Қазақстан жаңа заман тарихты пәнінен оқу-әдістемелік кешені

1.Қаратай мен Арынғазы сұлтандардың және Жоламан Тіленшіұлының қозғалыстары немен аяқалды?

2.Ұлы жүз қазақтарының Қоқан билеушілеріне қарсы көтрілісі қай жылы болды?

3.Патша реформасына қарсы Орта жүзден Қасым төре жақтастары және сұлтан Саржан Қасымұлы басқарған көтеріліс қай жерлерді қамтыды?

4.Бөкей Ордасындағы халық көтерілісі немен аяқталды ?

5.Кенесары Қасымұлы басқарған көтеріліс неше жылға созылды?

1. Іле аймағын отарлау.

2.Ұлы жүз қазақтарының Ресейге таралуы.

3. Перовскийдің жорығы.

4.Қоқан хандығының жойылуы. Хиуаның тізе бүгуі.

5.Арал бойы қазақтарының Хиуалықтар мен Ресей басқыншыларына қарсы күресі.

Бұл мемлекеттермен толымды сауда жасауға көптеген себептер, ең алдымен — Орта Шығыстағы саяси тұрақсыздық және Орта Азия хандыктарының ішіндегі жағдай туралы патша үкіметінде кажетті акпараттың болмауы кедергі жасады. Мұның өзі Ресейдің Орталық Азияға кіре түсуін тежеді және орыс үкіметін шектес жатқан Азия елдерінде әскери-экономикалық және саяси барлау жолына түсуге итермеледі.

Орталық Азия аймағындағы сауда-экономикалық және әскери-саяси жағдайды анықтау мақсатымен 1858 жылы Н.П.Игнатьевтін Хиуа мен Бұхараға дипломатиялық елшілігі, Шығыс Иран (Хорасан) мен Гератка шығыстанушы Н.В.Ханыков бастаған экспедиция, Қашғарға баратын сауда керуені кұрамында көпес түрінде Ш. Уәлиханов жіберілді. Олар әкелген материалдар патша үкіметіне Оңтүстік Қазақстандағы және Орталық Азия хандыктарындағы саяси күштердің шын мәнінде орналасуын аныктауына, олардың экономикалық және халықаралық байланыстарымен танысуына мүмкіндік берді, сондай-ақ бұл аймақтар жөніндегі Англияның кең көлемді жаулап алушылық жоспарлары бар екенін дәлелдеді.

Ресейдің Орта шығыстағы саяси бағытын белгілеу үшін Н.П.Игнатьевтің Хиуа мен Бұхараға дипломатиялық сапары нәтижелерінің ерекше зор маңызы болды. Орыс елшісінің екі мемлекеттің өзара достық қатынастары туралы шартқа қол қоюдан бас тартқан Хиуа ханымен онша қанағаттан дырмайтын келіссөздері Орталық Азияға дипломатиялық елшілер жіберу — «нақ сол мақсатқа... бірақ баскаша түрде жету үшін қолданылуы мүмкін ақшаны босқа рәсуө ету» деген ойды нығайта тұсті. Сыртқы істер ми-нистрлігінің Азия департаментіне жолдаған арнаулы хабарламалары мен арнайы жазбаларында Н.П.Игнатьев «опасыз» шығыс билеушілерімен сая-си келіссөздердің бұрынғы тактикасын жалғастыру пайдасыз екенін негіздеді және Орта Азия хандықтарына карсы соғыс кимылдарын жан-ғырту кажеттігін талап етті. XIX ғасырдың 50-60-жылдары шебінде бұл көзқарас Сырткы істер министрлігінен тиісті колдау таппады, біракжо-ғары өкімшілік салаларында өзіне күн еткен сайын көп жактастар таба берді және ақырында, 60-жылдардың орта шенінде Петербургтің ресми пікіріне айналды. Практикалық нәтижелері жөнінен Н.П.Игнатьевтің Бұхараға миссиясы неғұрлым сәтті болып шықты. Ол орыс көпестерін ортаазиямен сауда-ын едәуір жандандыруға жеткізіп, олар Орынбор шебі мен Нижегород жөрмеңкесіне құлшына келе бастады. Өз кезегінде Мәскеу сауда компаниясы Бұхараға Ресей тауарларын жіберуге мүмкіндік алып, олар онда тиімді еткізілетін болды.

Жоғарыда атап етілгеніндей, сонымен бірге Ресейдің Орталық Азия елдерімен өзара тиімді сауда қатынастарынын дамуы Ресейдің Орталық Азиядағы басты карсыласы Англия түрінде ықпалды одактас тапкан Қоқан хан-дығының күшті қарсы өрекетіне ұшырады. 1860 жылы Қаратегін және Дарбаз аркылы Қоқанға ағылшынның тәжірибелі барлаушысы Әбді' өл-Маджит жіберілді. Оған хандықтың билеушісі Моллабектің сеніміне кіру және Үн-дістандағы Британ өкімет орындарымен байланыс орнатуды үсыну міндеті жүк-телді. Бұл сапардың сөтті аяқгалғанына Қоқан хандығының басты тірек пункт-теріне Британ қаруының берілуі және әскери нұскаушылар мен қару жасаушылар жіберілуі көрнекі түрде растап берді.

Сонымен катар Қоқан билеушілері Пішпекте, Меркеде, Әулиеатада және Шымкентге өздерінің адцынғы шептерін күшейту жөнінде шаралар қолданды, атгы әскер үшін теңіректегі казактар мен кырғыздардан жазалаумен қор-кытып жылкьілары мен малын тартып алды, сауда керуендерінің жүріп өтуіне барынша қарсы қимыл жасады. Бұл өрекетгердің бөрі Орынбор және Батыс Сібір өкімет орындарына уақытылы жеткізіліп отырды, сөйтіп олар әлбетге мазасыздык керсетіп, патша үкіметі тарапынан жауап шаралар жасауды күшейтуге шақырды.

Ресейдің Оңтүстік Қазақстанды жаулап алу жөніндегі экспансиялық максатгары негізінен алғанда екі жолмен: біріншіден, қазақдаласына бір-қатар әскери-барлау және жазалау экспедицияларын ұйымдастыру; екіншіден, дала аркылы өтетін «стратегиялық жағынан тиімді жағдайда болған бекіністер шебін» салу аркылы жүзеге асырылды. Бұл шаралардың бәрін аймақта жергілікті отаршылдық әкімшіліктін әскерлері жігерлі түрде жүргізді, соның нөтижесінде «кептеген ықпалды қазак. көсемдері не шайқастарда өлтірілді, не тұтқынға алынды». Аймаққа терендей шабуыл жасау Орынбор шебі тарапынан да, Сібір шебі тарапынан да осылайша әзірленді. XIX ғасырдың бірінші жартысының аяғына карай Орта жүз бен Ұлы жүз аумақтарында Сібір жағынан бастап Ақтау (1835 ж.), Ұлытау (1835 ж.), Капал (1846 ж.), Сергиополь (Аягөз, 1831 ж.) және басқа бекіністер салынып, олар Ресейдің Іледен арғы өлкедегі тірек пункттеріне айналды. 1848 жылы Батыс Сібір генерал-губернаторына бағынған Үлкен Орда приставының қызметі белгіленеді. Ол Ұлы жүздің жаулап алынған аудандарын басқаруды жүзеге асырды. 1854 жылы Алматы шатқалында Верный бекінісін, ал 1859 жылы Қастек бекінісін салу аяқталды, Ресейдің Шу алкабы аркылы Казақстанның оңтүстігіндегі Қокан бекіністерін: Әулиеатаны, Шымкентті және басқаларын басып алу женіндегі соғыс қимылдары сол жерлерден басталды. 1856 жылы Семей облысының құрамында бастапқыда орталығы Қапал каласында, ал 1862 жылдан Верный қаласында болған Алатау округі кұрылады.

Бұл жылдарда Алатау округі кұрамындағы Ұлы жүз казақтарыныңсаны — 25,5 мың шаңырақ, 100 мыңнан астам адам; ал кырғыздар - 15 мың шанырақ, 60 мындай адам болды. Іле және Шу өзендерінің оңтүстік белігі арасында Дулат руының казақтары (9,5 мың шаңырақ, 38 мың адам) Қоқан иеліктерімен шекарада және Шу өзенінде Шапырашты (2 мың шаңырак, 8 мың адам), Жа-ныс (800 шаңырак, 2400 адам), Жалайыр (8500 шаңырак, 34 мың адам), Іленің солтүстігінде, Балқаш көлі мен Верный-Капал қалаларының арасында Іле өзенінің екі жағасында, Алтынемел және Алатау сілемдері бойында, Ыстыккөлдің солтүстік жағалауында — Албан (7500 шаңырак, 30 мың адам) руларының қазактары көшіп жүрді.

Жетісуды коса алғанда, оңтүстік кдзақтары арасында Ресей ыкпалын күшейтудің тиімділігі кем түспейтін келесі кұралы марапаттаулар, атақтар беру, жоғары қызметгерге тағайындау, күрмет керсету және т.б. аркылы ық-палды ру билеушілерін отаршылдык өкімет орындары жағына тарту болды. Мысалы, Алатау округі құрылған кезде оның бастығына жылына 1500 сом жалакыбелгіленсе,Ұлыжүздіңруларынбасқарутапсырылған Сүйік Абылайхановқа, Ғали Әділовке, Рүстем Әбілфейізовке және Хакім Қүловқа -343 сомнан (Орта жүздегі сияқты) жалақы белгіленді.

Ресей әскерлерінің аймакка оңтүстігінен де, солтүстігінен де ойдағыдай ілгерілеуі 1857-58 жылдарда Шымкент және Әулиеата аудандарында жергілікті казақтардың қоқандықтарға қарсы көтерілісіне де жәрдемдесті. Бұл көтерілістердің аяусыздықпен басылуы да казақтардың едәуір бөлігінің Ресей жағына өтуіне себепші болды. Ал жалпы алғанда, аймақтыңтағдырын оның жергілікті халқы емес, кайта Қоқан мен Ресей арасындағы соғыс шайк-астары шешті, ал осы екі экспансиялық, мемлекетгердің жақтастары мен кар-сыластары арасындағы күреспен ғана емес, сонымен қатар ішкі жанжалдар-мен (ру араздығы, барымта және т.б.) және көршілес қырғыздармен қатынас-тардың шиеленісуімен айналысып жажан казактардың үлесіне неғұрлым күшті отаршылдык билігіне түсу тағдыры ғана қалды.

1860 жылы орыс әскерлерінің қокандықгарға карсы белсенді соғыс кимылдары басталды: 26 тамызда — Тоқмак, 4 қыркүйекте Пішпек кұлады, ал 24 қазанда Үзынағашка жақын жерде шайкас болып, онда Алатау округінің бас-тығы подполковник Колпаковскийдің 3 ротадан, 4 жүздіктен, 6 зеңбіректен және 2 ракеталық станоктан тұратын отряды қокандыктардың едәуір күштерін (30 мындай адам) ірі жеңіліске ұшыратты.⁵ Бұл оқиғалар кезінде қоқандықтардың озбырлығы мен қысым көрсеткеніне карамастан, оларды Жетісу қазақтары мен қырғыздарының «дөуір бөлігінің колдауы байқалды. Мысалы, дулат руынан шыкқан Андас және Сүраншы билер, ботбай руынан шыққан атакты адамдар Диқанйай мен Әлжан өз қаражаттарынан коқандықтар жағына орыс әскерлеріне қарсы шайкасқан еріктілердің жасақтарын ұйымдастырып, каруландырдыы. Олар Қапал бекінісін басып алып, қиратуға да ниеттенді. Оларға рубасылары Үмбетәлі мен Байсейіт бастаған кырғыздар белігі де косылды. Егер Ібіреулері қоқандықтарды ашык. қолдаса, басқалары соларға игі ниеттес болды. Осыған байланысты генерал-лейтенант М.А.Терентьев 1860 жы-лғы 15 казанда Колпаковский ықпалды қазактарға (капитан Тезек Нүра-лиевке, подпоручик Жанғазы Сүйіковке және капитан Әбілес Абылаевка және баскаларға) «сарттардан түскен барлық олжаны беруге уөде етіп, өз батырларымен» өзіне косылуға шақыру жібергенін көрсетуі тегін емес, «алайда казактар қай жағы басым түсетінін күтіп, кызмет көрсетуге асык-пады... олар тіпті жаудың қозғалысы туралы хабар беруден де жалтарды, сондықтан біздің адамдар жаудың бағдарын білмей жобалап жылжыды...». Қазақтар мен кырғыздардың қоқандықтарға карсы орыстардың соғыс қимылдарына мүндай көзкарасы, біріншіден, қоқандыктардың дінсіз жау-лап алушыларға қарсы аймак мұсылмандарының касиетті соғыс — ғазауатты кең көлемде насихаттауына және екіншіден, Алатау округінің бас-тығы Колпаковскийдің байырғы халық жөніндегі қаталдығына байланыс-ты болды, ол байырғы халықтың қатардағы өкілдерін үсақ-түйек кұлак асһағандык, үшін өлім жазасын колдануға дейін барып, аяусыз жазалап отырды. Қокан әскерлеріне қарсы күресті киындатқысы келмеген Батыс Сібір генерал-губернаторы Гасфорд Колпаковскийден ез кимылдарын не-иұрлым абайлап және сактыкпен жүргізуді талап етуге мәжбүр болды. Осы жағдайлардың аркасында 1860 жылғы кдзанның басында коқандык-тар «Әулиеата мен Пішпек арасындағы кеңістікте де өздеріне қазактартардың көп бөлігін ерікті және еріксіз түрде қосып алды». Олар қираған Пішпекті иеленіп, содан кейін 10 зеңбірегі бар, 20 мыңнан астам адамнан тұратын Қоқан әскері Қордайдан өтіп, Қастектің батыс жағындағы ай-налма жолдармен шықты да, оны Үзынағаштан бөліп тастады. «Жақын маңайда көшіп жүрген біздің қазақтар дереу соларға косылды», — деп кер-сетеді генерал-лейтенант М.А.Терентьев.

Орыстар сияеты, кокандыктар да казактың ру шонжарларының екілдерін сатып алуды кеңінен пайдаланды. 1851 жылдың өзінде-ақ қокандықтар мол сыйлықтар беріп, Ұлы жүздің ыкпалды казак сұлтандары тобын өз жағына тартты, ал Керім би бастаған ботбай, шапырашты, кызылбөрік, жаныс, шымыр және басқа да рулардың қазактары кокандыктарға бағынатын Шу өзенінің сол жақ аумағына көшіп кетгі.⁵⁵

Қокандықтар да, орыстар да колдаудан сөл бас тартқаны, әскери күштер үшін қажетгі көлікпен, тамак, өнімдерімен, жүмыс күшімен, мал азығымен және басқа да көптеген заттармен камтамасыз ету жөніндегі тапсырмаларды уақытылы орындамағаны үшін қазақтарды қатаң жазалап отырды. Қокандык-тардыңқазакхалқына көрсеткен зорлық-зомбылықтары мен озбырлықтары туралы көп айтылды, сондықтан бұл жөнінен асып кетпесе, ешкандай кем түспеген орыс әскерлері тарапынан жасалған осындай әрекеттерден небәрі бірнеше мысалдар келтірейік. Мысалы, Үзынағаш оқиғалары кезінде Ұлы жүздің Керім би бастап көшіп кеткен рулары, сондай-ақ кырғыздар 1860 жылы генерал-лейтенант М.А.Терентьевтің көрсеткеніндей «олардың бұрынғы қоныстанған жерлерінде жемшөптін жеткіліксіз болуына байланысты біздің жерімізге кыстауға көшіп келді. Сол казактарды жазалау үшін біз бұл жағ-дайды дереу пайдалана койдык».⁵⁶ Бұл үшін казақтар да, кырғыздар да аяусыз жазаланды.

Орыс әскерлері бір мезгілде үш шапкыншылық жасады, «ауылдар өртелді, көп мал колғатүсірілді», басқа да екі бай старшындарымен қоса Керім бидіңөзі кепілгеалынды. Жүзбасы Жеребятьев барлық ауылдарға көшуге жарлық беріп, сонан соң оларды біздің жаққа қуып өкелді. Осы шапкыншылықтардың салдарынан Алатаудың оңтүстік беткейлерінде ор-наласқан қазақтар мен кырғыздар кайта көшуге мәжбүр болды. «Қайта-дан кдшып кешіп барғандар душар болған қалың кар мен шөптің болмауы оларға берілген тағлымды бұрынғысынан да еселей түсті», — деп қорытады М.А.Терентьев.

1860 жылғы 2 карашада Пекинде Жетісудың оңтүстік-шығыс бөлігіндегі таулы аймақтар мен Күршім өлкесіне Ресейдің құкығын бекітіп берген орыс-қытай шартына кол койылды. Шарт баптарының бірінде Ресейдің сыртқы саудасы үшін Үргідегі сиякты, Қашғарға да рұксат беру түрінде онда консуль-дық «ашып», қытай көпестерімен баж салынбайтын тауар айырбасын жүргізу көзделді.

Алайда Бұхарамен сауда қатынастарындағы сияқты бұл жағдайда да Ресейдің Батыс Кытай рыноктарына өту әрекеттері Орта Азия хандыкта-рынан Шыңжаңға баратын сауда жолдарына катаң әскери-әкімшілік ба-қылауды жүзеге асырып отырған Қоқан хандығының карсылығына душар болды. Ресей үшін ете тиімді Пекин шартын іске асыруды Үндістан мен Кашмир арқылы Батыс Қытайға өз ыкпалын таратуға тырыскан Ұлыбри-танияның өрекеттері де киындата түсті. Сол кезге карай-ақ ағылшын барлаушылары Жаркент пен Қашғарға еніп алып, Батыс Қытайға апаратын тау жолдарын мұқият зерттеді. Шыңжаң мен Орталық Азияда жергілікті шенеуніктер арасында Ресейге карсы белсенді насихат жүргізді. Сондык-тан Ресейдің орталық ведомстволары мен жергілікті жерлердегі өкімшілік органдарында Шыңжанды «ашудан» елге келтірілетін экономикалықпай-даның әр түрлі жоспарлары Қоқанға соғыс шабуылын жасаумен тығыз ұштастырылды.

Алайда А.М.Горчаков басшылықжасаған Сырткы істер министрлігі бастапқыда әскери күш қолдануға карсы болды, бұл орайда мүның өзі Англиямен қатынастардың одан әрі шиеленісуіне әкеп соғады деп санады, сондыктан жаңа аумақтарды күштеп косып алудан тартынуды ұсынды.1861 жылы елдің кәсіпкерлер тобымен тығыз байланысты Д.А.Милютин басқарған Әскери министрлік Орта Азия мәселесі бойынша карама-карсы көзқарас білдірді.

мақсатты көздеді, ол содан кейінгі бес жыл ішінде Орталық Азиядағы соғыс қимылдарының бүкіл барысына катты ықпал жасады. Әскери отрядтардың бастықтары өздері мүлде күтпеген жағдайда зерттеліп отырған аудандарда Қокан әскерлері тарапынан азды-көпті күшті немесе ұйымдасқан карсылық кездестірмеді. Жұмағал және Құрткдбекіністерінің гарнизондары Проценконын отрядына іс жүзінде бірде-бір ок атпай берілді. Черняевтің отряды оңтүстікке беттегені туралы хабар алынғаннан кейін Созакта Қоқан билігіне карсы көтеріліс тұтанды. Осы кішкене калашықтың халкы Қоқан гарнизонын каруын тастауға мөжбүр етті және өзінің Ресей бодандығын алғысы келетінін жариялады

Созақ және Шолаққорған төңірегінде көшіп жүрген бестаңбалы руы мен Қоңырат бірлестігінің казақтары солардан үлгі алып, 9 мың отбасы Ресей империясының бодандығына өтті. Көшпелілердің орыс өкімет орындары жағына шығуына итермелеген негізгі себеп патша отрядтары келгенге дейін жакында жатқан ауылдарға Коқан коменданттары жасаған сансыз көп тонаушылықтар мен зорлық-зомбылық негізгі себеп болды. Мұндай шапқыншылықтарды ұйымдастыруда, Қоқан шенеунігі және сарай маңыныңтарихшысы Нияз Мұхаммед Хукандидің айтуы бойынша, түркістан бегі Мырза Дәулет ерекше көзге түскен, «Түркістанда тонаушылар тобын жинап, кала теңірегіндегі ауылдарды талап-тонаған».

2.Ұлы жүз қазақтарының Ресейге таралуы. Ресейдің жалпы Оңтүстік Казақстанға әскери экспансиясы, өсіресе Ақмешітті, Түркістанды, Әулиеатаны, Шымкентті және басқа да Кокан бекіністерін корғаушыларды талқандауы ерекше қатыгездікпен және әскери түрғыдан ақтауға болмайтын әрекеттермен жүргізілгенін ерекше атап өту қажет. Балшықтан соғылған дуалы бар бұл бекіністердіңтиісті фортифика-циялық кұрылыстары болмады, ал олардың негізінен алғанда бейбіт тұрғындардан тұратын корғаушылары нашар қаруланған еді. Американ саясатшысы Юджин Скайлердіңайтуына қарағанда, Акмешітті орыс артиллериясы 25 күн бойы аткылаған, соның салдарынан қатты бұліншілікке ұшыраған олар жеңімпаздың рақымшылығына бағынуға өзір болған, бұл туралы оның қорғ-аушылары генерал Перовскийге тиісті хат жіберген. Перовский бұған карамастан «азын-аулақ болса да кайткенмен даңққа бөленгісі келіп, хатты отқа тастаған да, елшіге: «Біз бекіністі шабуыл жасап аламыз», — деп жауап қайтарды. Ол келесі күні таңертен. солай істеді».

Түркістанға шабуыл кезінде оны да қатты қиратып күшті өрт шығарған орыс әскерлері жергілікті тұрғындарды үрейлендіру үшін ғана Мекеден кейінгі мұсылмандардың екінші касиетті орны — Кожа Ахмет Йасауи кесенесін де артиллериядан атқылаған. Кесенеге 12 снаряд атылып, олардың 11-і оның ка-бырғасын тесіп өткен. М.А.Терентьевтің көрсеткеніндей, олар «әулиеніңдәр-менсіз сәтін көрсетіп, содан тұрғындар қобалжи бастаған».

Шымкент халкы одан да мейірімсіз, ал ең бастысы әскери тұрғыдан актауға болмайтын зорлық-зомбылық пен талап-тонауға ұшыратылды. Полковник Лерхенің және Шымкент үшін шайкастарға катысқан баскд да орыс офицерлерінің еске алғанындай, оған шабуыл жасаудың нәтижелерінде сүмдық көрініс болған: «Биік бекініс каклаларыныңтең жарымына дейін жаралылар үйіліп жатты. Осы тірі тоскдуылға артиллерия ок, атқаннан кейін іргесіндегі арықка қан судай акты, үрейі үшқан қокандыктар, көзге түсіп қалмау үшін қызыл әскери киімдерін лақтырып тастап, тым-тырақай жан сауғалады. Еліріп алған Ресей солдаттары бүкіл қаланы найзамен тінтіп шықты». «Байырғы халық деректерінің» айтуына карағанда, бұл қаланы қорғауда қаза тапкандар саны 3170 адамға дейін жеткен», яғни 1862-64 жылдардағы бүкіл Түркістан науқаны кезінде қазатапкан Қоқан жауынгерлерініңжалпы санынан едөуір асып түскен. Деректемелер Әулиеата мен Шымкент алынғаннан кейін де орыс әскерлерінің жүгенсіздік жасағанын көрсетеді.

Замандастарының айтуынша Ш. Уәлихановтың Черняевтен кетіп қа-луына патша генералдарының нақ осындай әрекеттері себеп болған. Онын ғүмырнамашыларының бірі былай деп жазған: «орыс әскерлерінің Шо-қан діндестеріне немесе оның тайпаластарына, яғни қазақтарға жасаған айуандығы оны катты ренжітті. Ол жорыкқа ендігі жерде қатыса алмай-тындығын көріп Черняевтен қол үзді және Верныйға жетіп, ол жерден Тезек сұлтанның ауылына барды».

Сайрам каласы да күйінішті жағдайға үшырады, оның түрғындарын Черняев отрядының орыс әскерлері жем сатып алу

кезінде «6 түйесімен коса төменгі шенді адамдардың бірін» қолға түсірді деп айыптады. Сайрамға 60 казактан, 48 салт атты аткыштардан және 1 мың казақтан тұратын отряд жіберілді. Артиллериядан оқжаудырып, басып алынғаннан кейін қалатамтығы қалдырылмай тоналды, тұрғындардан елуден астам адам қаза тапты және одан үш есе көп адам жараланды. Шамамен алғанда сайрамдықтар осылай жазаланды және бұлай жазаланғандар олар ғана емес еді...

Түркістан мен Шымкенттің алынуымен Орынбор және Сібір шептері тұйықталды. Шын мәнінде, Қазақстанның Ресей империясының күрамына кіруінің 130 жылдан астам уакытка созылған үзақта күрделі үрдісі осы оки-ғамен аякталды.

Шымкент алынғаннан кейін Ресей үкіметінде Орталық Азияға катысты бұдан былайғы әскери және саяси шаралар женіндегі алауыздык кайтадан күшейді. Континенттегі халықаралықжағдайдың қиындығын ескере отырып, А.М.Горчаков Ресейдің Орта Шығыстағы біртұтас саяси бағытын жасау кажет деген сенімге келді. 1864 жылдың карашасында Әскери министрлікпен бірлесе отырып, Сырты істер министрлігі патшаға арнаулы баяндама дайындады, онда Орта Азия аймағындағы іс-қимылдардың нақты бағдарламасы баяндалды.

Патша үкіметінің Орталық Азиядағы экспансиялық саясатын ақтай келіп, патшаның екі министрі де оның сипатын Ресей билігіндегі аумактарға көшпелілердің шабуыл жасауынан елдің қауіпсіздігін қамтамасыз етуге ба-ғытгалған «корғаныс» сипатында болды деп аныктады. Сонымен бірге баянда-мада басып алынған шептерде Ресейдің тұрактылығын нығайту, одан әрі жау-лап алудан бас тарту, ортаазиялық билеушілерімен адал қатынастарды сақ-тау және оларға орыстар тарапынан «адамгершілік ықпал жасауды» күшейту кажетдеген пайымдау айтылды. «Қазіргі уакытта,—деп көрсетті А.М.Горчаков, - Орта Азиядағы біздің иеліктерімізді одан әрі ұлғайтуға үкімет адамдары да, мемлекеттің мүдделері де келіспейді. Жаңадан жаулап алудың кез келгені біздің шекараларымыздың ұзындығын арттыра отырып... Ресейді кү-шейтпегені былай түрсын, кайта әлсіретеді, сөйтіп көріне келтірілетін зиян-ның орнына болжалды пайда ғана алмақпыз». 1864 жылғы 21 кдрашада патша екі министрдің жоспарын бекітіп, ол Орта Азия мөселесі бойынша үкіметгік бағдарлама маңызына ие болды. Алайда кейіннен Орынбор мен Омбыдағы әскери топтар мен жергілікті өкімшілік ұйымдар «Петербург Кабинетінің үнсіз келісуімен бұл бағдарламаны талай рет бұзды».

А.М.Горчаковтың белгілі меморандумы жарияланғаннан кейін жарты жыл өткен соң-ақ Казақстанныңоңтүстігінде жаңадан құрылған Түркістан облы-сының әскери губернаторы генерал-майор М.Г.Черняев Қоқан мен Бұхара арасындағы Ташкентгі иелену кұқығы жөніндегі жанжалдың шиеленісуін пай-даланып, 1865 жылдың маусымында осы калаға шабуыл жасап (1950 орыс солдаты мен офицері, 400 қазақ сарбаздары) оны кыска уақыттың ішінде басып алды."

1866 жылдың жазында Петербургте Ташкентгің болашақтағы кұкықтык мөртебесі туралы болған кыска айтыстардан кейін II Александр оны Ресей құрамына қосу туралы жарлық шығарды. Бір жыл өткен соң, 1867 жылдың маусымында орталығы Ташкентқаласында болатын Түркістан генерал-гу-бернаторлыган қүру туралы заңжарияланды. Оған жаңадан қүрылган Жетісу және Сырдария облыстары кірді.

Оңтүстік Қазақстанға Ресей мемлекеттік-өкімшілікжүйесініңтаралуына байланысты оның орасан зор полиэтникалық империяның құрамына қосылуы рәсімделді. Сол кезден бастап Қазақстан ұзақ уақыт бойы Ресейдің отарлық шет аймағына айналдырылды.

Кіші жүзді билеуші, өзіне адал сұлтандардың ордалары да патша өкіметінің даладағы әскери тірек пункттері болды, оларға полициялык кызмет атқару және отбасы мүшелерімен қоса сұлтандардың өздерін күзету үшін офицері бар екі-үш жүз қазақ берілді. Бұл козғалысқа жеңіл казак отрядтары Сыртқы істер министрлігі Азия департаментінің 1825 жылғы 5 және 17 каңтардағы, 1827 жылғы 2 шілдедегі шешімдерімен кұрылды және арнаулы нұсқаулар негізінде қимыл жасады.

Кіші жүздің үш бөлігін билеуші сұлтандардың қарамағында жаз Кезінде 100-200 казак, қыс кезінде бір офицер, бір урядник және 20 казакболды.

Патшалық Ресейдің әскери жағынан күшейгені соншалық, стратегиялық міндеттерді шешуге кірісті. Мәселен, 1839-1840 жылдарда Орынбор генерал-губернаторы Перовский Хиуаны жаулап алу мақсатымен жорық жасады. Экспедициялық корпустың құрамына 2,4,6-шептік Орынбор бтальондары, 1-батальонның екі ротасы, полковник Бизянов командалық ететін 4-Орал қазақ полкі мен әскери старшина Назаровтың 5-Орал қазақ полкі, 1-Орынбор қазақ полкі, сондай-ақ Кіші жүздің батыс бөлігінің билеуші сұлтаны подполковник Баймағамбет Айшуақовтың 250 жігіті енді. Отрядтың артиллериялық қару-жарағы күшті еді, онда: 12фунттық екі шойын және 6 фунттық екі зеңбірек, ат жегілетін 14 пұттық екі және таулы жерге арналған 3 фунттык сегіз жеңіл зеңбірек, 6 фунттық алты мортир, екі шойын фальконет, барлығы 22 зеңбірек, сондай-ақ бірнеше қондырғылы зымырандар болды. Маршруттың жолында алдын ала азық-түлік және жем коры бар Жем және Ақбұлақ бекіністері салынды. Алайда 5 мыңнан астам солдат қатысқан осындай орасан зор әскери шара ұзаққа созылған қысқы жорық жағдайларын білмеу себепті мүлде сәтсіз аяқталды. 1839 жылғы 14 карашада жолға шыққан отряд хиуалықтармен шайқастарға дейін-ақ жол-жөнекей мың солдатынан айырылып, 1840жылғы 14 сәуірде Орынборға қайтуға мәжбүр болды.

Қоқандықтар Сырдария бойына Жаңақорған, Жөлек, Күмісқорған, Шымқорған, Қосқорған және басқа да бекіністер салды. 1817 жылы Сырдың сол жағында Ақмешіттің құрылысын бастап, келесі жылы оны дарияның оң жағасына көшірді. Сыр бойының қонысына үйренген қазақтар оны тастап кете алмай, Қоқан бектеріне жылына әр киіз үй 6 қой, 24 қап көмір, 4 өгіз теңімен сексеуіл, 1000 бау қамыс төледі, ал диқаншылардан егіннің бөлігі алынды. Сонымен қатар қазақтар мынадай алым-салықтар түрлерін де төледі: ай сайын әр киіз үй бір адамнан, бір аптаға Қоқан бектері мен байларының бау-бақшасын және егістіктерін өңдеу үшін беріп отырды және олар қазақтарды жылына алты рет қамалдағы жұмыстарға салып, атқоралар мен егістік жерлерді тазалауға мәжбүрледі. Қару ұстай алатын әрбір қазақ әскери жорық болған жағдайда жорықтың аяғына дейін қажеттіліктермен қызмет істеу керек болды. Алым-салықтар төлемеген жағдайда қазақ ауылдары талқандалды.

Қоқан хандығының оңтүстік және Сыр бойы қазақтарын бағындырудағы нәтижесі феодалдық әлеуметтік-экономикалық құрылыс үстем етуші феодалдық институттарды кеңейту еді, бірақ патриархалдық-рулық құрылыс та маңызын жоймады.

Қоқан хандығының әлеуметтік-экономикалық қатынасының ықпалымен қазақ қоғамында феодалдану процесі жүрді. Бірақ қазақтардағы қоғамдық қатынастарының сипаты патиархалды-феодалдық негізде қала берді, экономика мен тұрмыста бұрынғы рулық тайпалық дәстүрлер сақталынды. Қазақтардың үй кәсіпшілігі баяу дамыды және дербес қолөнер өндірісі дәрежесіне жетпеді. Сауда формасы болып бұрыннан қалыптасқан тауар-айырбас түрі қала берді. Қазақ қоғамының рулық-тайпалық құрылымы сақтала берді, бірақ туысқандық байланыстар территориялық шаруашылық байланыстарға орын берді. Феодалдық қарым-қатынастармен асқынған рулық тайпалық құрылым рулық-тайпалық күрес формасындағы феодалдық өзара соғыстарды тудырды.

Қоқан хандығы қазақтармен қатынаста тек шаруашылық емес, феодалдық үстемдік пен хандардың деспоттық билігін сақтауға бағытталған әскери отарлау саясатын жүргізді. Сыр бойындағы территориялардағы бекіністердегі қоқандық коменданттар салықтың және әскери-полицейлік қызметтерді атқарды, тек кейбір кездері қазақ феодалдарының жергілікті өзін-өзі басқаруына араласты.

Қоқанға отарлық тәуелділікке тап болған қазақ халқы қатаң феодалдық хандық езгіні бастарынан кешті. Сыртқы қарапайымдылығына қарай салық жүйесі жақсы дамыды.

Барлық шаруашылық процестер мен қоғамның өндіріс өнімдеріне азаматтардың құқықтық талаптарға жылжитын және жылжымайтын мүліктерге салық салынды. Қанаушылық үш формада жүрді: натуралдық, ақшалай, еңбектік. Заңмен бекітілген салықтармен заңдастырылған, дәстүрлі алым-салықтар еңбекшілердің мойнына ілінді, сол уақытта қазақ феодалдары сияқты билік басындағылар салықтық иммунитет пен басқа да жеңілдіктерді пайдаланды.

Сонымен қатар Қоқан хандығының қазақтарды бағындыруы, бірінші кезекте, қауымдардың пайдалануындағы біржақты қазақ ақсүйектерінің иелігінде болған қазақ жерлеріне салық салу арқылы иеленуді көрсетті. Сол уақыттағы қазақтарға Қоқан хандығының үстемдігінің орнауы шаруалардың ғана емес, жергілікті халықтардың да жағдайының өзгеруіне әкеп соқты. Феодалдардың жерді иелену құқығы сақталғанмен меншікке жоғары құқық қазақ феодалдарынан ханға өтіп, рента мен салықтық иммунитет тек хандық билікпен шектелді. Бірақ үстемдік етуші феодалдық таптардың өзінің саясатына сүйенген хандар олармен кірістерін бөлісуге, феодалдарға рентаның бір бөлігін беруге мәжбүр болды. Қоқан хандығындағы қазақ феодалдарының жағдайы табысты болмады. Олардың саясаты әлеуметтік-экономикалық құрылысты өзгертуге және шаруалардың жағдайын жақсартуға бағытталмады, тек хандықтағы саясатқа толық та белсенді қатысу құқығы үшін, өз халқын тонауда көп пайда табу үшін жүргізілді.

Қазақ және өзбек еңбекшілерінің шаруашылық байланыстары бұл екі туысқан халықтардың жақындасуына көмектессе, онда салықтық езгі, қазақ халқын аяусыз тонау оның келешектегі шаруашылықтың дамуын тежеді.

Қазақ қоғамының таптық дифференциясы анық байқалды, бірақ қауым немесе ауыл тұрмысында ол рулық-патриархалды сарқыншақтармен жасырынды. Мұның барлығы еңбекшілердің әлеуметтік наразылығын білдіру формасына ізін қалдырды.

Халықтардың негізгі ашу-ызасы хандық феодалдық деспот пен салық қысымына қарсы бағытталды. Қазақ феодалдары көп ретте халықтардың ашық наразылықтарын пайдаланды. Көтерілісшілердің қозғаушы күші қарапайым халық болғандықтан оның табыстарын бірінші кезекте феодалдар пайдалануға тырысты.

Шаруалардың ұйымдаспаған стихиялы көтерілістері, сол уақыттағы таптық сана-сезімнің әлсіздігі салықтық езгі мен деспотизмнің жойылуына және халықты жеңіліске әкелмеді. Хан әскерлеріне тойтарыс бергенмен еңбекшілер нәтижесінде жеңіліс тауып, көтеріліс басшылығын өз қолдарына алып қойған феодалдар жеңетін.

Сол кездегі халық бұқарасының қозғалысы әлеуметтік жағдайды түбірімен өзгерте алмады және саяси, экономикалық қайта құруға әкеп соқпады. Бірақ күрестердің нәтижесінде әлеуметтік наразылық білдіру тәжірибесі жинақталып, қысымшылық көрген қазақ еңбекшілерінің таптық ынтымақтастығын туғызды.

Қоқан хандығының Оңтүстік Қазақстандағы отарлау саясатын Ресей өз көзімен көре тұрса да, қол астындағы қазақ халқына көмек беруге асықпады, өйткені халықаралық жағдай өте ауыр екенін түсіне отырып, дипломатиялық жолмен шешуді көздеді. ХІХ ғасырдың 50-жылдарына дейінгі аралықта Ресей империясы Қоқан хандығымен сауда-саттық, экономикалық байланысты болса, 50-60 жылдардан кейін Ресей-Қоқан қатынасы әскери-саяси факторларға аяқ басады.

Қоқан хандығындағы ішкі қайшылықтар, әлеуметтік таптық және ұлт-азаттық күрестер Қоқан хандығының құлауына әкеп соқтырды. Қоқан хандығының қанаушылық саясаты Ресей империясының “Шығыс саясатын құтқарушылар” есебінде көрінді.

5.Арал бойы қазақтарының Хиуалықтар мен Ресей басқыншыларына қарсы

күресі.Қоқан, Хиуа хандықтары сияқты сыртқы жаулардың дүркін-дүркін шабуылынан өз ішінде болып тұратын руаралық талас-тартыстардан Сыр, Арал бойындағы қазақтардың қалың бұқарасы әбден қажыды. Олар тыныштық өмірді аңсады және сол бейбіт өмірді Ресей ғана әкеледі деп сенді. Сондықтан қазақтар Сыр бойына келген орыс әскерлері мен қоныс аударушыларды шын достық пейілмен қарсы алды. Бұл сыртқы және ішкі саяси экономикалық қайшылықтардан туған қажеттілік еді. Жанқожаның және оның айналасындағы қазақтардың мұндай достық ықыласы жөнінде орыс офицерлері: «Қоқан, хиуалықтарды қырғыздардың қас жауы деп есептейтін Жанқожа біздің Сырға қоныс тепкен кезімізде ең бір табиғи сенімді, өте қажетті одақтасымыз болды» деп жазды.

1849 жылдан бастап Хиуа тарапынан болатын шабуылдар тоқтай бастады да, бірақ Қоқан тарапынан төнген қауіп күшейе түсті. 1849 жылы 5 мамырда старшындар Сұлтанмұрат Мамаев пен Жұбат Байсуовтың айтқан мәліметтері бойынша қоқандықтар найзамен, қылышпен, мылтықпен қаруланып шөмекей руының Сарықасқа бөлімінің ауылдарын талқандап 15000 қойды, 2000 түйені, 500 жылқыны айдап әкетіп, барлық мүліктерін, 52 қызды алып кетеді.1850 жылы 16 ақпанда өзбек пен қоқан қазақтарынан тұратын Қоқан отряды Қоқан ханына салық төлемегені үшін Сырдария өзенінің оң жағасында көшіп жүрген шөмекей руы қазақтарының 20 ауылын талқандап, 5 еркек пен 1 әйелді өлтіріп, 25000 қой мен 1000 жылқы айдап кетеді. Тоналған ауылдар Қарақұм мен Ырғызға, яғни Қазақстандағы Ресей территориясына көшті. 1850 жылы қазақтар 50000 бас малынан айрылған. 1851 жылы қоқандықтар жоғарыда көрсетілген көп малды айдап әкеткен. Бұған шыдамаған сұлтан Алтынғазы Нұрымов өзінің аулына келген қоқандық қазақтарды ескертті. Өз кезегінде Алтынғазы сұлтан жоғарыда айтылған барымта үшін қоқандықтардың көмегімен араздасушы қазақтармен талқандалып тоналды. Бұл іске Жанқожа қатысты. Ол өзі үшін сол кезде Аралда 100 казак пен 30 адамнан тұратын жаяу әскер бекінген Райым бекінісінің комендантынан көмек сұрайды. Комендант қауіптің барын көріп, яғни өз жағына қабылдауға мәжбүр болып, бекіністен көмек беруге шығатынын білдірді. Жанқожа орыстармен бірге өзінің ескі жаулары қоқандықтарды өлтіріп, Қышқорған бекінісіне жылжып, оны басып алып, қазақтарды ауыр езгіден уақытша босатып, атын Ақмешітке дейін таратады. 1851 жылы көктемде генерал Обручев аймақты басқаруда генерал-адъютант Перовскиймен ауыстырылды. 1851 жылы 29 мамырда Перовскийдің аймақты басқаруға келісуі, орыс үкіметінің Орта Азия бағытындағы саясатының қол жеткен нәтижесінің дәлелі болып табылады. Ішкі саясаттың негізі өзгеріссіз қалды, оның пікірінше, қазақтар бізге көшпелі халық ретінде керек, олардың отырықшылыққа көшуі Ресей үшін зиянды.

Обручев Жанқожаны марапаттаған болатын, ал жаңа губернатор өзінің оған мұқтаж еместігін және даланы сұлтан-билеушілермен басқара алатындығын көрсеткісі келді. Бірақ Жанқожа әр түрлі амалдармен қабылдамады. Осы жағдайға байланысты губернатор оны қазақтарды басқару құқығынан айырды, содан соң бұйрықпен есауыл атағын алды. Осы әрекеттері арқылы ол сенімді бағыныштыдан ашық жауды жасады. Бұған қоса батырдың Перовский мейірбандығына кірген Ермұхамед Қасымов сұлтанмен рулық басарыздығы болатын. Ермұхамед сұлтанды халық «Елікей» деп атаған. Бұл оқиға жөнінде нақтырақ айтсақ: «Біз Хиуа ханы тағайындаған Елікейдің Сырдағы қазақтарды басқарғанын, Жанқожаға қарсы күресінен көреміз. Бірақ Елікей жаман хиуалық билеуші болды. Қуаңдағы (Сырдың жағасы) қазақтарды басқара отырып, олардан және керуендерден көп алым-салық алып отырды. Мұны білген Хиуа ханы оны Хиуаға шақыруға мәжбүр болды.

Сырды жайлаған орыс шенеуніктерінің, Арал бекінісінің коменданты Энгман мен сыртқы істер министрі Осмоловскийдің алдауға түспейтінін біліп, ол Хиуаға жақындайды. Ал Хиуа ханы болса, оған көмектесемін деген желеумен отбасын босатады. Ханның аяқ астынан жұмсақ болуының себебі осы. Елікейдің қысымы Энгманды оларға қарсы шаралар қолдануға мәжбүр етті, бірақ Перовский алдында шекаралық комиссияның төрағасы генерал-майор Ладыжинский сұлтанды жақтады. Осы уақыттан бастап Елекей жазасыз Сырда билігін жүргізе берді.

Райым бекісінісінің бастығының міндетін атқарушы майор Дамис 1850 жылы 26 тамызда Қоқан иелігіндегі қазақтар Қазалы, Арықбұлақ төңірегіндегі елдерді шауып кеткені туралы мәлімет алып, жүздеген әскер, зеңбіректермен қаруланып, Қараөзек пен Жамандария арасындағы «Қос қорған» бекінісіне 8-қыркүйекте шабуыл жасап, басып алады. Бекініс бастығы мырза Райым қолға түседі. «Жауап алу кезінде мырза Райым қазақтардың тонаушылық соғысына қатыспағанын, бірақ бұл шапқыншылықты Қоқан хандығы иелігіндегі Табын руының батыры Байқадамды өлтіргені үшін, шектілерден кек алу мақсатымен, 400 қазақ пен 10 қоқандықты ертіп Ақмешіт маңында көшіп жүретін Бұхарбай батыр жасағанын айтты».

Осы жылдары кезекпен барымталасқан шапқыншылық екі жақтан да жиілеп кеткен еді.

Қазақтардың ауылдарын шауып, кейін оралған қарақшылар тобырын келесі күні орыстар қуып жетіп, 100 қоқандық пен 3 хиуалықты өлтіреді және көптеген адам жараланды. Өлгендердің ішінде Қосқорған бекінісінің бастығы Чунук-Чукмардың (Шонық-Шоқпар) денесі ұрыс даласында қалды. Бұл ұрыста белгілі батыр Байқадамның інісі, қазақтардың басшысы Бұхарбай Ағайдаров (әкесінің аты қате кетуі мүмкін) ауыр жараланады.

… Ақмешіттің салысымен дарияны қуалап төмен кеткен, хиуалықтарды паналап, бұлардың қысымымен қашқан қазақтар мен қарақалпақтардың егін егіп, мал өсіріп өмір сүру мүмкіндігінен айыру, сөйтіп өздерінің қол астына қайтаруға мәжбүр ету мақсатымен қоқандықтар Жаңадарияны байлап тастады. Хиуалықтарға бұл шара қатты батып, реті келген жағдайларда олар Қоқан ханынан бөгетті бұзу жөнінде сұрау салды, бірақ бұл өтініштері үнемі аяқсыз қалды.

«…Сандыққорған құландысы жанындағы 1852 жылы қазақ батыры Бұхарбай бұзған бөгетті 1853 жылдың қазанында Сырдың суын көтеріп, кеме жүздіру мақсатымен Жаңадарияға жібермей, қайтадан қалпына келтірдік, бірақ көп ұзамай судың қысымы бөгетті қуып кетті».

Сонымен Бұхарбай батыр енді қайтап оралып, Қоқан иелігіндегі жерге шабуыл жасады. Халықтың ойынан табылып, жаудың сағын сындырып, Қарабөгетті бұзды. Әрине, батырдың бұл әрекеті жау тарапынан жазасыз кетпейтіні түсінікті еді. Ақмешіт бегі Жақыпбек Хазірет (Түркістан болуы мүмкін) қаласына адам шаптырып, Бұхарбаймен шайқасуға рұқсат сұрайды, бірақ қала бастығы Нұрмұхаммед Бұхарбайды орыстар жұмсап отыр деген оймен оған тоқтау айтады. Хазірет қаласының бастығы осы мәліметті алған соң Ақмешітке жан-жақтағы қамалдардан 7 зеңбірек пен 530 адам келді. Ақмешіт гарнизоны көбейіп, 1230 адамға жеткен. Бұхарбай, Сейілдің орыс иелігіндегі жерге өтуін патша ұлықтарының құп алып, отаршылдық саясаттың алға басуына қуанғандарын аңғаруға болады.

Ілгері жіберілген шолғыншы әскерлер Сыр жағасындағы сексеуіл тоғайынан екі жүздей қоқандықтарды кездестіріп, оларға қарсы Бұхарбай батырмен бірге ат қойып тұра ұмтылады. Тас-талқан қып қашырып, біреуін жарақаттап, тұтқынға алады. Содан жау туралы Бородинге хабар жібереді де, әскер келгенше үздіксіз көбейіп келе жатқан қоқандықтарды, екі мәрте лап қойғанына қарамастан, шепте ұстап тұрды. Орталарында 300-дей сауыт киген жауынгерлері бар жеті мыңдай қоқандықтар улап-шулап айқай салып, кернейлетіп, даңғара қағып, жаппай шабуылға көтерілді, бірақ оларды жақындатып алып картечьпен, мылтықтың оғымен қарсы алып, кейін қарай ысырып тастады.

Ымырыт үйірілгенше созылған соғыс тоқтаған соң Бородин дарияның жағасына ор қазып, бекініс салды. Ертеңіне таң сәріден қоқандықтар кейін шегінді. Ұзақ жылдар Сыр бойы қазақтарын аяусыз езген ата жауды Бұхарбай батырлар Желекке дейін қуып апарып тастады. Жол бойында қоқандықтардың өліктері мен көліктері жайрап қалды. Бұл жеңіс орыстар үшін ауыздан түспейтін елеулі оқиғаға айналды. Көптеген адамдар шен-шекпен, мадақтаулар алды.

Бұхарбай батырдың Құмсауыттағы ерлігі орыс өкіметі алдында оның беделін көтеріп, айбынын асырды. Ақмешіт, Құмсуат шайқастарынан кейін оның орыс өкіметі алдында салмағы арта түсті.

«Табын руы, оңтаңбалы тармағының биі Бұхарбай Естекбаев батыр мен теріс таңбалы тармағынан Сейіл Байқадамов өздерінің ерлігі, батырлығымен белгілі болған ордалықтар. Бұхарбайды мен Құмсуат ісі үшін, оның да бұрын алған күміс медалі болғандықтан, зауряд хорунжий шеніне, ал Сейілді иыққа асатын Анна лентасы мен күміс медальға лайық деп білемін».

Қорыта айтқанда, Сырдария қазақтарының XІX ғасырдың 20-50 жылдар арасындағы Қоқан, Хиуа хандықтарына қарсы күресі отаршылдыққа қарсы ұлт-азаттық күрес болып табылады. Бірақ, қалыптасқан әскери күшке ие болған, Қоқан және Хиуа хандықтарының күштері басым еді. ХІХ ғасырдың 20-40 жж. Қазақстанның оңтүстігіне Орта Азия хандықтары өз ықпалын жүргізсе, кейін өңірге орыс отаршылдығы жетті. Алғашында орыс әскерлерін Орта Азия хандықтарына қарсы күресте өздерінің қорғаушысы ретінде сезінсе, кейін аймақта өзінің отаршылдық саясатын жүргізген орыс үкіметіне қарсы қазақ халқы қолына қару алып, қарсы шықты. ХІХ ғасырда хандық басқару жүйесінің жойылуынан кейінгі кезеңде қазақ даласында орыс отаршылдығының күшеюі өлкедегі жағдайды одан сайын шиеленістіре түсті. Қазақ даласында қанатын жайып, ішкерілей ене бастаған орыс билігіне мойынсұнбаған қазақ сұлтандары Орта Азия хандықтарының қолдауына арқа сүйеді. Патша үкіметі болса әртүрлі шен-шекпен мен сый-сияпат тарту етіп, ел игілерінің арасына араздық шоғын тастап, бір-біріне айдап салу арқылы, олардың бірігуіне жол бермеуге тырысты. Сонымен бірге орыс үкіметі оңтүстікті отарлауда, Сыр бойындағы халықтың Хиуа және Қоқан хандықтары ықпалында болғандығын өз мүдделеріне тиімді пайдалана білді. Ал керісінше орыс жаулап алушылығының өз шекараларына жақындауынан қауіптенген Орта Азия хандықтары, оған кедергі жасау мен тоқтату жолында оңтүстік өңір қазақтарын пайдалануға ұмтылды. Сөйтіп, Сыр бойындағы қазақтардың «орыстық» және «хиуалық, қоқандық» болып екіге бөлінуі, бірі Ресейдің, екіншісі Орта Азия хандықтарының билігін тануына итермеледі. Сонымен екі жақтан жасалынған жаулап алушылық қазақ халқының ұлт-азаттық көтерілістерінің басталуына себеп болды. ХІХ ғасырдың 20-60 жылдарының аралығы Қазақстанда Ресей мен Орта Азия хандықтарына қарсы ұлт-азаттық көтерілістердің кең құлаш жайған кезеңі болып табылады.

Сыр бойындағы қазақтардың ұлт-азаттық күрестері қанша кең-құлаш жайғанмен, отаршылдарды Сырдың төменгі жағынан қуып шыға алмады. Солай болса да, олар отаршылдықты мойындамады. Осы көтерілістің басшысы болған Жанқожа Нұрмұхаммедұлы өзінің асқан батырлығымен, халқына деген сүйіспеншілігімен, адалдығымен, адамгершілік қасиеттерімен ел аузындағы аңызға айналып, оның есімі ұрпақтар жүрегінде мәңгі сақталып қалды.