Қазақстан жаңа заман тарихты пәнінен оқу-әдістемелік кешені

2. Әкімшілік және басқару жүйесінің қайта құруна байланысты билер сотының құзіретттілігі қандай болды?

3. Қоныс аудару және жер мәселесі «Уақытша ереже»?

4. Жетісуға ұйғырлар мен дүгендердің қайдан ауып келді?

5. Ұйғырлар мен дүгендер кәсіпщіліктің қандай түрімен айналысты?
Әдебиеттер: Н-14,4,7,9.Қ- 9,15,18.24,27,32,33,38,42,45.

Лекция №24-25 Реформа кезіндегі Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық дамуы.
Негізгі ұғымдар: Сауда-өсімқорлық капиталы, жәрмеңке, қайшылықтардың шиеленісуі, көпес капиталы, шойын жол, жалпы Ресейлік рынок, шикізат рынок көзі.

Жоспар:
1. Қазақстан тұрғындарының этнодемографиялық сипаты.

2. Қазақ ауылдары өміріндегі өзгеріс. Сауда, Жәрменкелер.

3. Қазақстанның жалпы ресейлік экономикаға тартылуы.

4. Қазақстанда темір жол құрылысының басталуы.

Лекция

Қазақстанның далалық облыстарында (Жетісуды қоспағанда) 1880-1905 жылдар аралығында қой мен ешкі саны 24,9 процентке, 1905-1914 жылдар аралығыңда жылқы саны 4,1 процентке кеміген.

Осы деректердің езін-ақ патшалық отарлау саясатының прогрестік сипаты болды деген қағиданы жоққа шығарады. Экономикалық және тарихи әдебиеттерде кең тараған "орыс шаруаларын қоныстандырудың нәтижесінде қазақтар егін салуды, шоп шабуды уйренді, отырықшылық пайда болды, өлкедегі өндіргіш куштердің дамуы жеделдеді "деген бір жақты тұжырым шындыққа мүлде жанаспайды. Керісінше, патша үкіметінің отаршылдық саясаты қоғамдық прогресті тежеді; өндіргіш күштердің дамуына түсау садды; қазақ халқы тара-пынан қарсылық туғызып, олардың аман қалу жолындағы күресін күшейтті. Белгілі зерттеуші Т.Седельниковтың дерегі бойынша, қазақтардың қоныстанушылармен қақтығыстары жиіленген. Соның салдарынан 1907 жылы қаңтар айында Ақмола, Семей, Жетісу облыстарына әскери жағдай енгізілген. Қалған далалық облыстардың көпшілік аудандарында күшейтілген күзет жұмыс істейді.

XIX ғасырдың соңыңда Қазақстандағы фабрика-зауыт өнеркәсібін кішігірім қол еңбегіне негізделген кәсіпорындар құрады.

Қазақстан отарлаушы Ресей империясьшың экономикалық жағынан артта қалуынан зардап шекті. Қазақстан өлкесі халықаралық капиталдың қанау объектісіне айналды. Ресейге шетел капиталының енуіне байланысты орыс және шетел капиталы арасында шикізат көздерін иелену жолында бәсеке басталады. Бұл күресте Ресей кәсіпкерлері жеңіліс тауып, Қазақстандағы ездерінің кәсіпорындарын шетелдіктерге сатады. Қазақстанда мыс, қорғасын-мырыш, көмір және мүнай ондіретін шетелдік жене аралас акционерлік қоғамдар осылайша пайда болады.

Қазақстандағы онеркәсіп өндірісінің жалпы келемін ірі енеркәсіп өнімінің мелшеріне қарап пайымдауға болады. 1913 жылы ірі өнеркәсіп 67 миллион сомның жалпы өнімін шығарды. Осының ішіндегі өндіріс қүрал-жабдықтарының үлесі — 18,2 миллион сом, ал тұтыну заттарының үлесі — 48,8 миллион сом болады.

1913 жылы Қазақстандағы ірі өнеркәсіптің жалпы өнімінің құрылымы процентке шаққанда мынадай болады: өндіріс құрал-жабдықтарын өндіру - 27,2; тұтыну заттарын өндіру - 72,8. Мұның ішінде көмір өнеркәсібінің үлес салмағы — 1,4; мұнай ендіруші көсіпорындардікі -3,7; түсті металлургаянікі — 12,1; тоқыма өнеркәсібінікі — 6,5; ұн-жарма өнеркәсібінікі — 2,4; ет өнеркәсібінікі —2,1, процент.

Мал шаруашылығы мен егіншілік енімдері ұсақ қөленер кәсіпорындарында өндедді. Бұл деректер экономиканың отаршылдық сипаты Қазақстанда өнеркәсіп ең алғаш дами бастаған сәттен-ақ қалыптасқанын аңғартады.

Қазан төңкерісіне дейінгі Қазақстандағы өнеркәсіптің дауы жұмысшы кадрларын қалыптастырумен тығыз байланысты. Кейбір авторлар қазірдің өзінде "төңкеріске дейінгі Қазақстанның өнеркәсібінде маман қазақ жұмысшылары болған жоқ. Қазақтар тек шикізат, отын, дайын әнімдерді тасу сияқты қосалқы жұмыстар гана атқарды" дегенді айтады. Бұл мүлде жаңсақ пікір. XIX ғасырдың ортасында-ақ кәсіпорындардағы барлық жұмысшылардың көп белігін қазақтар құрады.

Бірінші дүние жүзілк соғыс жылдарында онеркәсіп кәсіп-орындарында, негізінен, жергілікті ұлт өкілдері жұмыс істеді. Мәселен, Спасскідегі мыс қорыту зауытында еңбек ететіндердің 71,4 проценті. Успен кенішіндегі жұмысшылардың 76 проценті, Қарағанды шахталарындағы кеншілердің 81,8 проценті қазақтар болды. Кензауыт енеркәсібінің пайда болуына орай жұмысшы қазақтардың саны молая түсті. Олар ендірістің әр саласында еңбек етіп, материалдық игіліктерді көптеп өндірудің нәтижесінде Ресей мен батыс Еуропа кәсіп-керлерінің кеңірдектеп тоюына кәмек жасап отырды. Отар-шыддық жүйе осылайша жергілікті түрғындардың арзан жү-мыс күшін пайдаланып, Қазақстанның табиғи байлықтарын талан-таражға салды.

Ірі кәсіпорындардағы қосалқы жұмыстардың едәуір болігін, негізінен қазақтардың атқарғаны рас. Алайда, жергілікті үлт окілдері аса үлкен шеберлікті қажет ететін мамандық иелері арасында да аз болған жоқ. 1902-1903 жылдары Орталық Қазақстандағы тау-кен өнеркәсібіне қарайтын Лондон кен өндіру компаниясының басқарушысы болып істеген Э.Нельсон Фельдің дерегіне қарағанда "5 мыңнан астам қазақ еңбек етті. Олар балқытушы, күйдіруші, кенші мамандықтарын игерді. Еңбектің құдіретін түсінген қазақтар өздерінің техшкалық білімдерін мақтан етті, жұмысты бар жан-тәндерімен беріліп істеді..."'.

Қазақ жұмысшыларын қанау өте жоғары дәрежеде жүрді. Мәселен, 1912 жылы қазақ жұмысшылары Ресейдің өзге аймақтарындағы жұмысшыларға қарағанда еңбек ақыны 2,5-3 есе кем алды.

Қазақстандағы төңкеріске дейінгі өнеркәсіптің даму сипатына жасалған талдау - Ресей мен Батыс Еуропа елдерінің қазақ халқының үлттық байлығын аяусыз талан-таражға салғанын корсетеді. Табиғи ресурстарды пайдалану тағылық әдіспен жүргізілді. Жұмсалатын шығыңды азайту мақсатымен қүрамындағы металл қоспалары жоғары кен орындары ғана игерілді.

Жергілікті жұмысшыларды аяусыз қанаудың, жұмыс уақытын шектен тыс үзартудьщ, ең томенгі жалақы төлеудің нәтижесінде кәсіпорын иелері шаш етектен пайдаға кенедді. Өнеркәсіп ілгері дамымағанымен жергілікті үлт окілдерінен инженер-техник қызметкерлері мен білікті мамандар даярлауға онша коңіл болінбеді.

Патша окіметі экономиканың бұл саласына қазақ байлары мен көпестерін, кокірегі ояу азаматтарын жоғарлатпады. 1856 жылы белгілі халық композиторы Тәттімбет Қазанғапов Батыс Сібір елкесінің генерал-губернаторы Гасфордқа хат жолдап Қаркаралы округіндегі алтын кеніне барлау жүргізуге рүқсат сүрайды. Сондай-ақ, Баянауыл округінің аға сұлтаны, полковник Мұса Шорманов та жоғарғы өкіметке өз округіңде кен орындарын ашып, алтын өндірумен шүғылдансам деген ниетін біддіреді. Бірақ Алтай кен зауыттарының басшылары қаржы министрлігінің нүсқауымен бұл өтініштерді қанағаттандырмады. Өйткені ол жылдары Қазақстандағы кен орындарына барлау жүргізіп, онім өндіруге тек Ресейдің кәсіпкерлері ғана қүқылы болатын.

Тау-кен кәсіпорыны Қазақстан экономикасының ішкі сұранымына байланыссыз жұмыс істеді. Бұл жүйеге сырттан келген адамдар басшылық жасады, жұмысты ұйымдастырудың техникалық дөрежесі төмен болды, өндірілген пайданың бәрі Қазақстаннан тыс жерлерге жөнелтіліп жатты.

Тәңкеріске дейінгі Қазақстан енеркәсібі отаршылдық сипатта болды, жергілікті шикізаттарды өндеуден өткізіп, игілікке пайдаланатын кәсіпорындар жүйесі дамьшады.

2. Сауда, Жәрменкелер. Қазақстан территориясында орта ғасырдың езінде сауда кең көлемде жүргізілген. Оңтүстік аймақты басып әйгілі Жібек Жолы өткен. Жетісу өлкесіндегі және Қазақстанның Оңтүстігін мекендеген халық жоңғарлармен, қытайлармен, Орта Азия хандықтарымен тығыз сауда байланысын жасаған. Ақсақ Темір империясының Алтын Ордамен сауда байланысы Қазақстан территориясы арқылы жүзеге асырылған. Қазақтар Ресеймен де сауда жүргізген. XVI ғасырдың өзіңде Ресейдің сауда керуендері Ертісті бойлап жоғары қарай, ал Бүқар саудагерлерінің керуені Қазақстан арқылы Ресейдің Еуропалық болігіне қарай үздіксіз сапар шеккен. Ресей кәсіпкерлері Қазақстанның қойнауына тереңдеп енген сайын сауда қатынастары да дами түскен.

Ол кезенде сауданың үш түрі: айырбас, жәрмеңке және тұрақты сауда кең қанат жайды.

Айырбас саудасымен негізінен орыс көпестері шүғылданды. Түркі тауарлардың мол қорын алып қазақ сахарасынан шыққан олар қайтарда отар-отар қой, табын-табын сиыр, үйір-үйір жылқы айдап қайтқан. Сондай-ақ жәрмеңкеге шығаратын жібек, жүн, азық-түлік түрлерін әкелді. Орыс көпестері үшін сауданың бұл түрі оте тиімді болды. Ойткені қазақ даласында олармен бәсекелесетін ешкім болмады. Сондықтан олар ездері апарған тауарларға шектен тыс жоғары баға қойды да, жергілікті түрғындардан алатын тауарларға бағаның ең төменгі шегін белгіледі. Айырбас кезінде көп жағдайда қой малы олшем бірлігі ретінде алынды. XIX ғасырдың соңына таман айырбас саудасының жылдық айналымы миллион сомға жуықталды.

Сауданың екінші түрі жәрмеңке болды. Маусым сайын өткізілетін жәрмеңкелерде фабрика мен зауыт бүйымдары шикізатқа және мал шаруашылығының онімдеріне айырбасталды. 1900 жылы 106 жөрмеңке откізіліп, 32,7 миллион сом айналымға түскен. Жиырмасыншы ғасырдың басында түрақты сауда жүйесінің дамуына байланысты жәрмеңкелердің саны азайды, қазақ даласына шығатын керуендер саны да сиреді. Оның есесіне қалаларда түрақты сауданың тарамдалған жүйесі пайда бодды, қаймалар, дүкендер, алып-сату операцияларын жүзеге асыратын пункттер қатары көбейді.

Бұрынғысынша жәрмеңкелер де елеулі рөл атқарған. Төңкеріс қарсаңындағы Қазақстанда (Сырдария, Жетісу облыстарын қоспағанда) жылдық сауда айналымы 150 миллион сомға тең болатын 128 жәрмеңке жұмыс істеген.

Қазақтардың арасыңдағы ауқатты адамдар мал шаруашылығы енімдерімен қатар егіншілік онімдерімен де кең көлемде сауда жасады. Олардың шаруашылықтарында ауыл шаруашылығы машиналары болды, жаддамалы жұмысшылар еңбек етті. Мәселен, 1914 жылы Ақмола облысынан Ресей губерния-ларына 94439 ірі қара, 95735 қой, 3993 жылқы жөнелтілген. Сөйтіп, бір жыл ішінде 56 миллион 992 мың сомның сауда айналымы жүзеге асырылған.

Қазақстандағы жан-жақты дамыған сауда өсім алушылықпен ұштастырылды, айырбас баламалы сипатта жүргізілмеді. Сауданың мүндай түрі отаршылық қанауды бүрынғыдан да күшейтуге жол ашып, қазақтардың көп болігін қайыр-шылықққа үшыратты. Бұл процесс пысық адамдардың одан әрі баюына мүмкіндік жасады.

Ауқатты қазақтардың арасында қарамақтарыңда май ерітетін, тері өндейтін шағын зауыттары бар онеркәсіп иелері де аз болған жоқ. Олардың кепшілігі шетел фирмаларымен тығыз байланыс жасап тұрды.

Дамып келе жатқан тауар-ақша қатынасында банк қызметі елеулі орын алды. XIX ғасырдың соңында Қазақстандағы облыс орталықтары мен ірі қалаларында мемлекеттік банк бөлімшелерінің жүйелері жұмыс істеді.

Ресей мен Еуропа еддеріндегі рыноктармен тығыз байла-ныстағы жергілікті жүйесінің қалыптасу процесі байқалды. Бірақ ол біртұтас ұлттық рынок дәрежесіне жете алмады. Бұл процеске рыноктардың шашыраңқы орналасуы және территориясының бірнеше губернияларға бөлектенгеңцігіде бөгет жасады.

Қазақстанның облыстарын жалғастыратын темір жолдың болмауы олардың өзара экономикалық байланысының нашарлығын сипаттайтын бірден-бір себеп еді. Қазақстандағы темір жолдардың бәрі Солтүстік бағытқа қарай, яғни, отар елдің бар байлығын Ресей империясына тасуға негізделіп салынған болатын.

1. Қазақстан тұрғындарының этнодемографиялық сипаты қандай болды?

2. Қазақ ауылдарының өмірінде қандай өзгерістер блолды?

3. Сауда орындары мен Жәрменкелер қазақ даласында қай жерлерде ұйымдастырылды және қалай аталды?

4. Қазақстанның жалпы ресейлік экономикаға тартылуы неден көрінді?

5. Қазақстанда бірінші темір жол құрылысы қашан салынды?

2. Халық ағарту ісінің жағдайы.

3. Қазақ өлкесін зерттеген орыс ғалымдарының еңбектері

4. Баспа ісі.

Лекция

Қазақстан мәдениеті (XIX ғасырдьщ екінші жартысынан XX ғасырдың басына дейін) XIX ғасырда дәстүрлі ақындар поэзиясы халық арасында айрықша кең тыныс тапты. Жанақ, Орынбай, Арыстанбай сияқты суырып салма ақындар бүкіл қазақ даласын өлең-жырға толтырды, тек туған жұртына ғана емес, сахараға ат ізін салған орыс жөне Еуропа ғалымдары мен оқымыстыларына да кеңінен танылып, көшпеңділердің ақындық өнерінің жайсаң түлғалары ретіңде мәшһүр болды. Жетісуда Сүйінбай өзінің отты да откір жырларымен бұқарашыл ақын ретінде танылса, түстікте Майлықожа Шығыс үлгісіне бейім назым жырға машығады. Ал Сыр өңірінде коне жыраулық және ақындық поэзияның құрыш қорытпасындай Базар жырлары өріс табады.

Осы Ресей патша өкіметінің отарлық басқару жүйесінің қазақ даласындағы іс әрекеті ақындардың зар заман дәуіріндегі қоғамдық басқарудағы отарлық басқару әрекеті былайша жырмен жетті:

... Заман - заман дегенде

Заманға қожа адам ғой!

Наразы болсаң заманға

Бар кінәні соған қой.

Тек XIX ғасырдағы ғана емес, қазақтың ескі заман, көне рухани өміріндегі өзіндік сипаты мол арнаның бірі — салдар мен серілер өнернамасы болды. Сал мен сері — суырып салма ақын, әрі сыршыл композитор, оның үстіне әсем де асқақ дауысты әнші болуы шарт еді.

Мезгіл түрғысынан алғаңда бізге біршама жақын заманда жасаған, сондықтан есімдері сақталумен қатар, онер туындылары, өмір кешулері де әжептеуір таныс сал, серілердің ішіндегі ең атақтылары — Біржан, Ақан жене Әсет.

Біржан сал (1834-1897) қазақ рухани мәдениетінің тарихында ақын, композитор әрі өнші ретінде белгілі. Салдықтан бастап, серілікке ойысқан Біржан озінің бар ғүмырын онер жолына жұмсады.

Қазақ даласының әсем табиғаты, кошпендінің дарқан жаны, сыршыл сезімі мен сырбаз мінезі шебер керініс тапқан Біржан әндері қазақ музыка онерін жаңа сатыға көтерді, ал оның шығармаларын ғана емес, өзіне дейінгі қазақ компози-торлары мен музыкалық фольклор үлгілерін орындаудағы әншілік мәдениеті сахарада бағзыдан калыптасқан әншілік дәстүрді одан ары жетілдіре түсті. (Біржан мектебінен тәлім алған халық таланттары революциядан соңғы жерде қазақтың профессионалдық театр онерінің қалыптасуы жолында ерекше роль атқаруы кездейсоқ емес).

Біржанның ақындық мұрасында оның оз әндеріне шығарған текстері елеулі орын алады. Бұл олеңдерінде Бір жан нәзік сезім, махаббат күйін ғана шертпейді, ел билеу-шілердің озбырлығын әшкерелейді, онер жолындағы адам тағдырының қиындығы туралы толғайды. Әйтсе де Біржанның ақындық даңқын шығарған — оның Жетісудың ақын қызы Сарамен айтысы. Бұл классикалық айтыстан қазак

ақындық өнерінің ең озық қасиеттері корініс тапқан. Мұнда тапкырлық пен тегеурін де, ұтқырлық пен еткірлік те бар. Санлақ, жүйрік екі ақынның онерге, өмірге көзқарасы, ақыл-парасаты, білім-танымы айқын бедерленген. Біржан мен Сара айтысының аса бір қүңды сипаты - қазақ қауымындағы елеуметтік қайшылық, әйел теңсіздігі, адамның бас бостан-дығы төрізді, заманның кокейкесті мәселелерінің котерілуі.

Үстірт көзге қайғысыз, қамсыз көрінетін Біржан ез заманының трагедиялық тұлғасы еді. Еркін жүрісі де, ерке әңдері де жүрт билеген жуандар коңіліне жаға бермеген, бас — теперіш, рухы — қысым корген, ақыры жан тыныштығынан да, ден саулығынан да айрылған сері онерімен бірге жасайды, омірінің ақырғы сәтіне дейін сырлы әуезінен жаңылмайды.

Қызығынан - қайғысы, дуынан — шуы басым, бірақ мәнді де мағыналы ғүмыр кешкен ақын, композитор және әнші Ақан сері де (1843-1913) Біржанмен тағдырлас. Әуелде мерекемен, сайранмен күн откізуге, кейін дүниеден баз кешіп, едден аулақта тіршілік құруға тырысса да, Ақан омірден, оз заманының мүң-нала, қайғы-зарынан тысқары қала алмайды.

Ақан сері артында қалған ақындық мұра идеялық -тақырыптық жағынан алғанда негізінен екі топқа бөлінеді. Мұның біріншісінде (көбіне ақын өнернамасының алғашқы кезеңіңде туған) Ақан жастық шақтың қуанышын қызық-тайды, аңшылық, саятшылық теңірігінде жыр етеді. Ал Ақан емірінің екінші кезеңінде жазылған шығармаларда мүң басым. Еңді біраз туындыларында сері ел билеуші зорлықшыл әкімдерді, надан дін басыларды өжуалайды. Екі ғасыр шегіндегі аграрлық саясатқа байланысты туған өлеңдерінде Ақан жаңа тәртіп зардаптарын суреттейді, алайда, серінің бұл тараптағы шығармаларын ел ішіндегі әділетсіздікке кінәлі - ұсақ шенеуніктер, патшаның ақиқат саясаты бұлай болмауы керек деген балаң ұғым да елес береді.

Ән текстерін озі шығарып отырған Ақан серінің асқақ әуенді әндері қазақ музыка мәдениетінің асыл қорына енген.

Қазақ халқының ақындық өнеріне жоғары баға берген Г.Потанин, Г.Мейендорф, М.Аткинсон, Дж. Мак-Гахан, Р.Карутк, А.Алекторов, А.Брем, П.Мелиоранский, Д.Клеменц тәрізді орыс және Батыс Еуропа ғалымдары, саяхатшылары мен этнографтары казақ поэзиясының байлығын, мазмүңдылығын әрі терендігін ашып керсетеді.

"Қазақтар нақысты сейлеуді бар өнердің алды деп біледі, сондықтан олардың поэзиясы дамудың жоғарғы сатысына жеткен", — деп жазды ұлы тюрколог В.Радлов.

XIX ғасырдың екінші жартысында халықтың ауыз әдебиетімен бірге қазақтың жазба әдебиеті де дамыды. Онын негізін қалаушы ұлы ақын және ойшыл Абай Қүнанбаев (1845-1904) болды. Қазақ халқының ауыз әдебиеті мен Шығыс, орыс классикасының үлгілерінен нәр алған Абайдың лирикасында адамгершілік пен шыншылдық, ақыл-ой мен әдіддіктің болашақтағы жеңісіне сенім, гуманистік идеялар мен принциптерге айнымас ададдық жырланды. XV ғасырдан XIX ғасырдың үшінші ширегіне дейінгі сахара поэзиясының озіндік бір ерекшелігі — оқшаулық, түйықтық еді. Қазақ поэзиясы негізінен озінің коне дәстүрлерін үлгі түту жене одан ары дамыту жолымен ғана ілгерілеп отырды. Қазақстанның Россия қол астына қарауына байланысты қазақ даласы экономикалық ғана емес, рухани тұйықтықтан да арыла бастады. Замана талабын, уақыт тынысын жіті андаған қазақ білімдарлары онерде, ғылымда ғана емес, рухани омірде де батыс бағытына біржола ден қояды. Ұлттық дәстүрлерді сақтай отырып, орыстың және басқа батыс жүрттарының биік ореге жеткен озық әдебиетінің абзал қасиеттерінің барлығын да бойға сіңіруге тырысады. Осының нәтижесінде қазақ әдебиеті айналасы елу жыл ішінде әлденеше ғасырлық даму жолын бастан кешіріп, жаңа сапаға ие болды. Қазақ поэзиясы түр, мазмүн жағынан ғана емес, тақырып түрғысынан да олшеусіз байыды. Проза, драматургия, әдебиет сыны сияқты жаңа жанрлар қалыптасты. Мүның бәрі тек сандық қана емес, сапалық та озгерістер еді. Тарихи қысқа мерзімде қазақ әдебиеті езінің озық үлгілері арқылы Европа классикалық әдебиетінің ересіне жетті.

Міне, осы ұлы төңкерістің бәрі Абайдан (1845-1904) басталған еді.

Озінің зор талантына орай, қазақ халқының ғасырлар бойы жасалған рухани мәдениетін санасына жинақтаған, кене тәжік-парсы, шағатай-түркі поэзиясының жақсы қасиеттерін бойына сіңірген, сонымен қатар орыс және Батыс Европа өдебиеті мен алдыңғы қатарлы ой-пікірінен тағлым алған Абай ұлы ақын, кемеңгер ойшыл, қазақ әдебиетінің ұлы реформаторы ретінде қалыптасты.

Қазақ топырағындағы сыншыл реализмнің оркенін жайған, туған поэзиясын биік өреге котерген Абайдың жаңашылдық еңбегі терең мағыналы, сан салалы.

Қазақ поэзиясында бұрын, жалпы шығыс поэзиясындағы тәрізді, шын мәнісіндегі табиғат лирикасы болмайтын. Абай қазақ даласының дарқан табиғаты жан-жақты керініс тапқан кемел туындылар жасады. Абай бейнелеген қыс, жаз, коктем, күз суреттері, кок шалғында кең дала, күркіреген өзен, айлы түн, ызғырық боран — тек қана сақарасына ғана тән өзіндік бояулармен кескінделген жөне нағыз реалистік кейіпте.

Абай қазақ поэзиясындағы махаббат лирикасын бұрын болмаған дәрежеде орістетті. Абайға дейінгі қазақ ақындарының сүйіспеншілік тақырыбындағы жырлары қыздың сыртқы сұлулығын тамашалаудан аспайтын, ал қыздың озі тек жігіт тілегінің объектісі ретіңде, пассив қалыпта суреттелген. Абай лирикасында әйел заты сүйе, күйе білетін ғана емес, оз бойын қүрсаған сезім туралы сыр ақтара алатын жанды кейіпте бейнеленеді. Бүрын ерекше, тіпті, шешуші мән берілетін - қыздың сырт сүлулығы, жігіттің батырлығы, алуандылығы Абай шығармаларында сүйіскен жастардың көп қасиеттерінің бірі ғана болып қалды. Ұлы ақын өзінен кейінгілердің ішкі, рухани әлеміне ерекше ден қояды. Сонымен қатар ғашық жандардың махаббаты сыртай сипаттауға емес, сезім күшін нақты талдауға құрылады. Абайдың махаббат лирикасының ең басты қасиеті де осы терең психологизміңде.

Қазақ қоғамыңдағы әлеуметтік теңсіздікті жазбай таныған Абай мейрімсіз, сараң байды да, байдың малын бағып, отын жағумен бейнетті күн кешкен кедейді де назарынан тыс қалдырған жоқ. Әйткенмен де, ақынның ерекше жүйелі суреттегені — патша үкіметінің қолдауындағы ел әкімдері еді. Ұлықтың аты айтылса-ақ есі шығатын қорқақ, жандай-шап, бірақ өз келесіне келгенде қулық, сұмдыққа кемел, тізе батыру, зорлық-зомбылыққа да жетік болыс, билер, атқамінерлер өздерінің шынайы, жиренішті бейнесінде топ аддында тартылады. Ақын олардың сырдаң, жұтаң, екіжүзді, опасыз ішкі кейіптерін де шебер бейнелейді. Осьщцай адамдық түлғадан ада жандар билік қүрған заманда келбеті қандай болмағы өзінен-өзі айқындалғандай.

Абай қазақ поэзиясын мазмұн, тақырып, ой жағынан ғана емес, түр жағынан да байытты. Қазақ поэзиясының көне үлгілерін, қазақ өлеңінің ішкі мүмкіндіктерін пайдалана отырып, Абай поэзияға көптеген жаңа өлең өлшемдерін әкелді. Сонымен қатар Абайдың қазақ әдеби тілінің мәдениетін көтергенін де ерекше атап оту қажет. Өзгеше түрпатты жаңа әдебиеттің негізін салған Абай ұлттық өнердің бұдан соңғы даму бағдарын да белгілеп кеткен еді.

2. Халық ағарту ісінің жағдайы. XIX ғасырдың басында Қазакстан жерінде халыкка білім беру екі бағытта: діни және жай азаматтық бағытта жүргізілді. Ел ішіндегі болыстар мен ауылдардағы қазақ балалары әдетте мұсылман мектептерінде оқыды. Оларға оқу араб алфавиті бойынша жүрді. Мұндағы діни мектептерде сабақ беретін негізінен ауыл молалары еді. Олардың белгілі оқу жоспарлары, сабақ жүргізуде методикалықк тәжірибелері болмады. Көбіне балаларды араб тіліндегі құран сүрелерін жаттаттыруымен ғана айналысты. Осының салдарынан діни мектептегі шәкірттер ғылыми негізде тиянақты білім ала алмады. Бұл кездегі діни білім беру жүйесінде медресенің рөлі едәуір жоғары дәрежеде болды. Ондағы оқу мерзімі төрт жылға дейін созылды. Медресе шәкірттері ислам дінін үйренумен қатар, философия, тарих, тіл білімі, астрономия, медицина, математика пәндері бойынша мағлұматтар алды. Қазақ даласында бұл кезде жергілікті халықтың балаларын окытуға арналған азаматтық бағыттағы мектептердің саны өте аз болды. Мұндай оқу орындары Қазақстанда тек Ресейге қосылғаннан кейін ғана ашыла бастады. Атап айтқанда, 1786 жылы Омбы қаласында Азиаттық мектеп, 1789 жылы Орынбор қаласының айырбас сарайы жанынан үкіметтік мектеп ашылды. Бұл оқу орындарында балалар, соның ішінде қазақ балалары тілмәштік, песірлік (кеңсе хатшысы) кызметтерге дайындалды. Әскери мамандары мен әкімшілік шенеуніктерін 1825 жылы Орынбор қаласында ашылған Неплюев кадет корпусы және 1846 жылы негізі қаланған Омск кадет корпусы даярлады. Азаматтық тұңғыш қазақ мектебі Бөкей Ордасында 1841 жылы ашылды. Бұл мектептің оқушылары орыс тілін, математиканы, географияны, шығыс тілдерін, сондай-ақ ислам дінін оқып үйренді. Қазақ балаларына арналған келесі оқу орны Орынбор қаласындағы Шекаралық комиссия жанынан ашылған жеті жылдық мектеп болды. 1857 жылы бұл мектепті Ыбырай Алтынсарин алтын медальмен бітіріп шыкты. 1865 жылы Омбыда қазақ балаларына арналган тағы бір мектеп ашылды, ал 1869 жылы Орынбор гимназиясы жанынан шығыс тілдерінің тілмәштарын және әскери округтердің хатшыларын даярлайтын бөлімше кұрылды.

Қазақстанда XIX ғасырдың 60-шы жылдарында бастауыш мектептердің ашылуы аса көрнекті ағартушы, коғам қайраткері, жаңашыл педагог, этнограф-ғалым, казақтың жазба әдебиетінің және тілінің негізін салушылардың бірі – Ыбырай Алтынсариннің (1841-1889) есімімен тығыз байланысты. Ыбырай орыс графикасына негіздеп қазақ әліпбиін жасады. Осы әліпби бойынша жүргізілген сабақтар ол ұйымдастырған қолөнер және ауыл шаруашылығы училищелерінде қазақ балаларының дүниеге көзін ашты. Ол қазақ кыздарын өнер-білімге кеңінен тартты. Осы мақсатта ашылған қыздар мектеп-интернаты 1888 жылы Ырғызда, 1891 жылы Торғайда, 1893 жылы Қазалыда, 1895 жылы Қарабұтақта, 1896 жылы Ақтөбеде жұмыс істей бастады. Оны бітірген қыздар кейін қазақ даласында білім ұрығын септі. Ыбырай Орынбордағы ғылыми-жағрафиялық қоғамның тілші мүшесі болып сайланды.

Орыс ғалымдары қазақ халқының тарихын, тұрмысын, мәдениеті мен тілін зерттеуде көп жұмыс істеді. Олардың ішінде зерттеушілер В. В. Вельямин-Зерновтың, А. И. Доб-ромысловтың, украин ақыны Т. Г. Шевченконың т. б. есімдерін атап өтуге болады.

Еліміздің мәдениеті мен қоғамдык ой-пікірінің тарихында қазақтың тұнғыш ғалымы, аса көрнекті демократ зерттеуші Ш. Ш. Уәлиханов /1835-1865/ кұрметті орын алады. Оның қоғамдык-саяси, ғылыми жөне әдеби қызметі қазақ даласында прогресшіл идеялардың тарауына үлкен жол ашты. Шокан 1856-1857 жылдары Алатау кырғыздарының жеріне, Ыстықкөл маңына сапар шекті. Осы сапарда ол қырғыз эпосы «Манастың» жекелеген бөлімдерін жазып алды. 1858-1859 жылдарда Шығыс Түркістанда болып, ондағы халықтардың тарихы мен этнографиясына, сондай-ақ осы сапарда қырғыз елінің тарихына байланысты бай материал жинап, соның негізінде көптеген еңбектер жазды. Оньщ қазак халқының тарихына байланысты жазғандары шығыстану ғылымына зор үлес болып қосылды. Ол орыстың атақты жазушы-философы Ф. Достоевскиймен өте жақын дос болды. Оның ағартушы-демократ ретіндегі көзқарасының қалыптасуына орыстың прогресшіл революционер-демократтары Н. Г. Чернышевский, Н. А. Добролюбов ықпал жасады. Шокан Ресейдің ғылыми-жағрафиялық қоғамының толық мүшесі болып сайланды.

Шоқанмен тұстас Батыс Қазақстанда өмір сүрген көрнекті қаламгер, этнограф тарихшы Мұхамбет Салық Бабажанов /1832-1872 жж./ өзінің шығармашылығымен өлкеге кеңінен мәлім. Орынбордағы кадет корпусын үздік бітірген ол қазақтардың мәдениет, білімге деген ықыласын қолдап, казақтың тарихына, тұрмыс-тіршілігіне, Орал казак-орыстарының зорлық-зомбылығына байланыстыры туралы негізгі деректер жүйеге келтірілген. Сонымен қатар Семей бөлімшесінде Ж. Ақбаевтың, Ө. Бөкейхановтың еңбектері басылып шықты. Ә. Бөкейханов Орыс географиялык қоғамы Батыс Сібір бөлімінің белсенді қайраткерлерінің бірі жөне Басқарушы комитетінің мүшесі болып сайланды.

2. Қазақ өлкесін зерттеген орыс ғалымдарының еңбектерін атаңыз?

3. Неге «Зар заман» аталған?

4.Мерзімдік басылымдарды атаңдар?

1. Соғыс қарсаңындағы саяси жағдай.

2. Қазақстан І-ші дүниежүзілік соғыс жылдарында.

3. 1916 ж. ұлт-азаттық көтеріліс, оның себептері.

4. Ақпан буржуазиялық-демократиялық революция Ресей мен Қазақстанда.
Лекция

1. Соғыс қарсаңындағы саяси жағдай.1914 жылы басталған бірінші дүниежүзілік соғыс Ресей халықтарына аса ауыр қасірет әкелді. Әлеуметтік және ұлттық езгі күшейді. Соғыс жылдарында жергілікті жерлердегі патша шенеуніктерінің озбырлығы мен зорлық-зомбылығы өлшеусіз өсті. Қазақтардан, бірінші кезекте Сырдария және Жетісу облыстарында жерлерін жаппай тартып алу жалғастырылды. Бір ғана Жетісу облысында соғыстың алғашқы 3 жылында 1800 мың десятина жақсы жайылымдар мен егістік алаптар тартып алынды, ал осы жерлердің нағыз қожайындары қазақтар шаруашылық жүргізуге онша жарамды емес, немесе мүлде жарамсыз шөл немесе шөлейт аудандарға күшпен көшірілді.

Соғыс орасан көп мөлшерде шикізатты, азық-түлікті, малды және басқа да материалдық құңдылықтарды жалмап жұтты. Шаңырақтарға жаңа әскери салық енгізілді. Соғыс басталған соң жергілікті халыққа салынатын салықтар 3-4 есе, ал жекелеген жағдайларда 15 есе өсірілді.

Егіс алаптарының қысқартылуы нәтижесінде ауыл шаруашылық өндірісі сұмдық құлдырап кетті.

1916 жылдың ортасына қарай патша өкіметінің қазақ халқынан тартып алған жерінің жалпы көлемі 45 миллион десятинаға теңелді.

Әлеуметтік және ұлттық езгінің күшеюі, соғыс кесапаты – халық бұқарасының қайыршылануы, қымбатшылық, ашаршылық еңбекшілердің жағдайына ауыр әсер етті және өлке халқының әр түрлі топтары тарапынан белсенді наразылық туғызды.

Соғыс жағдайларында “Қазақ” жалпы ұлттық газетінің төңірегіне біріккен қазақтың либерал-демократиялық зиялыларының жетекшілері - Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов және олардың жақтастары, сондай-ақ қазақ зиялыларынан шаруа-демократиялық бағытты жақтайтын М. Сералин, Б. Майлин, С. Дөнентаев және басқалар сынды “Айқап” журналының төңірегіне топтасқан өкілдері басылып шыққан сөз арқылы өздерінің халыққа ықпалын нығайтуға ұмтылды.

Саяси көзқарастары мен әрекеттеріндегі айырмашылықтарға қарамастан, қазақ зиялыларының жоғарыда аталған өкілдерінің көптеген туындыларының өзегі “Оян, қазақ!” ұраны болды. (осы атаумен 1909 жылы Міржақып Дулатовтың өлеңдер жинағы жарияланған еді.) Қазақ оқымыстылары өздерінің жан-жақты шығармашылығымен, жалпы демократиялық талаптар ұсынып және өз ойларын екінің бірінде мысқыл тілімен білдіре отырып, өлкеде отаршылдыққа қарсы саяси жағдайдың тамыр жаюына жәрдемдесті. Халық санасына ұлт-азаттық күресінің қажет екендігі идеясын сіңірді.

2. Қазақстан І-ші дүниежүзілік соғыс жылдарында. Соғыс Ресей империясында пісіп-жетіліп келе жатқан жалпыға бірдей дағдарыс үрдісін тездетті. Қазақстанның, Орталық Азияның барлық дерлік аудандарын қамтыған, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс соның жарқын көріністерінің бірі болды.

Көтерілістің басты себептері әлеуметтік-экономикалық және саяси сипаттағы факторлар: отаршылдық езгінің күшеюі, жерді тартып алу, салықтар мен алымдардың шамадан тыс ұлғайтылуы, қазақ халқы мен аймақтың басқа байырғы халықтары жөнінде патша өкіметі жүргізген орыстандыру саясаты, қалың бұқара жағдайының күрт нашарлауы болды.

Бұл аталғандардың ішінен ежелгі қазақ жерлерінің жаппай, күшпен тартып алынуын және өлкені басқарудың отаршылдық жүйесінің күшейтілуін ең басты себеп ретінде қарастыру керек. Верный уезі Пригородный учаскесінің қазақтары өздерінің 1916 жылғы 17 қазанда Түркістан генерал-губернаторына көтерілістің себептері туралы арызында дұрыс атап көрсеткендей: оны туғызған “халық дұрыс түсінбеген тыл жұмысына жұмысшыларды шақыру ғана емес. Себеп тереңіректе жатыр. Бір жағынан, жерден қысым көру және екінші жағынан қазақтарды басқару жүйесі” қазіргі қайғылы оқиғалардың негізгі себептері болып табылады.

Жер жөнінен қазақтар соңғы он жылда өте қатты қысым көрді: облыста 1903 жылы құрылған қоныс аудару басқармасы 1908-1909 жылдарда қазақтардан жерді алып қоюды. күшті қарқынмен жүргізді. Соның салдарынан қазақтардың дайын суландыру арықтары, бау-бақшасы мен қора-қопсылары бар ең жақсы жерлері тартып алынды. Олар сусыз нашар жерлерге қуылды; орман алқаптары түгелдей қазынаның пайдаланылуына алынды.

Мұндай көрініс Қазақстанда жер-жерде байқалды.

Көтерілістің бұрқ ете қалуына патшаның 1916 жылғы 25 маусымдағы Қазақстанның, Орталық Азияның және ішінара Сібірдің 19 жас пен 43 жасқа дейінгі “бұратана” ер азаматтарын тыл жұмыстарына (қорғаныс құрылыстарын және әскери қатынас жолдарын салу, майдан өңірі маңайында жолдар салу және т.б.) “Реквизициялау туралы” жарлығы тікелей себеп болды. Оның үстіне жарлықта “жұмылдыру”, “әскерге шақыру” деген сөз емес, қайта әңгіме бейнебір малды реквизициялау (өткізу, алу) туралы болып отырған сияқты, “реквизиция” (жеке адамның мүлкін зорлап алу) деген сөз қолданылды. Бас штабтың салғырт бойынша тыл жұмыстарына Қазақстаннан, Орталық Азиядан 400 мың адам, соның ішінде қазақтар мекендеген барлық облыстардан 240 мыңға жуық адам алу жоспарланды. Егер өлкедегі қазақ шаруашылықтарының саны 700 мыңнан сәл асатынын ескеретін болсақ, әрбір үшінші шаруашылық қызметкерінен айырылады екен, ал сонымен бірге мұндай мөлшерде жұмысшы қолын әкету ұлттық ауқымдағы сұмдық апатқа айналатын еді.

Жарлық туралы хабар жергілікті баспасөзде жарияланды және болыс басқарушыларының жиналыстарында оқылып, қосымша түсіндірмелер мен түсініктемелер берілді. Жарлықтың бірқатар ережелерінің бұлыңғырлығын отаршылдық әкімшіліктің жергілікті шенеуніктері шебер пайдаланды. “Инженер М. Тынышбаевтың жоғары мәртебелі Түркістан генерал-губернаторы мырзаға 1916 жылғы оқиғаларға байланысты айғақтарында” Жетісу генерал-губернаторының үндеу хатында окөп жұмыстарына шақыру туралы айтылғаны атап өтіледі. Селолардағы бұрынғы орыс солдаттары қазақтарға “окөп” дегеннің не екенін түсіндірген кезде, халықты жұмылдыру (“алу”, “өткізу”) шын мәнінде қарусыз адамдарды қыруға әкеп соғады деп санады. Ал мұның өзі өз кезегінде қазақтардың патша жарлығына жаулық көзқарасын күшейтті. “... Мұның ең қауіпті жұмыс екені, - деп жазды одан әрі М. Тынышбаев, - оларға түсінікті болды... жұмысшыларды шақырудың мәнін халыққа ешкім де түсіндіріп бере алмады; оның орнына жергілікті өкімет орындары патша жарлығын асығыс түрде орындауға кірісе бастады. Кейбір жағдайларда дөрекі шаралар қолданды. Ара жігін бөліп жатпай 25 жасты (19-43) бір мезгілде асығыс алу халықты қайран қалдырды... осы ұрандармен қатар қиянат жасаушылық та қатар жүргізілді. Олар орыс әкімшілігіндегі кейбір адамдардың қатаң шаралары мен жай ғана қателіктері, болыс басқарушыларының құлқыны және тағы басқа сияқты болып келді. Бұл тәсілдер халық жанына тікелей батқандықтан, толқудың өріс алуы сөзсіз еді”.

3. 1916 ж. ұлт-азаттық көтеріліс, оның себептері. Қазақстандағы көтеріліс 1916 жылғы 25 маусымдағы патша жарлығы жарияланғаннан кейін басталды. Шілденің бас кезінде Қазақстанның барлық аймақтарында дерлік стихиялы наразылықтар басталып, көп ұзамай қарулы көтеріліске ұласты. Халық ашу-ызасының алғашқы соққыларына тылдағы жұмыстарға алынатындардың тізімдерін тікелей жасаған болыс басқарушылары, ауыл старшындары және патша әкімшілігінің басқа да төменгі билік иелері ұшырады. Ол кезде қазақтарда метрикалық куәліктердің болмағанын пайдаланып, олар тізімге жас шамасына қарамастан кедейлерді қалауынша енгізді, ал байдың балаларын пара алып шақырудан босатты. Іс жүзінде тізімдер жасау жүйесі жаппай парақорлық пен қиянат жасаушылық туғызды.

Оның үстіне патшалық өкімет орындары лауазымды адамдарды, болыстарды, село және ауыл басқарушыларын; байырғы тұрғындардан шыққан төменгі шенді полицейлерді; имамдарды, молдалар мен мүдәристерді, ұсақ кредит мекемелеріндегі есепшілер мен бухгалтерлерді; жоғары және орта оқу орындарында оқушыларды; үкіметтік мекемелердің шенеуніктерін, дворян және құрметті азамат құқықтарын пайдаланатын адамдарды әскерге алудан босатты.

Патша жарлығының қатаңдығы және жергілікті жерлерде оны жүзеге асырудың әділетсіз әдістері түңілуге дейін жеткізген, қолына түскенімен қаруланған еңбекшілер патша өкіметінің өкілдеріне: болыс басқарушыларына, ауыл старшындарына, полицейлерге, казактарға, шенеуніктерге бас салып “адам бермейміз!” деп айқайлап, оларды ұрып-соқты. Көтерілісшілер болыс басқарушыларының, ауыл старшындарының кеңселері мен үйлерін өртеді. Жүргізілген істер мен жұмысқа алынушылардың тізімдерін жойып, аңғалдықпен олар тыл жұмыстарына адам алудан осындай жолмен құтыламыз деп санады.

Стихиялық қозғалыс бірте-бірте ұйымдасқан сипат алып, қарулы көтеріліске ұласа бастады; ірі ошақтары (Жетісу мен Торғайда) пайда болды. Көтеріліс бүкіл Қазақстанды қамтыды және оның өткір жүзі патша өкіметінің әскери-отаршылдық және кең көлемде орыстандыру саясатына және белгілі бір дәрежеде ауылдардың феодал-бай үстем топтарына қарсы бағытталған ұлт-азаттық қозғалысына ұласты. Осы тұрғыдан ол Ресейдің жұмысшы табы мен шаруаларының соғысқа және патша өкіметіне қарсы революциялық қозғалысымен ұштасты.

1916 жылғы көтерілістің басты мақсаты ұлттық және саяси азаттық болды. Сол арқылы ол қазақ халқының бостандық пен тәуелсіздік жолындағы бұрынғы бүкіл күресінің қорытындысын шығарды. Көтерілістің негізгі қозғаушы күші ұлттық шаруалардың қалың тобы, сондай-ақ сол кезде туып келе жатқан жергілікті жұмысшы табының өкілдері, қолөнершілер болды.

Сонымен бірге көтерілістің ұлт-азаттық сипатта болуы себепті қазақ халқының барлық топтарының өкілдері (екінің бірінде байлар, болыс басқарушылары, билер), сондай-ақ демократияшыл зиялылардың жекелеген өкілдері қатысты.

Күрделі және әртекті болған көтеріліс кең-байтақ өлке аудандарының көпшілігінде ұлт-азаттық сипатқа ие болды. Тек жекелеген жерлерде ғана қозғалыстың басшылығын байлардың үстем топтары мен клерикал элементтер қолына алды.

Көтеріліске қазақтармен қатар ұйғырлар, өзбектер, қырғыздар, дүнгендер және басқа да кейбір халықтардың өкілдері қатысқан Оңтүстік облыстарды (Жетісу және Сырдария облысы) қоспағанда, Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысы құрамы жағынан бір ұлттың қозғалысы болды.

Еңбекшілердің инициативасымен пролетариат пен шаруа-лардың революциялық демократиялық диктатурасының органы — жұмысшы, солдат, кейінірек оған қоса шаруалар депутаттарының Советтері пайда болды. Советтердің басшылығына еніп кеткен меньшевиктер мен эсерлердің келісім-паздық саясаты буржуазия өзінің өкімет оганы — Уақытша үкімет құруына мүмкіндік берді. Өтпелі кезеңнің аса күрделі саяси және әлеуметтік-экономикалық жағдайын білдіретін қос өкімет дүниеге келді. Уақытша үкімет, сөз жүзінде өзгерістер енгізуге үмтыламыз дегенімен, іс жүзінде буржуазияның мүддесін көздеп, негізінен бүрынғы ішкі және сыртқы саясатты жалғастырды.

1917 жылғы 23-27 ақпанда (8-12 мамыр) болған Ақпан буржуазиялық демократиялық революциясының нәтижесіңде самодержавие құлатылып, қос өкімет: буржуазия диктатурасының органы — Уақытша үкімет пен жұмысшы-шаруалар диктатурасының революциялық-демократиялық органдары — жұмысшы, соддат және шаруалар депутаттарының Советтері қүрыдды. Бүкіл елдегідей Қазақстанда да буржуазиялық демократиялық революция барысында 1917 жыддың наурыз-сәуірде Уақытша окімет органдарымен бірге Семейде Әулиеатада, Петропавлда, Көкшетауда, Павлодарда, Өскеменде т.б. қалаларда жұмысшы және солдат депутаттарының Советтері пайда бола бастады. Кейін 1917 жылдың сәуір-маусымда Әулиеатада, Перовскіде, Қазалыда шаруа депутаттарының Советтері және қырғыз (қазақ) депутаттарының Советтері қүрыдды. Буржуазиялық Уақытша үкімет самодержавияның отаршылық және үлттық саясатын жалғастыра берді. Қазақстанда жерді күшпен тартып алу, 1916 жылғы көтеріліске қатысушыларды қуғындау жүргізілді.

Қазақстанның ауылдары, деревнялары мен станциялары самодержавиенің ішкі саясатының зардаптарын басынан кешіре отырып, шиелініскен әлеуметтік қайшылықтың торабына айнадды. Патшаның аграрлық-қоныс аударушылық бағытын жүзеге асырудың нәтижесінде қазақ ауылы 1917 жылы 45 млн десятинаға жуық қүнарлы жерінен айырылды. Қүнарлы жерлерді 4 казак әскерінің (Орал, Орынбор, Сібір, Жетісу) пайдасына, сондай-ақ қоныс аудару басқармалары мен Романовтардың жеке меншігіне (Алтайда) беру көшпелі және жартылай көшпелі еңбекшілерді пайдалануға жарамсыз сор және құмды далаға ығыстырды. Аса қатал аграрлық дағдарыс болатындай жағдай туды. Феодалдар мен байлар оның бүкіл ауыртаплығын орта шаруалар мен кедейлерге аударды. Ал орта шаруалар мен кедейлер бүкіл шаруашылық-тың 2/3 бөлігін қүрайтын.

Соғыс аддында экономикалық жағынан нығайтып үлгер-меген қоныс аударған деревнялардың

шаруашылықтары соғыс жылдарьшда қатал дағдарысты басынан кешірді. Ол, ең аддымен, кедейлер мен орташаларды немесе барлық шаруашылықтың 4/5 бөлігін қамтыды. Дағдарыс көптеген қазақ шаруашылықта-рына да соққы болып тиді. 1,6 млн адам түратын селолар мен станциялардан 250 мың адам армия қатарына алынды. Бұл — еңбекке жарамды ерлердің тең жартысы еді. Бірсыпыра жерлерде егістік жердің көлемі күрт азайды, сөйтіп астық тапшылығы туды (әсіресе қалаларда жөне өлкенің Оңтүстік-Батыс аймағында). Мұны село буржуазиясы астықтың бағасын көтеруге шебер пайдаланды. Соғыс жағдайыңда самодержавиенің бүрын-нан да оңып түрмаған салық саясаты кошпелі және жартылай кошпелі қазақ шаруаларына өте ауыр соқты. Малды, жемді, киізді жаппай ортаға салу, ақша салығының артуы әр түрлі алым-жиымның кобеюі кептеген шаруаларға жүтау қаупін туғызды.

1917 жылы күзде Қазақстандағы революциялық процестің дамуында елеулі өзгеріс болды. Петропавловскіде, Се-мейде, Ақтобеде, Перовскіде, Қазалыда алғашқы Қызыл гвардия меньшевиктер Советтердің көпшілігіндегі басшылық жұмыстан аластатылды, дербес большевиктік үйымдар қүру басталды. Қазақ халқының Ә.Асылбеков, С.Сейфуллин, Т.Бокин, Т.Рысқұлов т.б. сияқты адал үлдары, партия қатарына отті. Жұмысшыларға, әсіресе теміржолшыларға, шахтерлерге, кеншілерге, майдан шебіндегі қара жұмыстан оралған қазақ жұмысшыларына, ауыл-село кедейлеріне, гарнизондардағы революциялық пиғылдағы соддаттарға арқа сүйеген қазақстандық большевиктер жергілікті елдің орталық аудандарыңдағы еңбекішлердің азаттық күресін басу үшін казак әскерлері мен өлкедегі әскери бөлімдер негізінде де контрреволюциялық күш құрауына кедергі келтірді.

1917 жыл қыркүйекте — бүкіл Россияда революциялық дағдарыстың шүғыл пісіп-жетілген кезеңі болды. Жұмысшы қозғалысы өкімет билігін пролетариат қолына алар кезеңге таялды: бүкіл елде ереуіл тоқтамады, көптеген фабрикалар мен заводтарда жұмысшы бақылауы орнатылды, Қызыл гвардия айбынды күшке айнадды. Петроград пен Москва Советтеріне іле-шала Урал, Донбасс, Сібір, Орта Азия т.б. Советтері де большевиктер жағына шықты.

1917 жылдың күзінде майдан мен тылдағы солдаттар, матростардың негізгі болігі пролетариат жағына өтгі. Солтүстік-Батыс, Батыс майдандарының, Солтүстік Балтық флотының, Қазан, Сібір және Түркістан әскери округының әскерлері революцияның сенімді қарулы күшін құрады. Қазақстан территориясында Орал, Черняев, Әулиеата, Петропавл, Семей, Павлодар, Қазалы, Түркістан т.б. гарнизондардың соддаттары Совет өкіметі үшін күресті. Олар Керенскийдің Уақытша үкімет басшысы бұйрығын орындаудан бас тартқан еді. Елдегі жаңа саяси жағдай жаңа дағдарыстың таялғанын көрсетті.
Бекіту сұрақтары:

1. І -ші дүниежүзілік соғыс жылдарында Қазақстандағы саяси жағдай қандай болды?

2. Қазақстан І-ші дүниежүзілік соғысқа қатысты ма?

3. 1916 ж. ұлт-азаттық көтерілісінің басталуына не себеп болды?

4. Ақпан буржуазиялық-демократиялық революция Ресей мен

Қазақстанда қалай жүрді?