Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі «Ғылыми қазына» мақсатты бағдарламасы
жүктеу/скачать 2.92 Mb. Pdf көрінісі
|
| Бейнелеу тәсілдері
Opхoн жырларында «Олар бізден төрт есе артық еді», «есепсіз жау келді» деген тәрізді деректі-дерексіз ұлғайтулар болмаса, әсірелеу жоққа тән. Бұл, біздіңше, аталмыш жырлардың өзін тудырған тарихи арналармен іргелес, жақын тұрғандығынан әрі олардың шежіре ретімен келетіндігінен болу керек. Өйткені, эпос неғұрлым өзін тудырған тарихи шындықтың желісінен қашықтаған сайын солғұрлым оларда әсірелеудің мол болатындығын аңғарамыз. «Қобыланды», «Алпамыс» тағы басқа қазақ жырлары осыны аңғартады. 1. Орхон ескерткіштеріндегі бейнелеу құралдарының ең молы э п и т е т т е р: Білге қаған (білге қаған), кексіз түрк (анығ иоқ түрк, Темір қақпа (Темір қапығ), тәтті сөз (сүчіг саб), асыл қазына (йымшақ ағы), жырақ халық (йырақ бу дун), әдепсіз қылық (аңыз біліг), ақылды кісі, (білге кісі), батыл кісі (алып кісі) еш адам (аңығ кісі), жаман сыйлық, (йаблақ ағы), жақсы сыйлық (едгү ағы), біліксіз адам (біліг білмез кісі), кедей, халық чығай бу дун, кіріптар бектер (көрігме беглер), мәңгі тас (бенгү таш), көк тәңірі (көк теңрі), қара жер (йағыз иер), жетім халық (өксіз будун), ұлы қаған (күліг қаған), жалтақ қаған (йаблақ қаған), бек ұл (бегіліг ер оғул, пәк қыз (сілік қыз оғул), қасиетті жер-су (ыдуқ йір-суб), аш-жалаңаш халық (ічре ашсыз, ташра тоисыз будун), бейшара, мүсәпір халық (йаблақ йабыз будун), боз ат (боз ат), торы ат (торығ ат), арық ат (түрүк ат), ақ айғыр (ақ адғыр), шағын қол (аз ер), бүлікшіл ел (қамашығ іл), қара көл (қара көл), қаракер ат (йағыз ат), қырағы көз (көрүр көз), терең ақыл (білір біліг) жазба тас (біртіг таш), қара құм (қара құмүғ), көшпелі ел (йоруйур будун), жасырын сөз (ічре саб), қызыл қан (кузул кан), қара тер, қарулы жау (йоруқлұғ), атты әскер (төгүнліг атұғ), сары алтын (саруғ алтун), ақ күміс (орүң күмүш). Ескерткіштердегі эпитеттерді түгел келтірумен қатар, ондағы тұрақты эпитеттердің астын сыздық. Жоғарыдағы мысалдарға қарап отырып, көне түрк дәуірінде жасалған бейнелеуші тіркестердің бізге фонетикалық жағынан да пәлендей өзгеріске ұшырамай жеткендігін көреміз. 2. Сол сияқты, Орхон жырлары белгілі бір нәрсені көркемдеп жеткізу үшін оны басқа бір затпен де салыстыра суреттеуді кең қолданған. Ескерткіштердегі теңеудің үлгілері мынадай болып келеді. 1. Қаным қаған сусі бөрі тег 1. Әкем ханның әскері ерміс бөрідей бопты Иағысы қоң тег ерміс Жаулары қойдай бопты. 2. Каның субча йугірті 2. Қаның судай ағылды 92 Сөнүкүц тағча йатды Сүйегің таудай үйілді. 3. Түргіс қаған сүсі 3. Түргеш халқының әскері Болчуда Болшыда Отча, бөріча келді Отша, бөріше келді 4. Иағумуз төгіре учуқ 4. Жауымыз тегіс жыртқыш құстай 32 төгерті еді. Біз чег ертіміз Біз жемтік едік. 5. Екінті күн келті. 5. Екінші күн келді. Өртче қузуп келті Өртше жанып кетті. Бұл келтірілген мысалдардан соғыс суреттерін терең ашу үшін қолданылған теңеулерді көріп отырмыз. Өз әскерінің күштілігін, басымдылығын көрсету үшін түрк халқының жауынгерлерін бөріге, жауларын қойға теңейді. Сұрапыл майданнан жосылған қан — селдей аққан суға, өліктер жоталы тауға теңеледі. Ескерткіштердегі түрк халқына қарсы тұрған жаудың бәрі қой аузынан шөп алмас момақан емес. Өйткен жағдайда Күлтегін, Тоныкөк керсетіп жүрген теңдесі жоқ делінетін ерліктерден қадір-қасиет қалмас еді. Сол үшін де (түрк батырларының ерлігін дәлелдеу үшін) жырларда жау қолы — жыртқыш құсқа, лаулаған өртке, ашқарақ бөріге теңеледі. Түрк елінің ерлері осындай тажалдарды жеңіп барып зор даңққа ие болады. 3. Орхон жазуларында троптың түрлерінен — алле гория мен метонимия кездеседі. Аллегорияны біз Тоныкөкке арналған жырдан көреміз. Тұрұқ бүқалу Арық бұқаның, Семіз бұқалу Семіз бұқаның Арқада білсер (Артта) барын білсе де, Семіз бұқа Семіз бұқаны, 32 Қазақтың жыртқыш құс деуі осыдан шыққан болу керек. Жыртқыш құс, ит-құс деп қазақ қасқырды да атай береді. Ит-құстың бізде екінші мағынасы және бар. Ол – құмай тазы. Құмай тазы, халықтың айтуынша, ит пен құстан жаралған. Қазақтың осы құмайы туралы Сергей Марков өзінің «Земной круг» (изд. Советский писатель, Москва, 1966, 21—22-беттер) атты кітабында өте орынды айтқан. Бұл сөздің атауын Шөжеден кездестіреміз: Ақ серкесі Бошанның Алшынбай таз, Жаз шілдеде ұшады итала қаз. Екі сөздің бірінде соқыр дейсің, Кепиетің бар болса басыңды жаз. Халықтың айтуынша, ұшқыр құмай тазы осы Шөже ақын айтып отырған итала қаздың (сарыала қаз деп те айтыла береді) жұмыртқасынан шығады. 93 Тұрұқ бұқа тійін Арық бұқаны Білмез ерміс тійін Айыра алмас — дедім. Анча сақунтум Осылай ойладым. Бұл — метафораның ұлғайтылған түрі. Бұл жерде Тоныкөк табғаштарға талай жыл кіріптар болған, өз ішінде бақталастық, күншілдік өріс алған түрк халқын ол азаптан құтқарар жолды іздеп отыр. Басқаша айтқанда, Тоныкөк: егер Құтлығты хан етсем, ел ішіндегі жақсы мен жаманды, күйлі мен күйсізді ажыратып, соның бәрін өштестірмей біріктіріп отыра алар ма екен деген ойға келіп отыр. Ескерткіштерде троптың бір түрі метонимия да ұшырасады. Мәселен: 1. Будуп боғзу тоқ,— халық тамағы тоқ еді. 2. Алтун, куміш, ісігті, құтай бұнсыз анча бірүр табғач будун сабы- жүктеу/скачать 2.92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|