Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі «Ғылыми қазына» мақсатты бағдарламасы
жүктеу/скачать 2.92 Mb. Pdf көрінісі
|
| ҚОРҚЫТ ATA КІТАБЫ
Қорқыт есімі - түркі тілдес халықтар арасында кеңінен мәлім. «Қорқыт ата кітабы» - түркі елінде кең тарап келген аңыздар негізінде ХІ ғ. шамасында жазылған шығарма. Қорқыт - тарихта болған өнер иесі, заманының ақсақал-биі, баты ры, даңкты ақылгөй адамы. Зерттеушілер пікірінше ол оғыз қыпшақтардың Баят-қият руынан шықкан, VIII-ІХ ғасырларда өмір сүрген. Қорқыт істерін әр халық әр түрлі аңыз еткен, оның атын әулиелер қатарына қосқан. Қазақ аңыздарында да Қорқыт көп жасаған көреген, ақыл иесі дана, ел мұңын жырлаған күйші, қобыз өнерінің атасы болып келеді. «Қорқыт ата кітабын» тұңғыш зерттеушілерінің бірі неміс ғалымы Н.Ф.Диц өзінің «Аталар сөзі» атты жинағында Қорқыттың әкесі Қармыш (немесе Қырмыш), шешесі дию пері қызы деген аңыз бар дейді және оны 366 алып батыр, 24 бек, 32 даңқты сұлтандар шықкан Оғыз тайпасының өкілі дей келіп, көп халықтардың әулие тұтатынын ескертеді. Ал оғыздар ІХ-Х ғасырларда ірі мемлекет кұрған. Олар Алтайдан батысқа қараған кең өлкені, Орта Азия мен Кавказ жерлерін түгел дерлік өзіне қаратқан. Осынша байтақ жұртты билеген оғыздардың кұрамында қазіргі түркі тілдес халықтардың көпшілігі болған. Соның ішінде кейін қырғыз, қазақ, түркімен, өзбек, азербайжан аталып кеткен халықтар да бар. Сондықтан «Қорқыт ата кітабын» сол халықтар арасында кең тараған ескі аңыз сюжеттерінің негізінде жасалды деуші ғалымдардың (В.В.Бартольд, А.Ю.Якубовский, В.М.Жирмунский, т.б.) пікірлерін қостамаска болмайды 57 . Ал осман түріктерінің ұлтжанды тарихшылары (Яғыджи- оғли Али) «Қорқыт атаны» иеленіп, өздерінің XV ғасырда жасаған аттас сұлтандары (Екінші Баязит балалары - Коркут, Огуз) есімдерімен орынсыз байланыстырады. Мұны әйгілі ғалым В.М.Жирмунский өзінің «Оғыздардың каһармандық эпосы және Қорқыт кітабы» 58 атты еңбегінде келтіреді. Кеңес ғалымдарының болжауынша, «Қорқыт ата кітабы» бір мезгілде жазылған не бір ғана оқиғаға байланысты пайда бола қалған шығарма емес. Ол - ең алдымен халықтардың ауыз әдебиетінде ғасырлар бойы айтылып келген аңыздар мен жырлар негізінде қалыптаскан, ұзақ жылдарды қамтитын, тарихи ерлік кезеңдердің туындысы. В.М.Жирмунский пікірінше, қазір көшілікке мәлім «Қорқыт ата 57 Қараңыз: «Книга моего деда Коркут» Огузский героический эпос, М., 1962 58 Бұл да сонда. 139 кітабына» кірген жырлар баска да эпостар сияқты күрделі де ұзақ сапар шегіп, талай заманның өндеу-жөндеулерінен өтіп жеткен. Ол ілкіде ұсақ жыр, ертедегі әңгіме түрінде өмір сүре келіп, кейін біріктіріліп үлкен бір циклды эпосқа айналған. Эпостағы «Домрул» (Домбауыл), «Хан-Төрәлі» жырлары тіпті әріде V-VI ғасырда пайда болған. Қорқыт окиғасына тікелей байланысы жоқ, өзінше бөлек шығармалар. Оларды жыршылар кейін «Қорқыт ата кітабынан» оғыздардың ата аруағын әріден бастап, даңқын арттыра түсу мақсатына коса салған. 59 «Қорқыт ата» циклында осындай 12 жыр- әңгіме бір желіге біріктіріліп, үлкен эпос жасалған. Эпостың бұлайша циклденіп біту кезеңін В.М.Жирмунский XIV ғасырдың орта шені мен XV ғасырдың бас кезіне жаткызады. «Қорқыт ата кітабы» 12 жырдың қосындысы десек, онда оншақты ғасыр ішінде өмір сүрген он шақты ру тайпа ұлыстардың өткен дәуіріне сай окиғалар суреттеледі. Жыр окиғасы әр түрлі жағрапиялық ортада өтеді. Бірі Алтай жағында болса, енді бірі Орта Азия, Жетісу өңірінде, немесе Сыр бойы, Сардала (Дешті қыпшақ), Персия, Кавказ, т.б.жерлерде өтіп жатады. Бұлай болуын зертеушілер оғыздардың бір кездерде сол өлкелерді қоныстанғандығымен байланыстырады. Бұл болжаудың да шындығы бар. Соған қоса, біздіңше «Қорқыт ата кітабына» енген әңгімелер бір кезде, жоғарыда аталған оғыздарға қараған өлкелерді жайлаған көптеген халықтардың ертегі-аңыздарынан алынып құрастырылған. Сондықтан «Қоркыт ата кітабын» бір ғана халық меншіктене алмайды. Онда казіргі бірнеше түркі халықтарының үлесі бар. Бұл пікірдің шындығын «Қорқыт ата кітабының» мазмұнына көз жіберген адам бірден сезеді. «Қорқыт ата кітабының» мазмұнымен В.Бартольд аудармасы бойынша танысайық. жүктеу/скачать 2.92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|