Қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы қатысымдық тұрғыдан меңгертуде қазақ тілінің салалары өзара бірлікте қарыстырылады

Таза ауаның мэні өте зор. Біз таза ауамен дем аламыз. Таза ауа денсаулыққа пайдалы. Үйдің ауасын эр уақытта таза сақтаңдар. Терезені жиі ашып тұрыңдар. Ауаны жаңартып отырыңдар.

Оқушылар жазғандарын оқиды. Текстегі сөйлем саны, эр сөйлемде кандай ой айтылғанын, сөйлемдерді қалай жазғанын айтады.

Содан соң текстегі сөйлемдердің негізгі мапғынасы

жоғалмайтындай етіп, эр сөйлемнен тиісті сөзді алып тастап, негізгі ойдың сақтаған-сақталмағанын байқау үшін оқушыларға төмендегідей сүрақтар қойылады.

- Балалар, бірінші сөйлемде қандай ой айтылған?

• 
  Ауаның мэні зор екені айтылған.
  
• 
  Таза ауаның мэні ор деген сөйлемдегі кейбір сөздерді алып
  тастасақ, сөйлем түсінікті бола ма екен, соны байқаңдар, - дейді
  де, мүғалім сөйлемдердегі сөз санын азайтып отырады.
  

• 
  Ауаның мэні өте зор. Сөйлем түсінікті ме?
  
• 
  Түсінікті.
  
• 
  Ауаның мэні зор, - десек ше?
  
• 
  Онда да түсінікті.
  
• 
  Ауаның зор, мэні зор, - десек сөйлемді түсінесіңдер ме?
  
• 
  Жоқ түсінбейміз.
  
• 
  Балалар, бұл сөздердің тобы белгілі ойды білдіріп түрған жоқ.
  Ендеше бұлар сөйлем бола ала ма?
  
• 
  Жоқ, сөйлем бола алмайды.
  

Осылайша мүғалім балалардың ойын түсіндірілуге тиісті материалдың мазмүнына сай белгілі бір жүйеге келтіріп алған соң, баяндау эдісімен таза ауаның мэні өте зор. Ауаның мәні өте зор. Ауаның мәні зор деген сөйлемдерде негізінен бір-ақ ой айтылып түлрғанын, яғни бір ойды бір сөзбен де, көп сөзбен де айтуға болтынын, ал ауаның зор, мэні зор деген сөздер жеке тұрғанда белгілі бір ойды білдірмегендіктен, сөйлем бола алмайтынын түсіндіреді.

Сүраулы сөйлем

Сенің атың кім? Сен оқисың ба? Мектептерің үлкен бе? Кластарыңда неше оқушы бар?

Сұраулы сөйлемде сүрақ мағынасын білдіретін сөздердің болатындығын, аяқталған сөйлем мен аяқталмаған сөйлемдердің мағынасын салыстыру арқылы танылады.

Үглі:

• 
  Сенің атың... десек сөйлем аяқталды ма?
  
• 
  Сөйлем аяқталған жоқ.
  
• 
  Сүраулы сөйлем болуы үшін осы сөйлемде қалай айтамыз
  

• 
  Сенің атың кім? — деп айтамыз.
  
• 
  Сонда сүрак мағынасын білдіріп тұрған сөз қайсысы?
  
• 
  Сұрақтын магыиасын білдіріп түрған сөз - кім?
  

Сү_раулы сөйлемге мынадай ереже беріледі: «Сүраулы сөйлем жауап алу мақсатымен айтылады. Сүраулы сөйлемнің соңына сұрақ белгісі қойылады».

Сұраулы сөйлем жасайтын негізгі түлға - қандай?, қайда? т.б. сұрақ мағынасын білдіретін сөздер екені түсіндіріледі. Сонымен қатар оқушы хабарлы сөйлемдерді сүраулы сөйлемге айналдырады, оны сүраулы сөйлемге қалай айналдырғандарын айтады. Сүраулы сөйлемнің ма, ме, ба, бе, па, пе сияқты сүраулы сөздермен (сұраулы шылаумен) жасалуы да осы тэртіппен түсіндіріледі.

Сұраулы сөйлемнің жасалуын түсіндіру үшін мына таблица пайдаланылады.

Егін қандай өнім береді? - десек ше? Сүраулы сөйлем.

Сұраулы сөйлем қалай жасалады?

- Хабарлы сөйлемге қандай? деген сүрақты қосқанда сүраулы сөйлем жасалады, - деп эңгіме эдісімен талдау жүргізеді. Лепті сөйлемнің мағынасын таныту үшін мүғалім оқушыларға таблицадағы сөйлемдерді оқытады, содан соң олардың байқағанын өз жинақтап, лепті сойлемнің бүйрықты, қуанғанды, ренжігенді т.б. білдіретінін, оның көтеріңкі дауыспен айтылатынын, соңына лепті белгісі қойылатынын түсіндіреді.

2-класта сөйлемдегі сөздердің байланысын өткенге дейін окушыларда мынадай практикалық дағдылар болады:

1. 
   орны ауыстырылып берген сөздерді өз орындарына
   қойып, сөйлем қүрай алады;
   
2. 
   сөйлемдегі сөздерді байланыстыру үшін, оларға
   қосымшалар жалғанатынын біледі;
   
3. 
   сөйлемдегі сөздерге сүрақты дүрыс қоюдың тэртібін
   үйретеді.
   
4. 
   сұрақ арқылы сөйлемдегі өзара байланысып түрған
   сөздерді табуға болатындығы жайында түсінігі болады.
   

2-класта оқушылардың сөйлемдегі сөздердің байланысы жайында бұған дейінгі алған түсінігіне қосымша тағы да мынадай түсінік беріледі.

Балалар, мына тақтадағы: барады, жылы, қүстар, үлпып, жаққа деген создер осылай түрғанда белгілі бір ойды білдіре ала ма?

• 
  Жоқ, бүлар белгілі бір ойды білдіре алмайды.
  
• 
  Осы сөздер белгілі бір ойды білдіре алатын сөйлем болуы үшін
  не істеуіміз керек?
  
• 
  Сөздерді дүрыс орналастырумыз керек.
  
• 
  Дүрыс, енді осы сөздерді дүрыс орналастырып, сөйлем
  қүраңдаршы!
  
• 
  Құстар жылы жаққа үшып барады.
  
• 
  Дүрыс, бү_л сөздердің тобы енді белгілі бір ойды білдіре алатын
  болды. Сендер бүл сөздерді белгілі бір тәртіппен орналастырып,
  сөйлем қүрыңдар. Сөйлем болуы үшін сөздер белгілі бір
  тәртіппен орналасуы керек. Балалар, енді осы сөйлемдегі
  сөздердің түбірін табайық.
  

• 
  Балалар, енді жаңа өздерің тапқан түбір сөздерді оқыңдаршы!
  Балалар қүс, жылы, жақ, үш, бар сөздерін оқиды.
  
• 
  Айтайын деген ойымыз түсінікті ме?
  
• 
  Жоқ, түсініксіз. Өйткені бүл сөйлем емес.
  

• 
  Айтайын деген ойымыз түсінікті болу үшін эр сөзге жалғау
  жалғауымыз керек?
  
• 
  Жаңағы сіз өшірген қосымшаларды жалғаймыз.
  

деп, әңгіме эдісімен мүғалім сөйлем құраудың шарттарын тусіндіреді.

Бұдан кейін оқушыларға сөйлемде өзара байланысып түрған сөз тіркестерін табу жолы үйретіледі.

Мұғалім:

• 
  Балалар, біз жоғарыдағы сөйлемдегі сөздердің белгілі
  тәртіппен байланысатындығын айттық. Енді сөйлемдегі сөздер
  бір-бірімен қалай байланысып түрғанын байқайық. Ол үшін мына
  сөйлемдегі (Ардақты ана құрметке бөленді) сөздерге сұрақ
  қоямыз. Бүл сөйлемде кім туралы айтылғанын тауып, сол сөзге
  сүрақ қойыңдаршы!
  
• 
  Бүл сөйлемде ана туралы айтылған. Ана сөзі кім? деген сұраққа
  жауап береді.
  
• 
  Дұрыс айтасыңдар, балалар. Енді ана сөзімен байланысып
  тұрған сөзге бағыттап сүрақ қоямыз. Ол сұрақты қалай қою
  керек? — деп мүғалім балалардың сабақ үстіндегі ынталылығы мен
  жауапкершілігін арттыра отырып, оларға тиісті сөз тіркестерін
  тапқызады. Балалардың жауабын тақтаға жазып отырады.
  

1. 
   Ана қайтті? - Ана бөленді.
   
2. 
   Here бөленді? - Құрметке бөленді.
   
3. 
   Қандай ана? - Ардақты ана.
   

ана

бөленді

ардақты

қүрметке

Соңынан мүғалім оқушыларға оқулықтағы: «Сөйлемдегі сөздер өзара байланысты болады. Сөздердің байланысын сүрақ қою арқылы білеміз», - деген ережені оқытады.

15

2-сыныпта сөйлем және оның түрлері жайында өткен материалдар бойынша оқушылардың білімін бекітіп, практикалық дағдыларды меңгерту үшін төмендегідей жаттығулар жұмыстары ұсынылады. 1. Оқушылардың өздігінен орындайтын жұмыстары. а) Әдетте бастауыш сыныпта сөйлем соңына тиісті тыныс белгілерін қоюды керек ететін жаттығуларда сөйлемдердің ара жігін айырмай, оларды кіші эріппен берген жөн. Бұл оқушылардың сөйлемдердің мағыналық өзгешеліктерін ұғынуына әсер етеді. Олар әр сөйлемді бас эріппен бастап жазуға, сөйлем соңына кез келген тыныс белгісін қоя салмай, сөйлемді саналы түсінуге дағдыландырады. Мәселен, 2- сыныпта сөйлем жігін ажыратылмаған, тыныс белгісі қойылмаған мына тэрізді тексті ұсынуға болады.

Алдымен хабарлы, содан соң сүраулы, лепті сөйлемі бар текстер беріледі.

Көп жылқы жайылып жүр жылқышы Досан келді күн ыстық еді жылқышалар шөлдеді Досан жылқыны суға айдады.

Жасасын Қазақстан туған ел, гүлденіп, өсе бер қап, кешігіп қалғанымай Алақай апам коньки экелді.

Балалар сөйлемдердің ара жігін ажыратып, оларды бас әріппен бастап, соңына тиісті тыныс белгілерінің қойылу себебін айтады.

э) Сөйлемді толықтыруға арналған жаттығуларда әр сөйлем кіші әріппен беріледі.

Үлгі: Көп нүтенің орынна тиісті сөзді қойып, сөйлемді толықтыр. Әр сөйлемді бас эріппен бастап, соңына тиісті тыныс белгісін қойып көшір.

Жанат ерте ... . Гимнастика ... . Салқын сумен ... . Ол шашын ... . шашына ал қызыл ленталар ....

Керекті сөздер: байлады, тарады, түрды, жуынды, жасады. Үлгі: Жанат ерте түрды.

б) Хабарлы, сұраулы, лепті сөйлемдер аралас келген текстердегі эр сөйлемді бас әріппен беруге де болады.

Тапсырма: Оқып шығыңдар. Сөйлемдердің хабарлы, сұраулы, лепті екенін айтыңдар.

Кезекші

Бүгінгі кезекші кім Кезекшінің міндетін біле ме екен өзі Тақта сүртілмеген Терезе ашылмаған Кластын ауасы тазартылмаған Оның бәрін кім істеуі керек Әрине, кезекші істеуі керек Оспан кезекші екеніңді білесің бе Өз міндетіңді дұрыс атқар Жалқау болма.

а) Берілген сөздерден сөйлем құрау, сөйлемдерді түрлендіру.

Карточка Карточка бойынша жұмыс

колхозда, арпа, Биыл колхозда арпа көп.
көп, биыл Биыл колхозда арпа көп пе?

Биыл колхозда арпа неткен көп еді!

Оқушылар өз жүмыстарын оқиды. Әр сөйлемнің мағыналық, интонациялық, пунктуациялық ерекшеліктерін айтады.

э) Хабарлы сөйлемді сүраулы сөйлемге айналдыру.

Оқушылар сүрак койып хабарлы сөйлемді сүраулы сөйлемге айналдырып жазады.

Мектеп ауласына гүлдер отырғызылған. Гүлдерді оқушылар күтеді. Арам шөбін жүлады. Таңертен суарып түрады. Мүнда гүлдер жақсы өседі.

Үлгі: Мектеп ауласына нелер отырғызылған?

Оқушылардың хабарлы сөйлемді сүраулы сөйлемге өз еркінше айналдыруын да талап етуге болады. Ондайда, эрине, мына сөзді өзгерту аркылы сүраулы сөйлемге айналдырыңдар деген шарт қойылмайды.

б) Сурет бойынша немесе суретсіз хабарлы, сүраулы, лепті
сөйлемдерді қатыстырып эңгіме құрау.

Оқушылар эуелі сурет бойынша класс болып тек хабарлы сөйлеммен әңгіме қүрайды, содан соң олар берілген тақырып бойынша шағын шығарма жазуға дағдыланады.

Тақтаға күз мезгілі бейнеленген сурет ілінеді. Оқушылар мүғалімнің тапсыруы бойынша суретте не бейнеленгенін сипаттап жазды. Содан соң қүрастырған сөйлемдерін оқып береді.

17



Күздің аяқталған кезі еді. Ағаштардың жапырақтары түскен. Сойдиып ағаштар өзі тұр. Жерде сарғайған жапырақ, қураған бұтақтар жатыр.

Окушылар белгілі бір тақырып бойынша өздігінен шығарма жазады.

Көктем

Наурыз, сэуір, мамыр - көктем айлары. Наурызда күн жыльша бастайды. Сайларға су толады. Өзен, көлдердің мұздары бұзылады. Қүстар келеді. Көктемде егін, бақшалар егіледі. Көк шығады. Бэйшешек гүл

Біздің жанұя

Менің Анар, Майра деген сіңілдерім бар. Мен оларды өте жақсы көремін. Менің апам колхозда істейді. Мен апама көмектесемін.

Жүпар мен Жұман

Жұпар мен Жұман орманға жидек теруге барды. Олар қоянның көжегін ұстап алды. Оны үйлеріне алып келді. Жұпар оған сүт, шөп берді. Олардың Мойнақ деген иті бар. Мойнақ көжекке тұра ұмтылды. Көжек қашажөнелді.

• 
  Қап, көжектен айырылып қалдық қой
  
• 
  Мойнақ, сен оны неге қорқыттың? - деді Жүман мен Жұпар.
  

ерекшеліктерін дұрыс танып, оларды дүрыс оқуға жаттықтыруда «Ана тілі» оқулығына да пайдалану керек. Оқушылар «Бүлт», «Жаңбыр», «Шегіртке мен құмырска» т.б. шағын өлеңдер мен тексттерді рөлдерге бөліп, мэнерлеп оқуға жаттығады.

5. 2-сыныпта хабарлы, сүраулы, лепті сөйлемдер өтілген соң шағын
тексттер бойынша көру диктанты, түсіндірмелі жэне жазу диктанттарын
жазуға болады.

18
II. 2 Бастауыш мектепте сөйлем мүшелерін оқыту эдіс- тәсілдері

Сонымен 2-сыныпта оқушылар программалық талапқа сай теориялық білім мен практикалық дағдыларды меңгере отырып, сұраулы, лепті сөйлемдердің мағыналары, интонациялық ерекшеліктерін таниды, соған сәйкес практикалық дағдыларды меңгереді.

2-сыныпта оқу жылының екінші жартысынан сөйлем мүшелері ең қарапайым түрде, бастауыш, баяндауышты ажыртау түрінде өтіле бастайды.

Бұған дейінгі оқушылар аталған тақырыпты игеруге керектімынадай білім дағдыларын алады: олар сөйлемдегі сөздерге сүрақ қоя отырып, сөйлемдегі өзара байланысып тұрған сөз тіркестерін табады.

Сөйлем мүшесі жайында алғаш түсінік берген мұғалімдер оқушылардың осы білім дағдыларына сүйенеді.

Мұғалім тақтаға Балалар орманға келді деген сейлемді жазады да, ауызшаталдатады. Ол үшін оқушыларға мынадай жетекші сұрақтар үсынады:

• 
  Сөйлемде неше сөз бар?
  
• 
  Үш сөз бар.
  
• 
  Сөйлемдегі сөздердің өзара қатынасы қандай?
  
• 
  Сөйлемдегі сөздер бір-бірімен байланысып тұр.
  
• 
  Олардың байланысын қалай атаймыз?
  
• 
  Сөйлемдегі сөздердің байланысын сүрақ қою арқылы атаймыз?
  Осылайша, сөйлемдегі сөздердің байланысын сұрақ қойып анықтау
  

• 
  Кімдер келді? - Балалар келді.
  
• 
  Балалар қайда келді? - Орманға келді
  
• 
  Балалар қайтті? - Балалар келді.
  

Балалар орманға келді.

• 
  Кім барды? — Қайрат.
  
• 
  Қайрат қайтті? - Барды.
  
• 
  Қайда барды? - Артекке.
  
• 
  Қашан барды? - Жазда.
  

Осылай екі үш сөзден түратын бірнеше сөйлем талдаған соң, мұғалім оқушылардың ойын қорыту мақсаттарымен мынадай сүрақтар қояды:

• 
  Қандай сөз сөйлем мүшесі болады?
  
• 
  Сөйлемдегі белгілі бір сүраққа жауап болтын сөздерді сөйлем
  мүшесі болады.
  

Оқушылар сөйлем мүшесі жайындағы білімдерін тиянақты ету үшін мынандай жүмыстар орындайды.

1 .Оқушылардың өздігінен орындайтын жүмысы.

Тексті оқиды. Сөйлем ішіндегі сүрақтардың орнына тиісті сөйлем мүшелерін қойып, сөйлемді толықтырып жазады. Әр сөйлемде неше сөйлем мүшесі бар екенін айтады.

Балық аулау

Марат (қайда?) барды. Марат (не істеді?). Самат (не?) терді. Марат (қанша?) балық үстады. Бүлар (несін?) толтырды. (Қашан?) үйлеріне қайтты.

Керекті сөздер: түске жақын, өзенге, шегіртке, қармақ салды, шелегін, көп.

Оқушылардың осы дағдыларына сүйене отырып бастауыш жайында әңгіме эдісімен оқушыларды ойландырудың индуктивтік жолымен мэлімет береді.

Оқушылар мүғалімінің басшылығымен алдымен жеке суреттер бойынша сөйлем қүрастырады, сөйлемде кім туралы айтылғанын айтады. Оқушылардың ауызша жауаптары мынадай болады:

-Оқушылар мектепке бара жатыр. Сөйлем оқушылар жайында айтылған. Оқушылар — кімдер? деген сүраққа жауап береді.

Үлгі:

нелер?

не?

кім?

Сөйлем ішінде бастауыш болатын сөздер ерекше дараланған соң мүғалім:

- Балалар, сонымен мына асты сызылған сөздер нені білідіреді?

Сөйлемде кім, не жайында айтылғанын білдіреді, - деген сүраққа жауап алады.

Осындай сөйлемдегі ойдың негізі болып түрған сөйлем мүшелерінің бірі бастауышы деп аталатынын, бастауыштың кім? не? кімдер? нелер? деген сүрақтарға жауап беретін сөздердің мағыналық айырмашылықтарын мұғалім эңгіме эдісімен түсіндіреді. Мүғалім: «Сөйлемдегі ойдың негізі болатын мүшені бастауыш дейміз. Бастауышқа кім? не? кімдер? нелер? деген сүрақтартар қойылады» деген анықтаманы 2-3 оқушыға оқытады.

Синтаксис матераилдар өтілгенге дейін оқушыларға зат есім, сын есім, сын есім, етістік жайында мэлімет берілген болатын.

Оқушылардың сөз таптары жайындағы осы білім дағдыларына сүйене отырып, бастауыштын зат есімнен жэне зат есімнің орынна жұмсалатын сөздерден (мен, сен, ол, біз .т.б) болатыны жайында айта кетуге болады.

Бастауыш болатын сөз таптары жайында түсінік беру үшін төмендегідей таблица пайдаланады.

Зат есім көбінесе бастауыш кызметін атқарады. Мен, сен, ол, біз, олар, сендер деген сөздер де бастауыш болады.

Таблица бойынша мұғалім оқушыларға бастауыш болатын сөз таптары жайында мағлүмат береді Оқушылар сүрақ қойып, сөйлемдегі бастауыштарды тауып, мұғалімнің көмегімен олардың қай сөз табы екенін айтады.