде де жүмсалады. Осы сияқты номинативтік мән сын есімді анықтауышты түлғадағы сөздер арқылы ғана емес, «Біз may ңиялап журіп келеміз» немесе «Өзіміздің туган жерде еңбек қарқынын арттырудамыз» деген сөйлемдердегі асты сызылған зат есім мен көсемшенің, есімше мен зат есімнің тіркесі «Тау қиялап, Туған жер» атауыш тіркестердің қызметі мен мэні бірдей емес. Біріншісінде кэдімгі еркін тіркес ретінде жүмсалса, екіншісі эннің аты ретінде жүмсалған. Сол сияқты осы түлғалық ерекшеліктерде «Қазақстан әйелдері», «Қазақстан мұғалімі», «Үгітші блокты» сияқты журнал аттары немесе Мешін жылы, Түнық су, Адамзатқа хат сияқты кітап аттары сол сияқты басқа да атаулар сол арнайы кітап, журнал беттерінде жазылған орнында ғана номинативтік мэнге ие де, егер тұнмқ судан іштім, мешін жылы туыппын сияқты айтылатын болса, әдеттегі анықтауыш анықталушы сөздер тобы болып шығады. Сол формада еркін тіркесте немесе осы сияқты күрделі атау ретінде жүмсала береді. Сонда күрделі атау, терминдер кемінде екі сөзден бірігіп жү-мсалғанымен, олар сол тобымен бір заттың атын білдіруі олардың еркін тіркестен негізгі айырмашылығы болып табылады.Сонымен кез келген екі немесе одан да көп сөзден келген сөздер тобының бэрі еркін тіркес ретінде жүмсалмай, атауыш қызметінде де жүмсалады. Ондай қызметте жүмсалатын сөз тіркестеріне газет, журнал, кітап аттары, КТ күрделі атаулар жатады.



8

Д.В.Фоменко номинативті мэн туралы айта келіп: «номинативті мэн анықтауыштық қатынастағы дара сөз тіркестеріне (белая березка), тэн дей келіп, ал (редкая критика профорга за бездеятельность) күрделі жэне қүрама сөз тіркестерінде ойлану керек деген болатын. Шындында жай сөз тіркестерінен номинативті мэнді іздеуі автордың күрделі атау мен еркін сөз тіркестерін ажыратпаудан шығып отыр. Негізінде номинативті мән сөз тіркестерінің дара түріне тән, күрделі түрі жайлы ойлану керек деген пікіріне біз қосыла алмаймыз.Нгеізінде сөз тіркесін дара , күрделі, тіпті аралас түрлері жайында номинативті мэннен гөрі грамматикалық жағына назар аудару - негізгі принцип.

Сонымен сөз тіркестерінен номинативті мэннен гөрі олардың синтаксистік ерекшіліктерін айқындау орынды.

4. Сөйлемдегі сөздердің байланысы. Сөйлемдегі сөздер сабақтаса жэне салаласа байланысады. Жалпы тіл мамандарынның арасында сөздердің сабақтаса байланысын сөз тіркесіне жатқызу туралы пікір таласы болмаса керек. Сонғы кезде сабақтаса байланысқан топтен бірген салаласа байланысқан сөздең тобын да сөз тіркесіне жатқызу жағы көріне бастады.

Егер сабақтаса байланысқан сөз топтары қүрамындағы сөздердің бірене-бірі бағына байланысып, олардың синтаксистік қызметі мен мағыналық тобы, эр түрлі сөз таптарынан жасалуы сөз болып келсе, салаласа байланысқан сөздер тобын сөз тіркесіне дейін ғалымдар: олар тең дэрежеде эрі жалғаулы, эрі жалғаусыз болады деп, Асан мен Үсен, жазушы мен оқушы, жақсы мен жаман, әрі оқыдыі әрі жазды сияқты екі сынары да бір ғана сөз таптарынан жасалған топты жатқызады. Сөзтіркесі салаласа да байланысады деушілер сөз тіркенсін басқаша түсінеді. Here сөз тіркесіндегі сөз тек сабақтаса байланысады дейміз?



1. Сөз де ондай тіркесу нәтижесінде жаға грамматикалық мағыналар пайда болады. (анықтауыштық, пысықтауыштық, толықтауыштық). Сол мағыналар тек сабақтаса байланысқан сөздерде ғана пайда болады.Ондағы сөздер бір-біріне бағынады. Ал, салаласа байланысқан сөздерде ондай қасиет болмайды. Сондықтанда ондай топ сөздер тіркесі емес. Дегенмен кейде ол топқа жатпайтын қызыл ала, көк жасыл, жеті жүз жиырма бір, алты жүз, мың бес жүз, оқып отыр, оқып еді тэрізді сөздер тобынан не салаластық, не сабақтастық элемент таба алмаймыз. Әсіресе мүндағы сын есім, сан есімдермен аслыстырғанда күрделі етістіктерде бір сыңары толық мағыналы да, екінші сыңары көмекші қызметте жүмсалады. Соңғы кезде сабақтаса байланысқан топпен бірге салаласа байланысқан сөздер тобын да сөз тіркесіне жатқызу жағы көріне бастады. Осы сияқты топтарды қай топқа болсын жатқызу күрделі проблема. Ондай сөздер тобы негізінде күрделі сөздер тобын қү-райтындықтан, өзара сөз тіркесі бола алмайды. Тек сабақтаса

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   32




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет