Қазақстан археологиясы
Қалалар құрылымы: қала махалласы, қоғамдық құрылыстар, бекіністер
жүктеу/скачать 2.69 Mb.
|
| Қалалар құрылымы: қала махалласы, қоғамдық құрылыстар, бекіністер. Қаланың сұлбасын құрайтын көшелер жүйесі едәуір күрделі болған. Мысалы, Отырарда оңтүстік және солтүстік кіреберістерді жалғастыратын орталық магистральдан басқа, меридиан бағытта созылып жатқан оны тағы да кесіп өтетін 6 көше болғандығы анықталды. Кейінгі орта ғасырлық қаланың махалласы бұрынғыдай негізгі құрауыш болып қала берді.
Отырар махалласы бір-біріне жапсарластырыла әрі тығыз салынған жоспары тік бұрышты, трапеция тәрізді және көп бұрышты тұрғын үйлерден тұрды. Әдетте, үйдің есігі магистраль немесе махалла ішіндегі көшеге қаратылды, ал кіріс-шығыс шағын көшелер арқылы жүргізілді, қажет жағдайда ол үлкен қақпалармен жабылса керек. Махалла 6-20 үйден тұрды және аумағы 1500 шаршы метрден аспады. Қаратаудың теріскей беткейіндегі мерзімі ХVІ-ХVІІІ ғасырлар деп белгіленген Раң және Күлтөбе қала жұрттарының құрылымына да осылайша махаллалар етіп салу тән, Саураннан, Қотаннан, Бұзықтан нақ осындай құрылым аңғарылады. Махалла қаланың аумақтық жағынан бөлшегі ғана емес, сонымен қатар әкімшілік бөлінісі де болатын, махаллалардың ақсақалдары арқылы жұмыс істеген қаланың билік орындары онымен іс жүргізіп отырды. Махаллалардағы археологиялық материалдар негізінде жаңғыртылған әлуметтік көрініс (неғұрлым ерте кездер үшін де атап өтілгендей) біртектес болмаған. «Байлар» және «кедейлер» махаллалары болып бөлінбеген. Әрбір махаллада көп бөлмелі екі-үш үлкен үй, бір, екі және үш бөлмелі бір – екі үй болды, қалғандары - көлемі жағынан деңгейлес үйлер еді. Махаллалардың, онда тұратын адамдардың қызметі бойынша мамандандырылуы туралы мәселе назар аударуға лайық дүние. Отырарда бір махалланы ғана «қыш-құмырашылар махалласы» деп сипаттауға болады. Басқа махаллалардың бәрі тұрғындарының кәсіптік құрамы жөнінен әртектес. Махаллаларда құмырашы, темір ұсталары, тас өңдеуші, тоқымашылардың үйлері де кездеседі. Жазбаша дереккөздеріне қарағанда Оңтүстік Қазақстандық кейінгі ортағасырлық қалаларда культтық – мешіт, кесене, медресе, ханака секілді құрылыстар болған. ХVІ ғасырдағы Сауран медресесін әспеттеп сипаттаған деректемелер бар. Қазіргі таңда олардың болғандығын археологиялық мәліметтер де растап отыр, мәселен, алғаш рет зерттеулер нәтижесінде ХVІ ғасырдың соңы мен ХVІІ ғасырдағы Отырар мешіті аршылды. Өз құрылысы бойынша моншаның ерте кездердегі отырарлық моншадан еш айырмасы болмады, мұны да зерттеушілердің нақты зерттеулерге негізделген пікірі айқындап отыр. Дала билеушілерінің Сырдария қалаларын иелену жолындағы қиян-кескі күресі кезеңінің барысында бірінші кезекте қалалардың өздері зардап шекті, бұл кезеңде олардың әрқайсысында күшті бекініс жүйесі болуға тиіс еді. Соңғы орта ғасырлар тарихшыларының шығармаларында қала қабырғаларының биіктігі мен беріктігінің, орлар тереңдігінің мейлінше әдемі суреттелетіні тегін емес. ХVІ ғасырдың соңғы ширегіндегі Сауранның қалалық бекіністерінің сипаттамасын жасаған сол замандағы автордың бірі «кіретін және шығатын есіктері» бар бекіністі қорғандарды, бекіністі дуалды (баре), орларды (хандак) атайды. «Бекіністік ор жағасының сырт жағынан биік болғаны сонша, - деп жазады ол, - өзенге ұқсайтын... Осы ордан қорғанның басына дейін елу гяздай болатын...». Сауранның бекініс құрылыстарының қалдықтары осы кезге дейін керемет әсер қалдырады. Сауранның дуалы шикі кірпіш араластырып қаланған күйдірілген балшық блоктармен салынған. Оның сақталып қалған биіктігі қазірдің өзінде 6 метрге жетеді. Соңғы жылдары алынған мағлұматтар қала тыныс-тіршілігі жайлы мағлұматтарды толықтыра түсті. жүктеу/скачать 2.69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|