Орталық Қазақстан сақтарының тасмола мәдениеті

Хронологиялық жағынан тасмола мәдениетінің ескерткіштері екі кезеңге бөлінеді: б.з.б. VІІ-VІ ғасырлар және б.з.б. V-ІІІ ғасырлар. Мәдениеттің бірінші кезеңі жерлеу саймандарының белгілі бір жиынтығымен сипатталынады. Олар – қола жебе ұштары (төлкесі шығыңқы қос қанатты және үш қалақты), сабының жоғарғы ұшы кесек және көбелек тәріздес қаптамасы бар қанжар (ақинақ), қола ауыздығы бар жүген (сулық), қола айналар.

Бұл мәдениетті Ә.Х.Марғұланнан кейін зерттеулерін жалғастырған М.Қ.Қадырбаев бөліп көрсеткен. Қазіргі таңда тасмола мәдениетінің ескерткіштерін А.З.Бейсенов зерттеп жатыр.

Мәдениеттің екінші кезеңіне төлкелі үш қырлы жебе ұштары, «шығыршықты ауыздық», қола айналар тән.

Бірінші кезең ескерткіштерінің жарқын көрінісі Тасмола-1 қорымындағы 19-обаның бейіті деуге болады. Оның диаметрі 8 м, биіктігі 0,3 м тас үйіндісі болды. Солтүстік тас қатарының ұзындығы 52 м, ені 1,5 м болатын оңтүстік қатары – 46 м. Ескерткіш бір үйіндіде негізгі және кіші обалар мәні біріктірілген қосарланған обалар нұсқасы болып табылады. Сондықтан обаның оңтүстік-шығыс жағынан екі қыш ыдыс сынығы, ал орталық бөлігінен мола табылған. Ол тастармен бекітілген және ұзындығы 1,8 м, ені 0,8 м, тереңдігі 1,5 м тікбұрышты құрылыс түрінде келген. Түбінен шалқасынан жатқан, басы солтүстікке қаратылған әйел адам қаңқасы аршылған. Оның астында қамыс төсеніші болған. Мүрденің оң жақ жамбасынан диаметрі 19 см дөңгелек қола айна, табан сүйектері астынан екі қойдың бас сүйектері табылған. Қаңқаның сол жағынан тікбұрышты пішінді қайрақтас жатқан, оның үстіне пышақ қойылған. Сол аяғын бойлай жылқының бас сүйегі мен жауырыны орналасқан. Жылқының тістерінде үзеңгі тәріздес үш тесікті қола ауыздық (сулық) «қысылып» тұр. Сонымен қатар жүгеннің белбеулерінің қалдықтары мен қола моншақтар, және де оларды сәндеп тұрған тоғалар табылған.

Тасмола мәдениетіндеі ат әбзелдері түрлі пішіндегі жүген мен сулықтардан тұрады. Үзеңгі секілді аяқталатын және қосымша тесіктерден тұратын, кейде ондай тесіктері болмайтын, сонымен қатар тік бұрышты үзеңгі секілді келген, шығыршықты сулықтар тасмола мәдениетіне тән болып келеді. Жүгендер де пішіні жағынан әркелкі: үш тесікті мүйізді және сүйекті; екі тесікті ілмек секілді; қоладан, темірден жасалған және алтын көмкерілген үш тесікті; үш ілгек тәрізді. Сулықтар мен жүгендердің шығу тегін Кавказдың сыртқы жағынан, Алдыңғы Азиядан іздестірген жөн сияқты, өйткені мұнда осы әбзелдердің сан алуан түрлері б.з.б. ІІ-мыңжылдық соңы мен б.з.б. І-мыңжылдық бас кезінде кеңінен таралған болатын. Олардың ең ерте кездеріндегілері сүйектен жасалып, біртұтас затты құрады.

Жүгеннің бұл түрімен Қазақстан ерте көшпенділерінің танысуы б.з.б. VІІ ғасырға дейін скиф-сақ тайпаларының Алдыңғы Азияға жасаған жорығы кезінде орын алуы да мүмкін. Бірқатар авторлардың (Бейсенов, Смаилов) пікірінше, Талдысай қорымынан (Ұлытау өңірі) алынған ауыздықтар тасмола мәдениетіне дейінгі кезеңге жатады. Тасмола қойнауынан табылған көмбені Ж.Қ.Құрманқұлов б.з.б. VІІІ-VІІ ғасырлармен мерзімдеген. Тасмола мәдениетіне дейінгі кезеңге жатқызылған ауыздықтар Талдысайдан басқа Измаиловка, Ақ-Мұстафа қоймаларынан да шыққан.

Қола пышақтардың екі түрі бар: сабының ұшы сақина түріндегі шығыршықты және сабы көзге айқын түсерліктей бөлінбеген пышақтар. Соңғысы қола дәуірінен бастап белгілі. Темір пышақтар қола пышақтар пішінін қайталайды, алайда олар тасмола мәдениетінің екінші кезеңінде ғана пайда бола бастайды.

Дөңгелек қола айналардың да бірнеше түрлері болды: диск шетіндегі қаусырылатын өңірі биік және ортасында ілгегі бар (дөңгелегінің кенересінде биік
жиекшесі бар); диск ортасында ілгек орналасқан; ұстағышы фигуралы келген; ұстағышы (сабы) қатты шығыңқы; бүйірінде ілгегі орналасқан және тік бұрышты кертпелі, т.б. Алғашқы түрі ең ерте кезге жатады және б.з.б. VІ ғасырдан бастап кездесе бастайды. Ұстағышы бар айналар б.з.б. Ү ғасырда пайда болады. Осындай айналардың ондаған данасының арасының жекелеген түрлері де ұшырасады. Мысалы, Қарамұрын-1 қорымындағы айналардың сабының түп жағы екі тау ешкінің бейнесімен бітеді.

Молалардан сопақша және дөңгелек келген, тағандары (аяқтары) бар табақ түріндегі құмтастан жасалған ғұрыптық ыдыстар да кездеседі.

Кеңінен таралған олжалардың бірі қыш ыдыстар болып табылады. Көпшілігінің ернеуі тік немесе аздап сыртқа қайырылып келген, ол бірте-бірте түбі жалпақ жартылай сфера түріндегі тұрпатқа жалғасады. Ыдыстар түгелдей қолдан лента түрінде жасау әдісі бойынша дайындалған. Саз балшыққа ұнтақталған гранит пен кварцты құм қосылған. Илеуінің қалың қабатты болуы оны күйдіру сапасының төмен болғандығын көрсетеді.

Қоладан, алтыннан, мүйіз бен сүйектен жаслған аңдардың мүсіні мен рельефті бейнелері табылған.

Мысалы, обалардың біріндегі жылқының бас сүйегі жанынан табылған екі тау ешкінің қола мүсіндері ерекше қызығушылық туғызады. Екеуі де бір құйма қалыпта құйылған, содан кейін қосымша өңдеуден өткен. Іші қуыс архар мүсінінің бірнеше даналары табылған. Басқа әшекейлер арасында қабан, бұлан бейнеленген тоғалар да бар. Марал мүйізінен самұрық басы тәрізді етіп жасалған және көп фигуралар түсірілген сыртқы киім қапсырмасы да табылған. Б.з.б. VІ-V ғасырларда барыс, арыстан секілді жыртқыш аңдар фигурасын алтыннан жасау, алтын қапсырма дайындау кеңінен тарала бастайды. Олар жылқының маңдайындағы белдеуді және киімдерді сәндеу үшін қолданылды.

Қару-жарақ арасында жебе ұштары көптеп ұшырасады. Олар екі түрге бөлінеді: төлкесі шығыңқы екі қанатты және үш ұшты сапты. Қарамұрын-1 қорымындағы обалардың бірінен тері қорамсық қалдықтары шықты, одан үш қатар етіп қойылған 46 жебе ұшы аршып алынды. Ағаш сабының ұзындығы 60 см болғандығы анықталды. Жебе ұштарының 42-сі қоладан, 3-і сүйектен, 1-і ағаштан жасалған.

Сапты жебе ұштары үш бұрыш пішінді үшкіріне дейін жететін қалақтардан тұрады.

Б.з.б. VІ ғасырдың екінші жартысында жоғарыда аталған жебе ұштарымен қатар үш қанатты төлкелі (ұңғымалы) жебе ұштары пайда бола бастайды, олар б.з.б. V-ІV ғасырларда кеңінен таралады. Бұл пішін скифтер мен савроматтардан алынса керек. Шамамен осы уақыттарда төлкесі жабық және кертігі шығыңқы үш қырлы жебе ұштары да кеңінен тарала бастайды.

Қару-жарақтардың келесі бір түрі – ақинақ-қанжар. Ол аса көп кездесе қоймайды. Б.з.б. VІ ғасырға жататын Нұрманбет-4 қорымынан алынған ақинақтың жүзінен үлкен сабы бар және де ол одан 5 см ғана қысқа. Сабы саңырауқұлақ тәрізді болып біткен. Қанжарлар белбеуге арнайы металл құрсау көмегімен бекітілген. Белбеу көшпенді өмірінде маңызды рөл атқарды. Тасмолалықтар теріден жасалған белбеу тақты, оны қола қапсырмалармен әшекейледі. Мұндай белбеулер Орталық Қазақстанның бірқатар ескерткіштерінен табылған. Ескерткіштерден алынған заттарға қарағанда, тасмолаға дейінгі бастапқы фаза доңғал-кеңөткел өтпелі кезеңімен ұштасып жатуы да мүмкін.


Жетісудың сақ обалары

Обалар Жетісу ландшафтындағы ең көркем бөлшектер болып табылады. Олар көлемі, биіктігі бойынша өзгешеленеді және тізбек, шоғыр мен қорым алаңшаларын құрайды. Араларындағы ең танымалдары – Алматы, Талғар, Новоалексеевский, Қоғалы, Бұрындай, Есік, Түрген, Шелек, Кеген, Мерке, Жетітөбе, Үштөбе, Берікқара қорымдары. Олардың барлығы зерттелген, ішінара қазылған, ал Есік, Бесшатыр секілді қорымдар бүкіл әлемге танылды. Өкінішке орай, қорымдардың көпшілігі қираған, обалардың бір бөлігі жер бетінен сүріліп тасталған, тегістеліп кеткен және олардың орнына құрылыстар салынған.

Жетісу ерте көшпелілерінің тарихын зерттеп, алғашқы талдап қорыту М.П.Грязнов пен А.Н.Бернштамға тиесілі.

Жетісу көшпелілерінің археологиясын зерделеуге К.А.Ақышев, Е.И.Агеева, Г.B.Кушаев, И.И.Копылов, А.Г.Максимова, А.К.Ақышев, Б.Н.Нұрмұхамедов қомақты үлес қосты.

Әсіресе Іле алқабындағы сақтар мен усуньдердің мәдениетін талдап қорытқан еңбектің маңызы ерекше (К.А.Ақышев, Г.B.Кушаев). Онда өткен ғасырдың 60-жылдарының бас кезіндегі барлық белгілі материалдар жүйеленген, мәдениет тарихының кезеңдестірілуі нақтыланған, шаруашылық, қоғамдық қатынастар және де осы халықтардың шығу тегінің сауалдары зерттелген.

Өткен ғасырдың 50-60-жылдары Талас өзені алқабында ерте көшпенділердің обаларын зерттеу кеңінен қанат жайды (А.К.Абетеков, Ю.Д.Баруздин).

Талас алқабымен ұштасып жатқан Қырғыз жотасының солтүстік беткейіндегі ескерткіштер зерттелінді (А.Г.Максимова, 1970; 1972; 1975). Шу алқабындағы (А.К.Абетеков) және Ыстықкөл қазаншұңқырындағы қазба жұмыстары қайта жанданады.

Жетісуда, еуразиялық далалар белдеуінің басқа бөліктері сияқты ерте сақ ескерткіштері жеткілікті дәрежеде зерттелінбеген. Олар көбінесе қабірі онша бай емес және «скиф триадасына» енетін жеке олжалары бар жекелеген молалар түрінде ұшырасады.

Молалар үш түрлі: әдеттегідей шұңқырлар, ұңғыма және тас жәшіктер. Сірә, соңғыларын қола дәуірінен сақталған сарқыншақ құбылысы ретінде қарастырған абзал. Жерлеу мүрдені орналастыру бойынша да ерекшеленеді: солтүстік-батыс және солтүстік-шығыс. Кейде қайтыс болған адам жанындағы жеке шұңқырға жылқы да жерленді. Молаға ғұрыптық (ақіреттік) ас – қойдың еті қойылды. Қабір инвентары бай емес және біртекті, оған тіпті қару-жарақ та қойылған жоқ. Қабірлерден кейде ат әбзелдері (сулық, айылбас, т.б.) де аршып алынады. Бұл кезеңде, әсіресе оның соңғы кезінде аң стилінде дайындалған қолданбалы өнер туындылары белгілі бола бастайды. Тұрмыста халық қарапайым қола пышақтарды, ағаштан және сүйектен жасалған тарақтарды пайдаланды. Түбі дөңгелек жапсырма ыдыс пішіні бойынша бірден өзгеріп, ішінара мата қалыпта, ою-өрнек салынбай дайындалды. Көбелек тәрізді ұштығы бар қола және темір ақинақтар, ұңғымасы бар ромб пішінді тұрпаттағы жебе ұштары және кездейсоқ табылған өзге де бұйымдарды ерте скиф мерзіміне сай келетін ерте сақ уақытына жатқызылады. Сөйтіп, «скиф триадасына» енетін барлық үш құрауыш (қару-жарақ, жүген-ноқта жиынтығы, аң стилі) Жетісу сақтарының ерте кездегі мәдениетінен көрініс тапты деуге болады.

Ерте сақ кезеңіне бірқатар қоладан және темірден жасалған ұштығы көбелек тәрізді және зооморфты қанжарлар да жатқызылады. Мұндай қанжарлар Текеліден, Биже қоймасынан табылған. Бұлар туралы төменде азды-кемді сөз болады.

Қорымдардың бірнеше тобын бөліп көрсетуге болады, материалдардың шоғырлануы барысында олардың әрқайсысы дербес археологиялық мәдениеттерді құрауы ықтимал.

Шу мен Талас аңғарындағы сақ ескерткіштерінің тобы патша обаларынан (Жетітөбе) және Іле өзені бойындағы қатардағы қауым мүшелерінің молаларына ұқсас қарапайым халықтың бейіттерінен тұрады. Мүрде жанына бір-екі дана ыдыстар, әшекейлер, қола жебе ұштары қойылған, олардың арасында сапты үш қауырсынды және үш қырлы төлкелі жебе ұштары да кездеседі.

Шу аңғарының түрлі орындарынан сақ заманының жүзі тік, ұштығы көбелек тәрізді және кеспелтек секілді немесе антенна сияқты келген қанжарлар, түбі конус тәріздес құйма қола қазандар сияқты сан алуан қола бұйымдар кездейсоқ табылған.

Обалар қорымда жүйесіз орналасқан, алайда солтүстік және оңтүстік топтарға жіктелінеді. «Үлкен оба» деп аталған ең үлкен оба қорымның солтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан. Оның диаметрі 104 м, орташа биіктігі 15 м. Үйінді төбесі қиық конус тәрізді, жалпақ төбесінің диаметрі 32 м. Обаның тас жамылғысы табаны жағалай тығыз етіп бірнеше қабат теселген, бұл — орасан зор үйінді орнатқан цоколь секілді болып көрінеді. Үйіндінің солтүстік және оңтүстік жақтарында төменге қарай түсетін ордың (ені 2 м) ізі байқалады. Үйіндінің айналасынан 5-7 метр қашықтықтан тас дуал етеді (ені 2 м және сақталып қалған биіктігі 50-60 см). Үйіндімен қатар бір басы кемілген ірі тас бағандардан (менгирлерден) және үлкен кой тастардан қоршау түрінде тұрғызылған дөңгелек қүрылыстар салынған. Үлкен обаның айналасында барлығы 94 қоршау бар. Кейбір тік тұрған тас бағандарға қазақ ру-тайпаларының таңбалары қашап салынған. Обаның солтүстік-шығыс жағында тағы да осындай жеті қоршау бар, олар оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа карай созылып жатыр. Олардың жанынан қыш ыдыстардың көптеген сынықтары табылды, қыш қазандардың тұтқалары кездеседі. Қазылған қоршаулардың көпшілігінде тайыз жерден күл-ыс дақтары табылды, екеуінен сүйек қалдықтары, керамиканың сынықтары мен моншақтар шықты. Сірә, қоршаулар табыну мақсатына арналып, отқа табынуға және құрбан шалу ғұрпына байланысты болуы ықтимал.

Басқаларынан солтүстікке таман орналасқан Бірінші Бесшатыр обасының диаметрі 52 м, биіктігі 7 м. «Үлкен» оба секілді оның да төбесі жалпақ болды. Үйінді үш қабаттан тұрады. Жоғарғы қабат төбесінен бастағанда қалыңдығы 1 м-ге жететін және негізінен 3 м болатын таспен жабылған. Ең қалыңы екінші кабаты, ол қалыңдығы 3,5 метрден 13 метрге дейін жететін топырақ пен қиыршақтастан тұрады. Үшінші немесе төменгі қабатының астында Тянь-Шань шыршасының өңделген тұтас бөренелерінен салынған үлкен ағаш құрылыс табылды. Сағана үйілген топырақ астына жерленген адамның үстіне тұрғызылған, бұл түгелдей жер бетіндегі құрылыс.

Сағанасы дәлізден (дромостан), тамбурдан (қабірдің алдынғы кірер аузы) және жерлеу камерасынан тұрады. Дәліз ұзын, биік және төбесі жабылмаған ауданы 5,75х1,50 м құрылыс, оның биіктігі 5 м-ден астам. Тамбур жерлеу камерасының шығыс қабырғасына жалғасады. Дәліз көлденеңінен қойылған кеспелтектер арқылы екі бөлек жайға бөлінген. Жерлеу камерасы бұрыс шаршы пішінінде, бұрыштары әлемнің төрт тараптарына бағытталған, 16 қатар Тянь-Шань шыршаларынан тұрады. Төбесі мен шатырына қабырғасын бойлай бөренелер төсеніші қойылған. Төсеніш қалыңдығы 7-8 бөренеден тұрады. Қабырғасын сыртқы және ішкі жағынан тігінен қазылып қойылған 16 бөрене ұстап тұрған. Барлық бөренелері жақсы өңделген: бұтақтары мен бұдырлары тегістеліп, қабығы аршылған. Бөлменің қабырғасын құрайтын бөренелер мұқият тегістеліп, бір-біріне тығыз қиюластырылған. Бөренелерде қашау мен пышақ іздері жақсы сақталған. Тасымалдау үшін олардың екі шеті мен ортасына арқан байлайтын кертік түсірілген. Жерлеу бөлмесінің беренелерден тұратын жалпақ төбесі шиден есілген арқандармен буылған қамыс төсеніш қабатымен жабылған.

Жерлеу ғұрпынан кейін бөлмеге апаратын есікке ірі тастар каланып, дәліз белігі қиыршақ тас араластырған кесек тастармен төбесіне дейін бекітіліп тасталған. Осыдан кейін ғана жерлеу құрылысының үстіне тас пен қиыршақ тас аралас көлемі 5 м-ден астам зор үйінді үйілген.

Жерлеу камерасы тоналған. Еденді үйіндіден тазалағаннан кейін ер және әйел адамдар қаңқаларының, жануарлардың шашылып жатқан сүйектері, беймәлім бір бұйымның ағаш аяғы аршып алынған.

Басқа Бесшатыр обаларында да дәл осындай архитектура сақталған, алайда олар оба мен сағана көлемдері бойынша бір-бірінен өзгешеленеді. Мәселен, «Үшінші» обадағы қазба жұмыстары үйіндінің 17 қабаттан тұрғандығын анықтауға мүмкіндік берді, сонымен қатар обаны айналдыра бастапқыдағы биіктігі 1 м-ден астам қабырға болғандығын дәлелдеді. «Алтыншы» обаның (диаметрі 52 м, биіктігі 8 м) ұзындығы 55 м шамасында жерасты жолдары мен катакомбалары болды. Жолдардың күмбезі жарты шеңбер тәрізді, жерасты жолдарының биіктігі 1,1 метрден 1,68 метрге дейін, ені 75—80 см-ге шейін жетеді.

Қорымдағы обалардан басқа алты қоршау анықталған, оның төртеуі обалардан батысқа қарай, қалғандары солтүстік-шығыстағы төбешікте орналасқан. Қорым жанындағы тігінен қойылған тастардан (менгирлерден) тұратын бұл қоршаулар дербес ескерткіштер емес, олар обалар архитектурасына қосымша құрылыстар болып табылады. Олардың бірқатарына тау ешкі, қабан мен қасқыр бейнелері қашап түсірілген.

Шағын обалардың үйіндісі топырақтан және өзен малта тастарынан тұрғызылды. Үйінді астында ұзынша келген топырақ шұңқыр орналасты, әдетте ол шығыстан батысқа қарай бағытталды. Мүрдені шалқасынан жатқызып, басын батысқа қаратып жерледі. Шұңқырдың беті ағаш кеспелтектермен жабылды. Бесшатыр жанында орналасқан Қызылауыз қорымындағы екі бейіттен ұжымдық жерлеу салты анықталған; олардың біріндегі мүрделер екі қатар (ярус) етіп жерленген.

Әдетте, камераның оңтүстік және батыс жағына ыдыстар, ал солтүстік жағына тақтайдан жасалған еденге мүрде қойылды. Бесшатыр қорымы б.з.б. V-ІV ғасырлармен мерзімделді.

«Есік» обасы. Ол Алматы қаласынан шығысқа қарай 40 км жердегі 40-тан астам обадан тұратын үлкен қорымның оңтүстік шетінде орналасқан. Обаның диаметрі 60 м, биіктігі 6 м. Үйінді көп қабатты (3-4 қабат), малта тас қабаты қиыршық-сазды қабатпен ауысып отырады. Үйінді астында екі қабір: орталық және бүйірдегі (оңтүстік) қабірлер бар. Орталық қабір түгелімен тоналған. Бүйірдегі қабір сол күйінде сақталған.

Жерлеу камерасы немесе лақыт Тянь-Шань шыршасының өңделген бөренелерінен салынған, оның көлемі: ішінен өлшегенде 2,9x1,5 м, сырты — 3,3x1,9 м, бөренелер қабатымен қоса алғандағы биіктігі 1,3-1,5 м.

Қабір құрылысы былайша тұрғызылған: әуелі ұзына бойы батыстан шығысқа бағытталған тікбұрышты қабір шұңқыры (қазаншұңқыр) қазылған. Оның түбіне бөрене қима-лақыт жасалған. Оның құрылымы өте қарапайым: ұзындықтары бірдей бөренелерді көлденеңінен лақыттың қабырғасы болатындай етіп қаластырған. Бұрыштарында бөренелер өзара байланбаған, тек түйісіп қана тұр, лақыттың ұзын және көлденең қабырғаларындағы бөренелердің ұштары қабірдің опырылып түспеуі үшін кезек-кезек ұмсындырылып шығарылған. Лақыттың қабырғаларына бөренелер бес қатар етіп салынып, ол үстінен де ұзын қабырғаларына көлденеңінен қойылған бөренелермен жабылған. Түбіне жақсылап өңделген он тақтайдан бір біріне жақсы қиюластырып еден төселген. Еденге өлік пен неше түрлі нәрселер қойылған.

Еденнің өлік жатқызылған тұсына ұсақ алтын қаптырмаларымен әшекейлеп тігілген мата төсеніш төселген. Төсеніш үстіне тамаша сәнді киімі кигізіліп, бес қаруы түгел асылған елік қойылған. Орныққан салт бойынша, өлік аяқ-қолы созылып, басын батысқа, бетін жоғары қаратып шалқасынан жатқызылған, оң қолының саусақтары кіндігінен төмен қойылып, сол қолы бір жағына созылып жатыр.

Оң жағында бел тұсына ағаш қыны бар темір семсер қойылған. Қару ілетін аспалы белдікке алтын қаптырмалар мен жолбарыс басының бедерлі бейнесі бар өткерме шегелеген. Белдіктің сол жағына шауып бара жатқан бұлан мен ат пішінінде жасалған екі алтын тілігі жапсырылған, қайыспен қапталған ағаш қыны бар темір ақинақ ілінген. Оның әшекейлері арасынан белдіктің аспалары үшін жасалған, бүктетілген қасқырдың бедерлі бейнесі салынған цилиндр формалы екі қаптырма-тоға ерекше көз тартады.

Сол қолының қарында алтын үшты символды жебе, одан жоғарырақ сабы жалпақ алтын таспамен бунақтала оралған қамшы, одан жоғарырақ - ішіне қола айна мен қызыл бояу салынған шағын жібек қоржын жатты.

Лақыттың еденіне өлік тамағы салынған және ғүрыптың ыдыстар қойылған. Жазуы бар күміс тостаған мен оқшауырақ тұрған алтынмен апталған қола тегененің де соларға жататыны анық. Оның ішінде жыртқыш құстың тұмсығы мен тырнақтары түрінде жасалған бірнеше мүсіндік алтын тіліктер жатыр.

Оңтүстік қабырғаны бойлай ағаш ыдыс, оның арт жағында — екі катарда төрт табақша, ал алдыңғы жағында — тегене мен ожау тұрды. Келесі қабырға жанына қыш құмыралар бір-біріне түйістіріліп, бір қатарға тізіліп қойылған, олардың алдында тегенелер орналасқан, тегенелердің арасында екі күміс тостаған мен қасық бірге қойылған. Күміс тостағандардың біріне 26 әріптен (таңбадан) тұратын жазу жазылған. Қола аяқ бөлек, қаңқаның бас жағында тұр. Лақыттың шығыс қабырғасы жағындағы еден бөлігі заттардан бос. Сірә, лақыттың есігі оның шығыс жағында болса керек. Жерлеу ғұрпы жасалып, дене қойылған соң лақыт қысқа бөренелермен жабылып, шұңқыр топырақпен көмілген де, сонан соң топырақ үйілген.

Антропологтардың анықтауынша, Есік обасына жерленген адам 17-18 жасар. Ол алтынмен мол тігілген сәнді киім киінген. Басына түгелдей түрі де, көлемі де әр түрлі алтын қаптырмалармен сәнделген, төбесі шошақ, биік (65-70 сантиметрге дейін) бас киім киген. Бас киім жылқы барыс, тау теке, кұс бейнеленген 150-дей алтын қаптырмалармен және тоғалармен сәнделген. Есік жауынгерінің мойнында - ұшы жолбарыстың басы іспеттес алтын алқа, сол жақ сырғаларында - перузадан жасалған салпыншақтары бар, көз салған алтын сырға болған.

Үстіне мата көйлек кигізілген, оның өңірі мен жеңдері неше түрлі алтын қаптырмалар мен тізбелер араластырып, әшекейлеп, кестеленген; көйлектің сыртынан киілген қызыл бояумен боялған былғары бешпенттің өн бойы жолбарыстың басы бейнеленген алтын тоғалармен және үш сала жапырақ формасындағы кішкене тоғалармен қапталған. Бешпенттің сыртынан зооморфтық стильде жасалған, көздің жауын алатын он алты көлемді қаптырмамен қапталған құрама белдік тағылған. Белдіктің оң жағына қызыл қынға салынған ұзын темір семсер, сол жағына бұлан мен жылқы бейнеленген алтын қаптырмалар шегеленген қыны бар темір ақинақ ілінген. Шалбар тігісі бойымен ұсақ алтын шеттіктермен әдіптелген және балақтары бешпенттегідей алтын қаптырмалар шегеленген саптама етікке сұғындырылған. Сақ жауынгері саусағына екі алтын жүзік таққан, олардың біреуі — сәнді бас киім киіп қырын қарап тұрған адамның бас бейнесі бар алтын (жүзік-мөр). Есік обасындағы қабірдің мерзімі б.з.б. IV ғасырдың соңы мен б.з.б. III ғасыр бас кезі деп белгіленіп отыр.

Сақ мәдениеті алдыңғы кезеңінің (б.з.б. VII—VI ғасырлар) мұндай жерлеу орындарына Қарғалы-1 және Алтынемел-2 қорымдары жатады. Қарғалы-1 қорымы осылай аталатын қойнауда (Алматыдан батысқа қарай) орналасқан. Мұндағы обаларға да тас үйінді тұрғызылған, олардың астында сүйек салынған тас жәшіктер болды. Сүйектер созылған күйінде, бастары солтүстік-батысқа қарап жатты. Зерттеушілер Қарғалы-1 қорымының мерзімін б.з.б. VIII—VII ғасырларға, қоладан сақтарға өтетін өтпелі дәуірге жатқызады.

Жуантөбе қорымындағы обалар да сақ мәдениетінің алдыңғы кезеңіне жатады. Олардың көлемі шағын, өзеннің малта тастары аралас топырақтан үйілген. Қабірлерде адам сүйектері көлденең қойылған ағаштармен жабылған, ұзына бойы батыстан шығысқа қарай бағытталып, жер шұңқырларда жатты. Жерленгендердің жанынан табылған қола ауыздықтар, пышақтар, сүйек пен ағаштан жасалған тарақтар, моншақтар, тартпалардың қола айылбастары және керамикалық ыдыстар Жуантөбе мерзімін б.з.б. VI—V ғасырлар деп белгілейді.

Соңғы сақ заманының (б.з.б. V—IV ғасырлар) ескерткіштері біршама жақсы мәлім. Бұл уақытқа Қадырбай-3, Қарашоқы және Қызылауыз сияқты ескерткіштер жатады.

Шолақ тауларында, Іле өзенінің оң жағасында орналасқан Қарашоқы қорымында қазылған оба топырақ пен қиыршық тас араласқан шағын үйіндіден тұрады, үйінді үстіне дөңгелек қоршау мен оның сыртынан қоршалған тағы бір қоршаудың тастары орналасты. Мүрде жерден қазылған шұңқырға жерленген. Қабірдің ішінен б.з.б. V-IV ғасырларға жататын жебелердің ұңғылы (төлкелі) қола ұштары табылды.

Биже көмбесі. Жоғарыда сақ мәдениетінің ең ерте кезеңі б.з.б. ІХ-VІІІ ғасырларға жататындығы айтылды. Жетісуда сақтардың ерте замандарда жасалған бұйымдарының кешені «Биже көмбесі» ретінде кеңінен танымал. Оның құрамына ауыздықтар кіреді. Олар қоладан құйылып жасалған, тікбұрышты және жартылай сопақша келген тірекшелерден, қосымша саңлаулардан тұрады. Біліктерінің үстіне кесінді және тікбұрыш, шаршы түрінде келген ою-өрнектер түсірілген. Сулықтың тыянақ тірегі екі түрлі, біріншісі – аздап иілген, үш тесікті, қоладан жасалған, ортаңғы тесігі ұзынша келген. Оның бір шетіне диск тәрізді шығыршық орталық тесіктегідей сол жалпақшада орналасқан, келесі шеті түбі кеңейе түскен конус тәрізді жасалған. Екіншісі – доға тәрізді, оның дөңгелек үш тесігі бар. Оның эллипсоидты бір шеті қалыңдау болып келген, келесі шеті конус секілді. Аттың ауыздық-жүген жиынтығына тау ешкінің басы бейнеленген қола ұштық та кіреді. Олардың кесілген конус секілді ұңғымасы бар. Ал басқа заттар – белбеу тартпаларын сәндеп тұрған сақина түріндегі қола тоғалар, ілгек қапсырма және екі алқа. Қойма б.з.б. VІІІ ғасырдың екінші жартысымен және б.з.б. VІІ ғасырмен мерзімделінеді. Осы ауданнан кездейсоқ табылған ұзындығы 39 см қола қанжар да қызығушылық туғызады. Бұл қанжар б.з.б. VІІІ ғасырмен мерзімделінеді. Аталған олжалар Жетісуда түбі қола дәуіріне барып тірелетін сақ мәдениетінің қалыптасуы б.з.б. VІІІ ғасыр мен б.з.б. VІІ ғасырда орын алғандығын көрсетеді.

Жалаулы көмбесі. Өз атауын көмбе Алматыдан шығысқа қарай 200 км жердегі ауылдың атынан алған. Кездейсоқ табылған олжалардың барлығы ХХ ғасыр бас кезінде көмілген киіз қапта жатты. Бұл заттардың барлығын белгісіз көмбе іздеуші тоналған обалардан қазып алған. Олардың саны екі жүзден, салмағы бір жарым килограмнан асады, бұйымдар арасында белбеу бөлшектері, киім мен бас киім әшекейлері, сондай-ақ кеудеге тағатын пектораль бар. Пектораль сопақша келген көлемді пластина түрінде, оның шеттері оралған алтын сыммен сәнделген. Шеттерінде бау тағатын ілгектері сақталған.

Пектораль үсті сақ өнеріне тән «аяғы бүгілген» кейіптегі 4 қатар болып тізілген миниатюралы тау текелердің мүсіндерімен көмкерілген. Жануарлардың дене тұрқына пекторальдың біртекті сары түсін «шашып жіберетін» перуза, ақық және басқа да түрлі-түсті тастарды орнату үшін ойықшалар (ұялар) қалдырылған.

Белбеу жиынтығындағы қапсырмалар миндаль түрінде жасалған. Қапсырманың беті, ал олар екі-екеуден белбеуге бекітіліп, шеңбер құрайды. Олар да пектораль сияқты тау ешкісімен және алтын шарикті түйіршіктермен оқаланған. Белбеудің теріден жасалған негізін «жасырып» тұрған бөлшектеріне «шырша» түріндегі өрнек түскен тікбұрышты құрсаулар кіреді.

Мүйіздері бұтақты ағаш секілді келген қос бұғы мүсіні түрінде кездесетін қапсырмалар ерекше көз тартады. Бұғысы құйылып жасалған екі қапсырмада «қанатын жайып тұрған» бүркіт бейнесі де ұшырасады.

Көмбеден тау ешкісін жұлмалап тұрған барыстың штампты қапсырмасы, сондай-ақ «желістен шоқыраққа өткен» кейіптегі жапырақ алтыннан ойылып жасалған тау текелердің бейнесі де бар.

Жүн түріндегі оқаланған көлемді үш бұрышты пластина да қызығушылық туғызады. Оның қолданыстағы мәні түсініксіз, дегенмен мұны киім әшекейі деген абзал. Бұрын киім мен бас киімді сәндеп тұрған конус тәрізді алтын әлеміштер (алқалар) өт көп.

Көмбенің мерзімін анықтауда көлемі үлкен және шағын бұғы түсірілген тоғалардың маңызы зор. Олардың бір былайша сипатталынады.

Тоға алтыннан жасалған: салмағы 6,15 г, ең үлкенінің көлемі 31х25 мм. Тоға үшбұрыш-жүрек тәрізді сипатта, жануарлар мүсіні мен мүйізінің ішкі тұрпаты сияқты қалыптастырылған. Сонымен қатар тоға аздап асимметриялы: бір бұғы екіншісінен сәл жоғары орналасқан. Ол балауыз қалыпта құйма техникасы бойынша жасалып, кейіннен кескішпен өңделген. Тоғаның келесі бетінде бұғының сауырына бір-біріне бұрыштала түскен екі жалпақ ілгек жасалған.

Саңлаушалардың көптеп кездесуі бұғылардың мүсінін модельдеу ерекшелігін көрсетеді, олар арқылы жануарлардың көз, құлақ, мұрын, ауыз, мүйіздерінің тармақтары берілген. Тұмсық тәрізді тұрпаттағы саңлаушалар бұғының иық және жамбас тұстарына түсірілген; сондай-ақ жануарлардың аяғын модельдеуде де пайдаланылған.

Саңлаушалар басқа материалдармен жабылуы да мүмкін, мәселен, затқа екі немесе көп түс беру мақсатында оған түрлі-түсті тастар орнатылуы да ықтимал. Дегенмен, алайда, мынадай нұсқа да орын алуы мүмкін: тоға ішкі жағынан күңгірт мастикамен (жапсыру үшін жасалған қою замазка) көмкерілген, ол кепкеннен кейін тегістеліп, саңылаушаларды толтырған да, декоративті тас кейпіне түскен.

Сірә, саңлаушалар арнайы түрде ештеңемен жабыла қоймаған, алайда тоғаның бекітілген негізін күңгірттеу барысында бейнелер полихромдық әсер қалдырған.

Б.з.б. ҮІІІ ғасыр бас кезі мен б.з.б. VІ ғасырмен мерзімделінетін осы тоғаға ұқсас мұндай бұйымдар Алтай мен Минусин қазаншұңқырында кездеседі, сол себепті де қарастырылған тоғаны осы уақытқа жатқызуға болады. Бұл мерзімді жоғарыда біршама айтылған Шілікті қорымынан табылған дәл осындай алтын тоғалар да нақтылай түседі. Салтанатты киім киген сақ аристократиясы өкілінің киімінен алынған Жалаулы көмбесінің қалған бұйымдары да осы уақытқа жатқызылады.