Базалық макроэкономикалық көрсеткіш болжамдары

5. Базалық макроэкономикалық көрсеткіш болжамдары
2012 жылдың басындағы жағдай бойынша үкіметтік борыш бойынша тәуекелге ұшырау көрсеткіштері мынадай болып қалыптасты:

Тәуекел көрсеткіштері		2012 жылдың басы
Номиналды борыш, ЖІӨ-ге %		10,0
Орташа өлшемді пайыздық ставка, %		4,7
Қайта қаржыландыру тәуекелі:	Сыртқы борышты өтеуге дейінгі орташа мерзім – ОӨМ (жыл)	10,2
	Ішкі борышты өтеуге дейінгі орташа мерзім – ОӨМ (жыл)	7,1
	Барлық борышты өтеуге дейінгі орташа мерзім – ОӨМ (жыл)	7,9
Пайыздық ставка:	пайыздық ставканы қарағанға дейінгі орташа мерзім – АТR (жыл)	3,8
	пайыздық ставкасы 1 жылдан кейін қаралатын борыш (жалпы борыштың пайызы ретінде)	51,7
	тиянақталған пайыздық ставкасы бар борыш (жалпы борыштың пайызы ретінде)	57,3
Валюталық тәуекел:	Шетел валютасындағы борыш (жалпы борыштың пайызы ретінде)	24,5

Қайта қаржыландыру тәуекеліне ұшырау дәрежесі төмен. Өтеу мерзімі 1 жылдан кейін басталатын борыш үлесі төмен болып табылады.

Пайыздық ставканы өзгерту тәуекеліне ұшырау айтарлықтай жоғары, өйткені сыртқы борыш құрылымында борыштың 70% астамына қызмет көрсету пайыздың құбылмалы ставкасы бойынша жүзеге асырылады. Бұл ретте үкіметтік борыштың жалпы көлемінде сыртқы борыштың көлемі айтарлықтай үлкен емес (24%) екенін ескерген жөн. Демек, пайыздың құбылмалы ставкасының артуы борышқа қызмет көрсету бойынша республикалық бюджеттің шығындарына шектеулі әсер ететін болады.

Пайыздық ставканың өзгеру тәуекеліне ішкі борыштың ұшырауы айтарлықтай төмен, өйткені борыштың айтарлықтай үлесінің тиянақталған пайыздық ставкасы бар.

Валюталық тәуекел сондай-ақ жоғары емес. Үкіметтік борыштың валюталық құрылымында теңге үлесіне 76% келеді, доллар – 19%, жапон йены – 5% және өзге валюталар - 0,8%.

Осылайша, Қазақстан Республикасы Үкіметінің борыштық міндеттемелері портфелінің көлемі мен құрылымын қарап, жалпы алғанда құбылмалы пайыздық ставкалардың және шетел валюталары бағамдарының кроссының ауытқуына байланысты республикалық бюджет үшін тәуекелдер айтарлықтай шектеулі екендігін атап өтуге болады.

2013-2015 жылдарға арналған негізгі макроэкономикалық көрсеткіштердің өлшемдері (2013-2017 жылдарға арналған әлеуметтік-экономикалық даму болжамын әзірлеу кезінде ескерілген базалық болжам) экономиканың өсуін болжамдайды.

ЖІӨ өсу қарқыны жыл сайын шамамен 115-116% құрайды. Республикалық бюджет тапшылығының кезең-кезеңімен ЖІӨ-ге ағымдағы 2,5%-дан 1,5%-ға дейін төмендеуі болжамдалады.

2013 жылы – 785,2 млрд. теңге немесе ЖІӨ-ге 2,1%;

2014 жылы – 758,9 млрд. теңге немесе ЖІӨ-ге 1,8%;

2015 жылы – 735,8 млрд. теңге немесе ЖІӨ-ге 1,5% .

Осылайша, тапшылықпен қалыптастырылған 2013-2015  жылдарға арналған республикалық бюджеттің жобасы тапшылықтың қысқаруына қарамастан Үкімет борышының одан әрі өсуіне әкеп соғады.

2016 жылдың басында борыш көлемі шамамен 5 885,5 млрд. теңгені (40 млрд. АҚШ долларын немесе ЖІӨ 12,0%) құрайтын болады деп болжамдалады. Мәселен, ағымдағы кезеңмен (2012 жылдың басы) алдағы тұрған үш жылдағы борыш 2,1 есеге ұлғаяды.

Үкіметтік борыштың өсуі оған қызмет көрсетуге шығыстардың артуына әкеп соғады. Алдағы 3 жылдық кезеңге арналған болжамдар бойынша республикалық бюджет кірістерінің өсу қарқыны 12% кемін құрайды. Борышқа қызмет көрсетудің өсу қарқыны 16% құрайды, яғни республикалық бюджет кірістерінің арту қарқынынан асады.

Борышқа қызмет көрсетудің өсу қарқыны бюджет кірістерінің өсу қарқынынан асатын жағдай борышты басқару кезінде теріс болып саналады.

Республикалық бюджет кірістеріне үкіметтік борышты өтеуге және оған қызмет көрсетуге арналған шығыстардың қатынасы ретінде көрсеткіш мәні 2015 жылы 12,6% жетеді, бұл оның соңғы 10 жылдағы орташа мәнінен 11,8% артады.

Осы есептеулер инфляцияның ағымдағы деңгейіне және пайыздық ставкалардың төмен деңгейіне негізделе отырып жүргізілгенін атап өткен жөн. Инфляция деңгейі артқан жағдайда (инфляция деңгейіне индекстелген МБҚ үлесі 34,2% құрайды), пайыздық ставкалар (құбылмалы пайыздық ставкасы бар сыртқы міндеттемелердің үлесі 50% астамын құрайды), борышқа қызмет көрсету шығыстары ұлғаяды. Standard&Poor’s халықаралық рейтинг агенттігі ұсынатын бюджетке борыштық жүктеме деңгейі 10-15% шегінде болуы тиіс.

Бұдан басқа, борышты басқарудың заманауи жүйесі мемлекеттің шартты міндеттемелерін қосқанда борыштық міндеттемелердің барлық түрлеріне бақылауды көздейтін осындай индикаторды пайдаланады (біздің жағдайда мемлекет кепілдік берген борыш пен мемлекеттің тапсырмасы бойынша борыш) және жеке кірістерге жиынтық борыштың шекті деңгейін белгілейді. Ресей заңнамасында 100% деңгей рұқсат етіледі.

2003 жылдың қорытындылары бойынша республикалық бюджет кірістеріне үкіметтік және мемлекет кепілдік берген борыштың деңгейі 98% құрады.

2004 жылдан бастап осы индикатордың деңгейін біртіндеп төмендету байқалады: 2004 жылғы 70%-дан 2008 жылы 33%-ға дейін. Алайда 2009 жылы осы индикатор ұлғайды, 2011 жылдың аяғында 64%-ды құрады. Ағымдағы жылдың аяғында осы индикатор шамамен 75%-ды құрайды деп күтілуде.

2013-2015 жылдарға арналған болжамды есептеулер шартты міндеттемелерді ескермей осы индикатор сенімді өсетіндігін және 2015 жылы 93%-ға қол жеткізетіндігін көрсетеді.

Осы ахуал мемлекеттің өзіне қабылдаған тікелей, сол сияқты шартты міндеттемелерді де орындамауында тәуекелдің пайда болуы бойынша қауіп тудырады.

Ұлттық қор қаражатын үкіметтік қарыз алумен алмастыруды болдырмау мақсатында 2010 жылғы Ұлттық қордың қаражатын қалыптастыру мен пайдалану тұжырымдамасына мынадай екі шектеу енгізілді:

- үкіметтік борышқа қызмет көрсетуге арналған жыл сайынғы шығыстар Ұлттық қордың жыл сайынғы шартты тіркелген инвестициялық кірісінен 4,5% аспауы тиіс;

- үкіметтік борышты өтеу мен қызмет көрсетуге арналған шығыстар орташа алғанда 10-жылдық кезеңде Ұлттық қордың трансфертін қоса алғанда бюджет түсімдерінің 15% аспауы тиіс.

Алайда, жүргізілген талдау көрсеткендей осы көрсеткіштердің белгіленген барынша рұқсат етілген деңгейлері жеткілікті жұмсақ болып табылады, бұл борыштың өсу тәуекелін құрайды. Үкіметтің осы көрсеткіштерді басшылыққа алу ұстанымы қарыз алу көлемін өсіруді өршітеді.

Жергілікті атқарушы органдардың борышты болжамды есептеуі алдағы орта мерзімді кезеңде борыш 2 есе өсетіндігін көрсетті. Бұл өңірлердегі мемлекеттік бағдарламалардың одан әрі іске асырылуына байланысты.

Жоғарыда айтылғанның негізінде бюджеттің теңгерімділігін және бюджет тапшылығының қолайлы деңгейін қолдау мақсатында мыналарды:

1. 
   ЖІӨ өсу қарқынымен өсу қарқының сәйкес келтіруді;
   
2. 
   Борышқа қызмет көрсету мен бюджет кірістерінің өсу қарқыны шығыстарының өсу қарқыны арасындағы теңгерімді;
   
3. 
   Борыш индикаторларының қауіпсіз шекті мәнің сақтауды;
   
4. 
   мемлекеттік кепіл мен мемлекет кепілгерлігін беру көлемдерін шектеу;
   
5. 
   несие капиталдары нарығында елді белсенді және ұзақ мерзімді қарыз алушыға айналдыруға ықпал ететін «жеңіл ақшаның» жемірлі әсерін болдырмауды қамтамасыз ету қажет.
   

6. Негізгі ұзақ мерзімді құрылымдық факторларды талдау
2000 жылдың ортасында Қазақстанның экономикалық ахуалы неғұрлым жақсы көрінді – жақсы әлемдік конъюнктура, елде қолайлы макроэкономикалық ахуал, сондай-ақ елдің оң егеменді кредиттік рейтингтері байқалды. Бұл екінші деңгейлі банктерге әлемдік нарықта қарыз капиталына кең қол жеткізуді ашуға мүмкіндік берді, ол өз кезегінде тұтынушылық дүрбелең мен тұрғын үй дүрбелеңін қоздырды.

Мемлекеттік борыштың тұрақты жағдайы бейнесінде мемлекеттің кепілімен қамтамасыз етілмеген Қазақстан резиденттерімен мемлекеттік емес сыртқы қарыз алудың өсуі байқалды. Аталған өсу, көбінесе, Қазақстан аумағында іс-әрекет ететін шетелдік компаниялар филиалдарының негізгі компаниялар алдындағы міндеттемелерінен тұратын фирмааралық берешектің көбеюі есебінен орын алды. Бұл ретте фирмааралық берешекке негізгі қарыз және/немесе проценттерді өтеу мерзімдері қарыз алушының операциялық іс-әрекеті нәтижелеріне тәуелділігін білдіретін шарттылықтың анықталған деңгейі тән. Сәйкесінше, фирмаарлық берешекке тән тәуекелдің деңгейі төмен бағаланады.

Ерекше назар елдегі инфрақұрылымдық жобаларды іске асыру мақсатында маңызды қарыздар тартқан квазимемлекеттік сектор (қарызы мемлекеттің шартты міндеттемелеріне жататын) субъектілеріне аударылады.

2000 жылдың аяғындағы жаһанды қаржы-экономикалық дағдарыс Қазақстанды да жай қалдырған жоқ. Еуро аймағындағы дағдарыс жалпы борышты басқару саласында соңғы жылдары терең тамырланған проблемаларды анықтады. Қарыз алудың маңызды және ұстатпайтын өсуінің нәтижесінде банктік сектордың мол борышты міндеттемелерінің жинақталуы неғұрлым қысқа уақыт аралығында жоғарғы сыртқы борыштың себебі болды.

Елдің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету және мемлекеттің мүмкін болатын экономикалық даму дағдарысын ескерту мақсатында әлемдік қауымдастықпен танылған белгілі бір шаралар (дағдарысқа қарсы шаралар) қолданылған болатын.

Алайда, бүгінгі таңда Қазақстанмен қатар басқа да елдер көрсететін оң нәтижелерге қарамастан, қазіргі жаһанды қаржы-экономикалық дағдарыс әлі де аяқталған жоқ.

Әлемдік экономиканың негізгі тәуекелдері арасынан фискалдық дағдарыстың басталуы мүмкіндігін, яғни егеменді дефолттар серияларының іске асырылуын атап айту қажет. Әлемдік қаржы дағдарысы мен ауқымды дағдарысқа қарсы саясаттың салдарынан әлемде мемлекеттік борыштың бірден өсуі оның күрт өсуіне әкеп соқты.

Сөйтіп, Дүниежүзілік Банк сарапшылары Қазақстанның экономикасының қалпына келуіне ықпал еткен екі факторды бөлді:

• 
  мұнай бағасының жоғары болуы;
  
• 
  атап айтқанда жауапты фискалдық және монетарлық саясатқа ықпал еткен жақсы экономикалық басқару нәтижесі.
  

Сонымен қатар, бұл көлегейленген үш проблемалы аймақты қысқа мерзімді жеңіс болып табылатындығын айтты, мұнда, егер шешілетін болса, экономикалық даму нәтижелерінің неғұрлым сенімді, тұрақты және ұзақмерзімді мүмкіндіктерін береді:

• 
  экономиканың мұнай емес маңызды бөлігінде өнімділіктің төмендеуі;
  
• 
  банктік және корпоративтік қаржылық дәрменділікке байланысты проблемалар;
  
• 
  квазимемлекеттік сектор субъектілерінің сыртқы борышының қысқамерзімді кезеңіндегі маңызды өсуі.
  

Осылайша, жалпы республиканың экономикасы үшін мынадай тәуекелдерді бөлуге болады.

Әлемдік шикізат нарығындағы бағалар негізгі тәуекел болып табылады және солай болып қалуы да ықтимал. Бұл анық, өйткені Қазақстанның экономикасы әлемдік шикізат нарығындағы ауытқуларға байланысты.

Қосымша тәуекел тұрақсыз болуы мүмкін және нарықтың өзгеріп жатқан жағдайына тез ден қоя алатын (инвесторлардың көңіл күйінің өзгеруі немесе дамыған елдерде монетарлық саясаттың қатаюы сияқты) қоржын инвестицияларының ағымын көрсетеді.

Бұдан басқа, Қазақстанға ықпал етуі мүмкін екі негізгі жаһанды тәуекелдер бар: еуроаймақтағы борышты дағдарыс және дамыған экономиканың ақша-кредиттік саясаты.

7. Борышты басқарудың мүмкін болатын модельдерін құрастыру
Мемлекеттік борышты басқару саласында теңгерімделген саясатты жүргізу елдің макроэкономикалық тұрақтылығының негізгі факторы болып табылады. Борышты тұрақтылықты талдау борыштық көрсеткіштерді, сондай-ақ қарыз алуға байланысты негізгі тәуекелдерді қолайлы деңгейде тұрақтандыратын кездегі жағдайды анықтау мақсатында экономикалық ауыспалы және басқа да факторларды көздейтін мінез-құлықты ескере отырып орындалған моделдерді жасау мәтінінде жүргізіледі.

Осы Бағалау төрт модельді талдайды:

1-модель (S1): бюджет тапшылығын қаржыландырудың жалпы көлемінде маңызды үлесін ішкі қарыз алу құрайтын болады (2012-2013 жылдары 75% және 2014-2015 жылдары 70%);

2-модель (S2): бюджет тапшылығын қаржыландырудың жалпы көлемін де маңызды үлесін ішкі қарыз алу құрайтын болады (өсу 2012 жылғы 25%-дан 2015жылғы 60%-ға дейін);

3-модель (S3): 1- модельге сәйкес келеді. Осы ретте ұзақмерзімді ішкі қарыз алуға басымдық берілетін болады.

4-модель (S4): 1-модельге сәйкес келеді. Осы ретте қысқамерзімді ішкі қарыз алуға басымдық берілетін болады.

Қарастырылып жатқан модельдердің сенімділігі стресс-тест шеңберінде бағаланды, мұнда 2013 жылғы АҚШ долларына қатысты 30%-ға теңгенің құнсыздануына жол берілген.

	Baseline	30% FX Shock
2011ж.	148,4	148,4
2012ж.	149,9	149,9
2013ж.	152,1	197,1
2014ж.	155,2	201,0
2015ж.	159,1	206,1

Болжамды есептеулер 2013-2015 жылдары ағымдағы жылды ескере отырып жүзеге асырылды. 2015 жылдың аяғындағы борыштың шығындары мен тәуекелдерінің нәтижелері S1 және S2 модельдері қалған модельдермен салыстырғанда шығындар мен тәуекелдерге қатысты неғұрлым оңтайлы болып табылатынын көрсетті.

Үкіметтік борыш бойынша тәуекелге ұшырау көрсеткіштері мынадай түрде көрсетіледі:

Қайта қаржыландыру тәуекеліне ұшырау іс жүзінде ағымдағы борыштық ахуалдың деңгейі сияқты деңгейде.

S4 моделіндегі пайыздық ставканың өзгеру тәуекеліне бейімдігі (ішкі қысқа мерзімді қарыз алуды жөн көру) барынша жоғары, өйткені ағымдағы борышты жыл сайынғы негізде қайта қаржыландыру қажет.

S2 моделін қолданған жағдайда (сыртқы қарыз алуды жөн көру) валюталық тәуекел ұлғаюы көрініп тұр. Бұл шетелдік валюталардың кросс бағамдарының құбылмалылығымен байланысты.

Соңғы жылдар бойында үкіметтік қарыз алу саласындағы саясат S1 моделі бойынша іске асырылып келеді, оған сәйкес республикалық бюджеттің тапшылығын қаржыландырудың жалпы көлемінде негізгі үлесті ішкі қарыз алу құрайды.