Орхон ескерткіштері және қазақ эпосы

62
осынау жорықтары қырғыздың сол кездегі эпостық аңыздарының 
тууына ықпал жасамаған бола ма? Егер мұндай ескерткіштер қара 
тастан ойылып, қашалып тұрып жасалса, сол жырлардың ауызша 
айтылып таралған әрі бұдан да толық нұсқалары болмауы мүмкін 
бе? Егер мұндай жыр-аңыздарды тоғыз оғыздар; түргештер және 
басқа да тайпалар шығара алған болса, сондай аңыздарды сол 
дәуірде, тіпті IX ғасырда емес, VI—VII ғасырларда соншалықты 
бұғауда болған, халықты қорғаушы батырға әсіресе ділгір болған 
қырғыздар қайтіп шығармайды?.. Эпостың туу дәуірін айқындап 
анықтағанда осындай жәйттерді ескеру қажет» (М. Әуезов. Уақыт 
және әдебиет, 244-бет).
Осы айтылғандардың бәрі де тегі бір түрк тілдес халықтардың 
эпосының, оның ішінде қазақ эпосының тууына қатысты емес деп 
кім айта алады? Әрине, ешкім де айта алмас еді. Түрк руларындағы 
Азман атты Күлтегін, қыпшақтағы Тайбурылды Қобыланды, 
Қоныраттағы Байшұбарлы Алпамыс жалпы түрк халықтарының М. 
Әуезов айтып отырған сондай ділгірлігінен туған қаһармандары еді.
«Сөз тапқанға қолқа жоқ» деп, қашанда тұрлаулы сөздің төркінін 
тосып, оған төрелік беретін, өлмес-өшпес мол жырлар тудырған 
қазақ халқы ежелден-ақ шешен сөйлеген.
Халқымыздың осы жыршылық, шешендік қасиетін ілгергі 
ғалымдардың көбі тамсана жазған еді.
Соның бірі академик В. Радлов былай дейді: «Қазақ, қырғыз 
шешен болады. Олар түрк тектес басқа халықтардың қай-қайсысынан 
болсын сөзге ұста келеді... Сөйлеп тұрғанда кідіру, күрмелу дегенді 
білмейді... Көп уақытта қазақ, қырғыздың сөзі өлең, жыр тәрізді 
болып келеді: сөздері ырғақты, ұйқасты шығады.
Қазақ, қырғыз халқы шешен, өткір, көркем сөзді сүйеді. Поэзияны 
қадірлейді. Сондықтан да оларда халық поэзиясы мейлінше 
өркендеген. Қазақ, қырғыздың мақал, мәтелі болсын, жоқтау, 
қоштасуы болсын, айтыстары мен билік сөздері болсын — бәрі де 
өлең, жыр болып келеді»
25
.
Өткен ғасырдың соңғы ширегінде В. Радлов аралаған кезде 
Қазақстанның қазіргі байтақ даласында толғау-жырдың әлі де 
толастамаған шағы еді.
Құйрығы жоқ, жалы жоқ, 
Құлан қайтіп күн көрер?
Аяғы жоқ, қолы жоқ 
Жылан қайтіп күн көрер?
деген Асан Қайғының (XVI ғасыр);
25
В.В.Радлов. Образцы народной литературы северных тюркский племен, 1885, 3 – 4 беттер. 

63
Арғымақ атта сын болмас 
Қиған қамыс құлақсыз. 
Азаматта сын болмас 
Арты болса тұяқсыз. 
Айдын көлде сын болмас 
Жағасы болса құрақсыз. 
Асқар тауда сын болмас 
Бауыры болса бұлақсыз. 
Ақ киікте сын болмас 
Арты болса лақсыз. 
Жеті арнада сын болмас 
Аяғы болса тұрақсыз,—
деп айтқан Абылдың (XVIII ғасыр);
Асқар таудың өлгені,— 
Басын мұнар шалғаны.
Көктегі бұлттың өлгені — 
Аса алмай таудан қалғаны. 
Ай мен күннің өлгені — 
Еңкейіп барып батқаны. 
Айдын шалқар өлгені — 
Мұз болып тастай қатқаны. 
Қара жердің өлгені — 
Қар астында жатқаны. 
Өлмегенде не өлмейді? 
Жақсының аты өлмейді, 
Ғалымның хаты өлмейді,—
сияқты Бұқар жыраудың толғауларын естіген В. Радловтың таңдана 
жоғары баға беруі де заңды еді. Енді бұған халық арасында туған 
есепсіз даналық сөздерді қоссақ, онда байтақ қазақ даласының ән 
қалықтап, күй төгілген, жыр ағылған аңыздай келбетін елестету қиын 
болмас еді.
Қазақ халқы осындай ақындық қабілет-дарынды өзінің ата-тегі — 
байырғы түрк тайпаларынан мұра тұтқан.
Олай дейтініміз, соншалықты ерте туғандығына қарамастан, 
Орхон ескерткіштерінде шешендік арнаудың, келісімді ырғақтың, 
ойлы мақалдың, азалы жоқтаудың, жойқын соғыс суреттерінің сан 
үлгілері ұшырасады. Солардың қай-қайсысының да дамыған, жетілген 
түрлерін әдебиетіміздің әр саласынан қиналмай-ақ тауып жатамыз.

64
Тәңірідей, тәңіріден жаралған
Түрк Білге қаған, 
Бұл шақта, отырдым (таққа), 
Сөзімді түгел естіңдер!
немесе,
Тоғыз оғыз бектері, халқы!
Бұл сөзімді мұқият тыңда, терең ұқ —
деген жолдардан қазақ әдебиетінде ерекше дамыған шешендік сөздердің 
жоралғысын танимыз. Риторикалық сұраққа негізделген шешендік 
арнаудың мұндай түрлері Орхон ескерткіштерінде өте көп-ақ. Тағы бір 
мысал:
Түрк халқы, тыңдандар! 
Көктен тәңірі баспаса 
Төменде жер айрылмаса,
Ел-жұртыңды кім қорлайды?!
О, қасиетті Өтүкен койнауының халқы!
Біресе ілгері шаптың, 
Біресе кері шаптың,
Барған жерде не пайда таптың? (КТү)
Осының бәрі де кейде адасып, быт-шыт болған, кейде ес жиып іргелі 
ел болған түрк халқына, оның ерлеріне арналған.
Осындай арнау түрінде жазылғандығына байланысты Орхон 
ескерткіштерін ерлік жырына жатқызғанның өзінде, үндеу, үгіттеу 
мақсатында туған деп есептейміз. Бұл олардың эпостық құнын төмендете 
алмайды. Өйткені, қазақ эпостары да негізінен арнаумен байланысты 
туған.
«Халық арасында әлдебір батырдың қоштасуы және соны жоқтауға 
байланысты таралған өлең-жырды алғашқыда бір ақын жинап, басын 
құрауы, сөйтіп тұңғыш эпостық дастанның тууына негіз қалауы 
ықтимал», - деген еді М. Әуезов (М. Әуезов «Уақыт және әдебиет», 35-
бет).
Дүние салған кісіні жыл бойына ас бергенге дейін жоқтау салты 
қазақта ежелден бар. Әдетте жоқтау өлеңдерін өлген адамның жанкүйер 
жақындары шығарады да, ол өлеңдерде әлгі кісінің қадір-қасиеті, 
тіршілігі ардақталып, қазасының орны толмас өкініш, ауыр қайғы 
екендігі егіле айтылады. Ал, ел арасына кең тараған даңқты ерлер 
жайындағы жоқтауларды сол тұстың атақты ақын-жыраулары шығарып 
отырған емес пе еді?

65
Міне, халықтың сондайлық аяулы батырының қазасына арналған, 
олардың тіршіліктегі істеген ерлігін баян еткен жұрт жарасы, ел шері 
— ежелгі жоқтау өлеңдерінің, М. Әуезов айтқандай, бертінде қазақ 
эпостарына негізгі қазық болғандығы даусыз. Орхон жырларындағы 
сондай жоқтау өлеңдерінің бір үлгісін келтіре кетейік.
Жырда Күлтегін жасаған жорықтар мен оның айқастары суреттеліп 
келеді де былай делінеді:
Інім Күлтегін қаза болды,
Өзім қайғырдым.
Көрер көзім көрместей,
Білгір ақылым білместей болды,
Өзім қайғырдым.
Тағдырды тәңірі жасар,
Адам баласының бәрі өлгелі туған.
Қайғырғаным соншама:
Көзге (ыстық) жас келер,
Көңілге ауыр шер келер,
Тағы да ойландым,
Қатты қайғырдым.
Екі шад, бүкіл жеткіншектерімнің
Ұландарым, бектерімнің, халқым (ның) 
Қасы-көзі әз болар деп қайғырдым.
Осы жолдар:
Қосабаның жолында, 
Құс қонбас Құла жапанда,
Жылай-жылай бір жалғыз 
Дүниеден өтті дегейсің,—деп,
қапылыста мерт болып, әуелеп ұшқан алты қаздан ата-ана, іні-қарындасқа 
жолдаған аяулы Төлегеннің ащы зарымен қалай әдемі үндесіп жатады. 
Бүгінгі ұрпақ сол Төлеген сәлемінен әділетсіз заманның жалғаса алмай, 
үзіліп қалған жас арманын, қимас арманын ұғынады. Немесе, Орхон 
ескерткіштеріндегі:
Көрер көзім көрместей, 
Білгір ақылым білместей болды. 
Жылай-жылай жұртымның,
Қасы-көзі әз болар деп қайғырдым —
деген жолдар мен «Қобыландыдағы»:

66
Жайықтың суы лай-ай, 
Көр болды көзім жылай-ай,—
секілді Аналық зарының арасында, «Алпамыстағы»:
Көретін көзім көр болды 
Бір перзентке асық боп. 
Аққан жасым тыя алмай 
Көзімнің жасы төгіліп, 
Жылап-еңіреп, егіліп, 
Арасында шеңгелдің,— деп,
ботадай боздап келе жатқан Байбөрі қасіретінің арасында қаншалықты 
алшақтық бар?
Біз келтірген үзіндінің бәрі де қаһармандардың басына түскен ауыр 
шерді баяндайды:
Халық сүйген аяулы ерден, туған інісінен айырылған Білге қаған 
ақылынан адасып, бүкіл түрк халқының көзінің жасы көл болулы.
Сондайлық батырды зарыға күткен Аналық пен Байбөрінің де жылай-
жылай екі көзі көр болады.
Бұл тек перзентке зарыққан ата менен ананың ғана тақсіреті емес, 
опат соғыстардан титықтап, әбден қалжыраған, сөйтіп, өзіне қорғаныш 
іздеген, іздегенде Алпамыстай, Қобыландыдай батырды минут сайын, 
секунд сайын ыждағатсыз, тағатсыз асығып күткен халықтың аңсаулы 
арманы.
Осы тәрізді перзентке зар болу, сол батырдың өлсе қазасын жоқтау — 
қазақ эпостарындағы негізгі мотивтерден саналады.
Осындай жоқтау жырларын ең көне деп есептелетін «Қозы Көрпеш 
— Баян сұлу» эпосынан да көретінбіз.
Сонымен, жоқтау өлеңдерін, шешендік арнау сөздерді қазақ 
әдебиетінің ең көне түрлерінің бірі деп есептесек, сол үлгілерді Орхон 
ескерткішінен де кездестіріп отырмыз. Мұның өзі Орхон жырларының 
қазақ халқына қатысты туынды екендігін тағы дәлелдей түседі.
Халқымыздың ең көне эпикалық мұрасы — Күлтегін мен Тоныкөк 
жырларын ерлік жырына жатқызудың тағы бір себебі мынада: қазақтың 
батырлар жырына тән бұлжымас ортақ қасиеттердің денін біз Орхон 
жырларынан да табамыз.
Ол ортақ қасиеттер қандай еді?
26
Біріншіден, Орхон ескерткіштерінің де, қазақ эпостарының да негізгі 
идеясы бір. Ол — өз елін, өз жерін шет басқыншылардан, сыртқы 
жаулардан қорғау идеясы.
26
Біз ендігі жерде Орхон ескерткіштерін қазақтың Қобыланды, Алпамыс жайындағы көне 
эпостарымен салыстырып отырмыз.

67
Екіншіден, солардың қай-қайсысында да әлеуметтік сарын басым. Ат 
жалын тартып, қолына қару алған жас батыр елінің намысы үшін сыртқы 
жауға қарсы аттанып, есепсіз қиындықтардан өтіп, ақыры жеңіспен 
оралады. Батырдың ерлігі қырғын қантөгісте көрінеді.
Біздіңше, батырға ер атағын — лақап атын осындай жауапты 
айқастарда көрсеткен ерлігі үшін беретін болу керек.
Үшіншіден, эпикалық жырларда жеңілуді білмейтін ежелгі 
батырлардың жас шағынан өмірінің ақырына дейін ерлік әрекеттері 
түгел, тұтас жырланады: Қобыланды мен Алпамыс батырлардың дүниеге 
келуінен бастап суреттелсе, Орхон жырларында Күлтегіннің он алты 
жастан қырық жеті жасына дейінгі өміріндегі ерлік істері баяндалады.
Мұның себебі неде? Біріншіден, біз алдыңғы екі жырдың әуелде 
қандай үлгіде туғандығын білмейміз. Бізге олардың талай жыраулардың 
қолынан өтіп, талай ғасырларды аттап, алғашқы нұсқасынан өзгеріп, 
толығып жетіп отырғандығы белгілі.
Екіншіден, «Күлтегін» тасқа басылған жыр десек, М. Әуезов 
айтпақшы, оның ауызша одан да толық варианттарының халық арасында 
таралмауы мүмкін бе?
Тіпті Күлтегіннің мол жорықтарының өзі қазақтың төл жырларының 
кейбіреулеріне арқау болмады ма екен?
Келешекте бұл мәселені де айқындау қажет. Төртіншіден, эпостарда
батырлардың астындағы ұшса — қанат, сенімді, қанатты тұлпар
серіктеріне ерекше мән беріледі. Олар: Қобыландының Тайбурылы, 
Алпамыстың Байшұбары, Қамбардың Қарақасқасы.
Ал, Орхон жырларында бір Күлтегіннің астынан мұндай сәйгүлік, 
желаяқ аттардың талайын көреміз. Бір өзгешілігі, батырдың жойқын 
айқастарына шыдай ал май, олардың біразы оққа да ұшып жатады. 
Әйткенмен, солардың ішінен Күлтегінге шыдағандай, оған айнымас 
серік болғандай: Алып Шалшы ақ айғыр, Азман ақ, Қаракер, Жетімек 
тәрізді батырдың даңқына сай тұлпарлар бөлек көрінеді.
Қазақ жырларының басқа халықтар эпосынан бір айырмашылығы 
да осы ер қанатын аса бір махаббатпен, эпикалық деңгейде, ерекше 
ықыласпен суреттеуінде.
Бесіншіден, Орхон жырларында да, қазақ эпостарында да дәстүрлі 
қайталаулар жиі ұшырасып отырады.
Мысалы, «Қобыландыдағы» —
Түтікпенен су берген, 
Түндікпенен күн берген,
немесе,

68
Жасы құрдас менімен, 
Мұңы мұңдас менімен,—
деген тіркестер «Алпамыстағы» —
Қаланың аузын қан қылды, 
Қақпаның аузын шаң қылды,—
тәрізді жолдар, Орхон жырларындағы —
Бастыны еңкейтті,
Тізеліні бүктірді.
яки,
Кедейді бай қылдым,
Азды көп кылдым,
Тату елге жақсылық қылдым,— 
секілді жолдар, жырдың лейтмотивіндей, шығарманың басынан аяғына 
дейін үнемі қайталанып отырады.
Бір ғана бұл айтқандар емес, Күлтегін, Төныкөк жырлары мен қазақ 
эпостарының арасында басқа да толып жатқан сәйкестіктер бар. Сондай-
ақ, эпостағы кө не элементтің бірі — ұланғайыр жорықтар, айбынды 
айқастар суреті десек, олардағы жоғарыда аталған жырлардың күллісінде 
ерекше шабытпен әрі өте ұқсас жырланады.
Көршілес оғыздарға, қырғыздарға, табғаштарға қарсы аттанып, 
жауының елдігін жойып, хандығын қиратып жүрген Күлтегіннің 
әрекеттері Тайбурылды шиыршық аттырған Қобыландының, күллі 
қалмақты үрейлендірген Алпамыстың ересен қимылдарына ұқсамай ма?
Бірде найзаласқан, бірде қылыштасқан қанды айқастар кескінін бұл 
жерде тізіп жатудың қажеті бола қояр ма екен? Оны жоғарыда келтірілген 
жыр нұсқасынан анық көруге болады.
Салыстырып отырған «Күлтегін», «Алпамыс», «Қобыланды» 
жырларынан бірінің-бірі көшірмесіндей, егіз, туысты көріністерді 
қиналмай табуға болады. Батырлар жасаған ерлік көріністердің 
соншалықты ұқсастығына бірер мысал келтірейік:
«Күлтегінде» — Түнде ұйықтамадым,
Күндіз отырмадым. 
«Қобыландыда» — Түн ұйқыны бөлгендей, 
Қай шаһарға барасың? 
«Алпамыста» — Күннен күнге түн қатып. 

69
Бұл жолдардан біз өз халқының тәуелсіздігі, намысы үшін түн 
ұйқысын төрт бөлген ерлердің үрдіс қимылын, дамылсыз жортуылын 
көрер едік.
Тағы бір мысал. «Қобыланды батыр» мен «Алпамыс батыр» 
жырларындағы сөзбе-сөз келетін мына бір: 
Қаланың аузын қан қылды, 
Қақпаның аузын шаң кылды, 
Айдарлысын құл қылды, 
Тұлымдысын тұл қылды,—
деген шумақты, «Күлтегіндегі» мына бір жолдармен салыстырып 
қараңыз:
Бастыны еңкейтті, 
Тізеліні бүктірді. 
Бек ұлдары құл болды,
Пәк қыздары күң болды.
Осындағы құл, күң сөздерінің бәрінде де бірдей мағынада 
қолданылуына әрі жоғарыда келтірілген басқа да көптеген 
ұқсастықтарына қарап, Күлтегін, Алпа мыс, Қобыланды жайындағы эпо-
старды әр дәуірдің, бір әдеби дәстүрдің жалғасты туындылары деп есеп-
теуге болар еді.
Дәлірек айтқанда, олардың бәрі де ерте дәуірдегі ерлікті дәріптеген 
эпикалық дәстүрдің мұралары. Айырмашылығы тек «Күлтегін» 
жырының тасқа басылып, ондағы шығармаға қатысты нақтылы тарихи 
деректердің өзгеріссіз сақталып қалғандығында.
Ал, «Қобыланды», «Алпамыс» эпостарында жеке рулар мен 
Алпамыстың, Қобыландының және басқа да бірді-екілі басты 
кейіпкерлердің атауы, есімі ғана сақталғандығы болмаса, ондағы 
суреттелген оқиға халықтың бертіндегі басынан кешкен дәуірлік 
кезеңдеріне, оқиғаларына сәйкес бүтіндей өзгеріп кеткен.
Тасқа басылған демекші, «Алпамыс» эпосының Орхон дәуіріне 
жалғасты шыққандығының айқын бір дәлелін жырдың өз ішінен табамыз:
Шаң астына қараса,
Айшықта ала ту
27
көрді.
Ту астына қараса,
Жер қайысқан қол көрді.
Қол астына қараса,
27
Түркі қағанытында әр рудың өз туы болған. 

70
Ақ шатыр мен көк шатыр
28
Баратын тура жол көрді,
Аяғының астында,
Тақтай тастың бетінде
Жазылған таста хат жатыр,
Хатқа бала қараса,
Іші толған тамаша,
Талай-талай кеп жатыр.
Түсінбеген түсінсін,
Болмаған бұрын сөз жатыр
29
Әрі қарай оқи түсейік:
Осы жолмен жүрсе деп, 
Алпамыс жалғыз келсе деп, 
Жазған хатты көрсе деп, 
Тасқа қалам басады. 
Алпамыс деп ат жазып, 
Өзінің атын қосады
30
Көріп отырсыздар, тас бетіндегі жазудың дерегін «Алпамыс» та беріп 
отыр. Бұл, сөз жоқ, эпостың шығу дәуірін анықтауға септігін тигізетін 
құнды материал.
Оның үстіне тақтай тастың бетіндегі жазудың
Іші толған тамаша, 
Талай-талай кеп жатыр. 
Түсінбеген түсінсін, 
Болмаған бұрын сөз жатыр —
дейтін жолдары бізді ойландыру керек. Себебі, жырдың ең көне 
жолдарының бірі осылар деп есептейміз.
«Алпамыстың» ең алғашқы нұсқасында тастағы жазудың мазмұны 
толық болған деу керек, амал не, ғасырлар өткен сайын ол жазулар 
ұмытылып, осы күндері «сол жазулардың ішінде» не бір болмаған 
сөз бар еді» деген тәрізді елесі ғана қалған. Жалпы ұрпақтан-ұрпаққа, 
ғасырлардан-ғасырға ауызша тараған әдебиет үлгілерінің тағдыры 
осындай. Жылдар өткен сайын ауызекі таралатын жырлар әр жыраудың 
тұсында өзгеріске ұшырай береді.
28
Түркі халқы көбіне көк шатыр тігіп, бектері киімді көк түстен киген. Мұның өзі аспанды 
тәңірі деп танып, содан жаралдық дейтін халықтың сол Тәңірі-аспан түсіне ұқсатуынан. Түркі 
халқын кейде көк түрк деп те атайтыны сондықтан.
29
Қазақ эпосы, 246-бет.
30
Қазақ эпосы. 247-бет.

71
Біз салыстырып отырған жырлардың бәрінде бірдей жау — қойға, 
батыр — бөріге теңеледі.
«Күлтегіндегі»:
Әкем қағаннын қосыны бөрідей
Жаулары қойдай бопты — 
деген жолдардың «Алпамыс» пен «Қобыландыдан» дамытылған, 
жетілген түрін көреміз.
Қойға тиген қасқырдай 
Сойып кетіп барады.

жүктеу/скачать 2.92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: