Оқу ақпаратын гипермəтін түрінде келтіру

266
құрылымның айналып өту үдерісіне берілген иерархия 
қаңқасына сəкес гиперсілтемеден (тезаурус түсінігі арасындағы 
байланыс) жəне қосымша мультимедиа файлдарда ұсынылған 
ақпараттан компьютерлік өңдеуге (тезаурус түсінігі) келуі 
мүмкін. Бұл жағдайда иерархия төбесінің атауы өз кезегінде 
сəйкестендірілген ақпараттық мақаланың атауымен бірдей болатын 
гипермəтіннің тезарустық мақаласының кіріспесімен сəйкес келуі 
керек. 
Иерархия мен əліпбилік тізімнің құрастырылуы мен түзетілуі 
кезінде білім беру облысы түсінігін анықтауға арналған шектеусіз 
атаулар қолданылуы мүмкін. Олардың ішіне сөздер, фразалар жəне 
де мағынасы бойыншы аяқталған сөйлемдер де кіреді. Бұл жағдайда 
дəл осы төбелердің «көп сөзді» атауы тезаурустік жəне ақпараттық 
гипермəтіндік мақалалар кіріспесіне арналып қолданылады. 
Құрамында көптеген түсініктер мен олардың арасындағы 
байланыс кіретін білім беру облысының тезаурусы оқу үдерісі 
нəтижесінде оқушыға жететін мағыналық негізді ұсынады. Бұл бай-
ланыста мультимедиа ресурстарды қоса кез келген оқу құралының 
мазмұны берілген ақпараттық иерархиямен қатаң сəйкестігі түрінде 
құрастырылуы керек. Дегенмен іс-тəжірибе қалыпты оқу үдерісіне 
бұл жеткіліксіз екендігін көрсетеді. Білім беру облысы тезаурусын-
да болатын ақпараттық қордың ерекшелігі оқушыларға жеткізілетін 
қосымша оқу мультимедиа ресурстары қажет. Бұл ретте осын-
дай мультимедиа материалдың мазмұны, көлемі мен түрі білім 
беру облысының ерекшелігіне ғана тəуелді емес, сонымен қатар 
оқушылардың жеке тұлғалық мүмкіндіктеріне тəуелді түрде өзгеруі 
керек. 
Иерархиялық құрылымның гипермедиа жəне мультимедиа 
қағидасы бойынша құралған түрлі ақпараттық объектілермен 
толықтырылуы қажет. Анық айтар болсақ иерархиялық 
құрылымның əрбір төбесі құрамына төбемен байланыс-
тырылған төбе параметрлері, түсініктемелер жəне көптеген 
қосымша файлдар кіретін бірнеше атрибуттарға ие. Қосымша 
ретінде барлық ақпараттық форматтардың файлдары болады 
жəне өзінің құрамына мультимедиа ақпарат-қарапайым немесе 
форматталған мəтін, бейнелер, сұлбалар, кестелер, диаграммалар, 
суреттер, аудио немесе бейне жазбалар, сұрақтар немесе тесттер 
жауаптары жəне т.б. кіреді. Қосылған файлдардың болуы немесе 
болмауы түсінік құрылымында бейнеленбейді, бірақ оның тобында 

267
білім беру мультимедиа ресурстарын жасауға қажетті ақпараттық 
кешендер жүйесін ұсынады. Қосылған файлдардың құрауыштары 
иерарзияның берілген түсінігіне сəйкестендірілген мультиме-
диа ресурстың гипермедиа беттерінің мазмұнын құрастыруда 
қолданылады. 
Кез келген гипермедиа ресурстарға қойылған тезаурустар 
көмегімен жасалған стандарттық талаптардан басқа иерархияны 
өңдеуде жасалатын мамандандырылған талаптарға да бағынуы 
тиіс. Жеке алғанда гипермедиа құралдарды ақпараттық беттер-
мен немесе индекспен қоса құралды мазмұнды толықтыру құрамы 
бар беттер барлық білім беру мультимедиа ресурстары беттерінің 
кіріспе иерархиясын жəне жіктелген мазмұндамасы да қатысу 
керек. Бұндай иерархияның əрбір элементі жасалатын мульти-
медиа құралдардың сəйкестендірілген бетінің гиперсілтемесі болу 
керек. 
Білім берудегі гипермедиа құралдардың құрылуы кезінде 
оның жəне гипермəтіндік навигация жүйесін құрастыратын басқа 
құралдардың беттерінің құрастырылу ерекшеліктері көрсетілген. 
Əрбір гипермедиа бет кіріспесінде иерархиялық құрылым төбесіне 
сəйкес келетін білім беру облысы тезаурусының элементі болып 
табылатын ат жарияланады. Мультимедиа құралдары бойынша 
навигациялауға ұсынылған барлық гиперсілтемелер экранда негізгі 
3 топқа топтастырылуы қажет. 
Олардың біріншісі («ата-ана» тобы) бетке жалғыз берілген 
төбе-бетке қатысы бар төбе-ата-анаға сəйкес келетін гиперсілтемеден 
тұрады. Басқаша айтқанда, бұл топ жарияланатын түсінікке арналған 
бетке қатысты гиперсілтемеден тұрады. Берілген топ əрқашан тек 
бір гиперсілтемеге ие болатыны ағаш-иерархия түрінде, əрбір төбе 
бірден көп емес ата-анаға ие бола алады деген мəліметтер ұйымының 
сипатталған ерекшеліктерімен келісілген. Бұдан «ата-ана» тобы 
ешқашан бос бола алмайтынын (бұл ағаштың байланысу сипатына 
қарама-қайшы болар еді), соңына қарай білім берудегі гипермедиа 
құралдың ең бірінші негізгі титулдық беті ереже бойынша басқа 
беттерге сілтеме берсе де, мультимедиа ресурстардың мағынасын 
толықтыра алатындай болу керек. 
Екінші топ («ұлдар»тобы) ағымдағы беттің мазмұнын 
толықтыратын немесе нақтылайтын гиперсілтемелерге ие. Мұндай 
гиперсілтемелік түсініктің иерархиялық құрылымына берілген 
төбе ата-анасы болып табылатын төбе-ұрпақтар сəйкес келеді. 

268
Гиперсілтемелердің бұндай бөлінуі оқушы деңгейі төмен мате-
риалды қарауға күтпеген жағдайда гипермəтіндік беттерді барын-
ша ыңғайлы қарастыру мүмкіндігін туғызады, егер гипер мəтіндік 
ақпараттық мақаланың мазмұны оны қызықтырмаса немесе ол 
үшін белгілі болса жəне керісінше егер гипермəтіндік мақаланың 
материалы пайдаланушыға пайдалы немесе қызықты болса, ол 
гипермəтіндік мақаланың берілген ақпараттық бағыт туралы нақты 
материалдарға ие анық жазылған жəне топтастырылған кіріспелерін 
пайдалана алады. «Ұлдар» тобы бірнеше гиперсілтемеге ие болатын 
жағдайлар болуы мүмкін. 
Гиперсілтемелердің соңғы үшінші тобы («ағалар» тобы) негізгі 
беттің мағыналық деңгейіне ие иерархияда ағалар төбесіне сəйкес 
келетін ақпарат бар бетке сілтеме жасайды. Басқаша айтқанда 
бұндай топ дəл сол мезетте қаралып отырған бетке қатысы бар, 
материал тақырыбына немесе туысқандық «тақырып» материалы-
на ұқсас гипермəтіндік мақалалар кіріспесін атап айтуды қамтиды. 
Қорыта келгенде иерархияның берілген деңгейін ұсынушы барлық 
түсініктермен танысу үшін оқушыға үшінші топтағы гиперсілетемге 
сілтеме жасайтын барлық «ағалар-беттерін» кезегімен көрсету 
жеткілікті. «Ағалар» тобы бос болмауы керек, сол уақытта 
қарастырылып отырған беттің ерекше əдіспен белгіленген аз деген-
де бір гиперсілтемесі болу керек. Осының арқасында оқушы қарап 
отырған бет «ата-ана»-«бауырлар»-«ұлдар» мағыналы иерархиялық 
жүйесінде қандай орынға ие екендігі жайлы қосымша ақпаратқа ие 
бола алады. 
Білім берудегі гипермедиа құрал беттерінде гиперсілтемелердің 
осылай орналасуы бір гипермəтіндік беттен басқасына өтуінің 
динамикалық өзгерісі қағидасының жүзеге асуы жайлы айтуға 
мүмкіндік жасайды. Гипермəтін беттері арасында қолданушылық 
өтумен байланыстырылған мағыналық деңгейдің өзгеруі 
(иерархиялық түсінікті бастапқы түрімен берілген мағыналық 
түсінікке қатысы бар) экранда визуалданған гиперсілтеме жүйесі де 
өзгереді: онда алдыңғыдай жоғарыда көрсетілген үш топ белгілен-
ген, бірақ гиперсілтемелердің өздері не топтар арасында орналаса-
ды, не берілген мағыналық деңгейге қатысы жоқ сияқты экраннан 
жоғалып кетеді. Сонымен, мысалы, «ұлдар» тобы гиперсілтемесінен, 
«ата-ана» тобы гиперсілтемесінен өту кезінде жаңа ғана қаралған 
гипермəтіндік бетке араласады, «бауырлар» тобының гиперсілтемесі 
ауысуға дейін «ұлдар» тобында болған көптеген гиперсілтемелерге 

269
араласады. Өз кезегінде иерархияның ішкі ағашы құрылымымен 
сəйкес келетін, төбемен байланысты, білім беруші гипермедиа 
құралдардың ақпараттық мақаласында мағынасы жасырын тұрған 
тезаурустік түсініктің əдісі болатын «ұлдар» тобы толығымен 
жаңаланады.
Мультимедиа-ресурстардың автоматтық генерациясында осын-
дай қағиданың қолданылуы оқушыға ұсынылған ақпаратты оңай 
түсінуге мүмкіндік береді: нақты мультимедиа материалды меңгере 
отырып, ол қажет кезде оны тəлпіштей алады, ұқсас түсініктердің 
сипаттамасын көреді немесе мазмұнды материалдың көлемді түріне 
өте алады. Мультимедиа ақпаратпен жұмыстың осындай əдісі жал-
пы орта білім беру жүйесінде оқу үдерісінің тұлғалық жоғарылауына 
бағытталған. 
Одан басқа оқытушылар мен оқушылардың орналасуы білім 
берудегі гипермедиа құралдардың барлық беттерін қарастыратын бір 
бетке барлық ұлдар беттері қаралатын алгоритм пайда болады, одан 
кейін бауырлар бетіне өту жүзеге асады. Егер бауырлар беттерін жəне 
олармен сəйкес келетін ішкі ағаштарды қарау аяқталса, ата-ана бетіне 
өту іске асса, онда қарау циклы ата-ана бауыры үшін қайталанады. 
Ақпараттық мақалаға сəйкес сол немесе одан бөлек түсінікті меңгере 
отырып, оқушы түсінік пен түсініктерді көлемдейтін меңгерілген 
түсінік мағынасына бағынышты туыстық түсініктің тізімін көреді. 
Мультимедиа ресурсқа арналған осындай навигацияда оқушы өзінің 
гипермедиа ақпаратымен танысып қана қоймай берілген білім беру 
облысының түсінігі арасындағы мағыналық байланысының толық 
суретін алады. 
Осындай қасиеттерге ие білім беруші гипермедиа құралдардың 
жасалуы жалпы білім беру облысында бар білім беру облысының 
ерекшеліктеріне, мазмұны мен білім беру жүйесінің басқа 
əдістемелік кешеніне ешқндай қатысы жоқ екендігі анық. Қазіргі 
заманғы мектепке сəйкес келетін мектеп пəндерінің немесе 
оқу əрекетінің түрлеріне тəуелсіз олардың ақпараттандырылуы 
гиперсілтемелердің динамикалық өзгерісі сипатталуын қадағалайтын 
гипермедиа құралы қорында мүмкін бола алады. Мұндай жағдайда 
оқытушылар мен оқушылар басқаруға біркелкі навигацияның 
ақпараттандыру құралдары бойынша инвариант қағидасын, муль-
тимедиа құралдармен операциялау, сонымен қатар сəйкес ақпарат-
тандыру құралдарының оқу үдерісінде қолданудың біркелкі 
қағидасын алады. 

270
Сипатталған технологияны пайдалану кезінде білім берудегі 
мультимедиа-ресурстың құрылуы мен жедел өзгеруі иерархиялық 
модель құрылымының мазмұны мен алдыңғы өңделуі жұмысының 
режимінде іске асады. Білім берудегі гипермедиа құрал-
дардың жасалу жəне түзетілу үдерісінің автоматтандырылуы 
мəтінді жазу бойынша жаттанды жұмысты иерархиялық құры-
лымды жасаудың арнайы тілдеріне жəне олардың ақпараттық 
гипермедиа-қосымшаларына сəйкес ауыстыруға мүмкіндік береді. 
Мультимедиа ресурс мазмұнының кез келген кезекті өзгерісі оның 
құрылымының айқын түзетілуіне немесе ақпараттық гипермедиа-
мақалалардың қазіргі кезде бар қажетті иерархиясына жəне келесі 
мультимедиа құралдарды қайта жинақтауға қосылуына əкеліп 
соғады. 
Білім берудегі мультимедиа-ресурстардың дизайны мен интер-
фейсінің əзірленуі осындай құралдарды маңызды толықтыруды 
құрастыру сияқты өте маңызды болып табылады.
Оқытушылар мен психологтар жүргізген зерттеулер 
компьютерлік оқытушы бағдарламалар жұмысының тиімділігі 
көбінесе бағдарламалық интерфейстің сипатында анықталады. 
Мультимедиа-ресурстардың дизайны оқушылардың əрекетіне, 
шаршауына жəне басқа да маңызды көрсеткіштердің қатарына 
тікелей əсер етеді. Сондықтан білім беру ортасының интерфейс 
дизайны интуициялық деңгейде жасалмауы керек. Ғылыми 
негізделген, өлшенген жəне ойластырылған жүйелік көзқарас 
қажет.
Білім беруші мультимдеиа-құралдардың интерфейсін құрастыру 
жайлы ұсыныстарды:

жүктеу/скачать 1.08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: