Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі «Ғылыми қазына» мақсатты бағдарламасы

117
тілдік филологиялық зерттеу, онда түркі елдерінің тілдері тұңғыш 
рет ғылыми жүйеге түседі. Жеке сөздердің маңызы мен этимологиясы 
түсіндіріледі. Келтіріліп отырған сөздердің қай ұлыстың тіліне тән, қай 
тіл жүйесіне жатуға тиіс екені көрсетіледі. Қыпшақша деген белгісі бар 
сөздердің көбі қазіргі қазақ тілі қорында, оғызша дегені – түрікмен тілінде 
бар сөздер болып шығулары да таңдандырмаса керек. Себебі, ескі оғыз 
тілі көбінше қазіргі түрікмендердің, ескі қыпшақ тілі – көбінше қазақ 
тілінің негіздерін құраған ғой. Олай болса, «Диуан» фактілері біздің 
және түркі елдерінің тіл тарихын танытуға септігі мол еңбек.
Махмұд «Диуанының» ғылыми маңызын қазақтың зиялы азаматтары 
бірден-ақ көре білген. Мысалы, Халел Досмұхамедов Түркиядан алғаш 
басылымын (1914-1918) алдырып оқып, оған ерекше мән берген. 
Шығармаларға алғыс айтып, өзінің қуанышын жасырмаған. «... Түрік 
ұлты әрбір түп (том) шыққан сайын пайдаланып, әдебиеті, тарихы 
туралы көп жаңа білімдерді, сөздерді майданға шығарыпты. «Түрік 
азаматтарының білімге, түрік ұлтының тілі мен әдебиетіне мұндай назар 
салғандықтарына қуанышымыз қойнымызға сыймай отыр», – деген. 
Халелдің қуанышы өте орынды еді. Ең алдымен ол қазақ халқының 
тарихы, тіл әдебиеті үшін де өте зәру еңбек екенін бірден таныған. 
Оған өзінің қолы жеткенін, оқуға мүмкіншілік алғанын ризашылықпен 
хабарлаған. «Диуанның» әрбір томы туралы өзінің сыни пікірлерінде 
жасырмай, кітаптың шығуына арнап көлемді мақала жазған. Махмұд 
«Диуанының» Баласағұн, Фараби еңбектерімен аталастық байланыстары 
барын көре білген.
Қашқаридың «Диуанын» өзбек тіліне аударып бастырушы 
филология ғылымының докторы С.Муталлибов Махмұдты «Орта Азия 
халықтарының атақты перзенті, түркология ғылымының тұңғыш ұстазы, 
оның негізін салушысы»
50
деп орынды бағалайды. Қалың үш томдық 
сөздік қалдырған Махмұд еңбегін осылайша жоғары бағаламауға болмас 
та еді. Қазақ тілінің тарихын, ескі сөздік қорын тану үшін де маңызы зор 
еңбек біздің мәдениетіміз тарихынан да өзінше лайықты орнын табады.
Тағы бір айта кететін жай, бұл кітапты тек сөздік деп қана ұғу 
жеткіліксіз. «Диуани» – сөздік қана емес, ол сонымен бірге ХІ ғасырдағы 
Орта Азия тайпалары жайлаған өлке халықтарының тарихы мен ол
халықтардың әдебиеті үлгілерінен көптеген мәлімет берелік маңызды 
дерек, тұңғыш әдеби жинақ. Әсіресе, мұнда халық ауыз әдебиетінің 
алатын орны өзгеше. «Диуанда» халықтың мәтел сөздері барынша мол 
қамтылған және олардың көбі қазір қолданылып жүрген сөздер. Қазіргі 
қазақ мақалдарының төркінін, қолданылған түрлерін тану үшін Махмұд 
сөздігінің маңызы зор. Мысалы, «Еңбек етсең емерсің», «Тас бас жарар, 
еңбек тас жарар», «Жаз еңбек етсең, қыс қуанарсың», «Егін айдаудағы 
50
М.Қашқари. Түркі сузләр девони, 1-том, Ташкент, 1970, 15-б.

118
бірлік астық орғанда бұзылмас», «Күз болары көктемнен мәлім» деген 
мақалдардан сол кездегі халықтың егіншілік кәсібі, соған сай талап-
тілектері байқалады.
«Диірменде туған тышқан тарсылдан қорықпас», «Киіз жамылған су 
болмас», «Басқаға ор қазба, оған өзің түсесің», «Атқан оқ кері қайтпас», 
«Атын аямаған жаяу қалар», «Түйеге мінген қой ішінде жасырына алмас» 
деген мақалдардан өнегелі пікірлерді көреміз. Онда тұрмысқа байланысты 
нақыл сөздер де беріледі. Халықтың осындай нақыл сөздері «Диуанда»
өте көп кездеседі. Мысалы, «Құдыққа құлан құлап түссе, құрбақа ағур 
болар», «Бөрі, қосшысын жемес», «Көрікті кісіге сөз ерер», «Ақылмен 
арыстан ұстауға болады, ал күшпен тышқан да ұстай алмайсың», «Бір 
түлкіден екі тері сойып болмас», «Тау таумен қауышмас, адам адаммен 
әрқашан қауышар», «Білімді болғың келсе, дананың айтқанын тыңда», 
«Бейнет түбі рақат», «Түйенің үлкені көпірде таяқ жейді», «Айтылған 
сөз – атылған оқ», тағы сол сияқтылар.
Махмұдтың өзі «Диуан» мазмұны туралы былай дейді: «Түркі 
ұлыстарының ерте дәуірден бергі бастарынан кешкендерін сараптап, 
атадан балаға мирас болып келген, зер шеккен әдемі сөз өрнектерін 
теріп шықтым. Өмір көріністерін жақсы баяндайтын өлең-жырларын, 
шаттық қуанышы мен қасірет-қайғысын қамтитын терең ойлы мақал 
нақылдарынан үлгі ұсындым. Оқыған адамдар бұл меруерт сөздерді 
пайдаланып, өзінен кейінгі ұрпаққа мирас етер деп үміттендім. Міне, 
осылайша лұғат кітабым атадан балаға ел қазынасын жеткізер қымбат 
мұра болып мәңгі сақталар деген зор үмітпен ұзақ сапарға аттандырдым».
Дала табиғаты, жазғы жайдары өмір, көктемгі жан-жануардың рақаты 
әсем суреттер арқылы баяндалады. Кейде өлеңдер арқылы беріледі. Бұл 
өлеңдердің автор қыпшақтар сөзі деп ашық айтады. Махмұд сөздігінде 
жергілікті көшпелі халықтар өлеңі өте көп кездеседі.
Шынында да Махмұд сөздігі әдебиет материалдарына өте бай. 
Онда халықтың даналық сөздері жинақталған. Ақылды, білімді, ойлы, 
мейірімді болуға үндейтін тәлім сөздер көп. 
Бұл сөздердің көпшілігінің маңызы әлі жойылған жоқ. Әдебиет 
тілінің ескі үлгілерін танытатын деректерді де біз осы Махмуд сөздігінен 
табамыз. Ол түсінуге ауыр сөздердің маңызы, жанама түсінігі, шығу 
тарихы, басқа тілдермен байланысы, көптеген тайпалардың сөз 
қолданыстары, өзгерістері сияқты күрделі мәселелерді шешуге де 
көмектеседі. Сондықтан, Махмұд сөздігін ХІ ғасырдағы ескі түркі тілі 
жайын білгізіп қана қоятын еңбек демей, сонымен қатар оған дейінгі 
және одан кейінгі дәуірлердегі тіл өзгерістерін, әдеби тілдің жайын, 
тарихын танытатын бағалы еңбек деп білген жөн.
Махмұд сөздігінің жазба мәдениетіміздің өсуіне қосқан үлесі зор. 
Оны Орта Азиядағы түркі тайпалары ұзақ жылдар бойына қолданып 
келді. Сол кездегі оқыған білімді қауым бұл кітапты жақсы білген болуы 

119
керек. Осы сөздік арқылы араб сөздерін аударып, түсінуге де мүмкіндік 
туған.
Махмұд сөздігінің кейбір беттерінде түрлі аңыздар да орын алды. 
Мысалы, сөздіктегі бір аңызда Уыз (Оғыз) ханның аты қалай қойылғаны 
туралы дерек беріледі. Аңыз желісі мынадай: Қараханның әйелі ұл 
туады, бірақ баласы анасын ембейді. Баласы бір жасқа толысымен, 
хан ел-жұртын жиып, той жасайды. Баласына ат қоюды сұрайды. 
Ешкім тіл қатпай тұрғанда жас нәрестенің өзі сөйлейді. Менің атымды 
«Уыз» қой дейді. Бір жасар баланың сөйлегеніне таңданып, жиылған 
жұрт бала тілегін қабылдайды мыс. Осыдан Уыз хан тұқымы өсіпті... 
деп түсіндіріледі. Осындай эпостық жырларға тән сюжет қазақ ауыз 
әдебиетінде де кездеседі. Қазақ жырларының кейбір қаһармандары да 
туысымен сөйлейді, емшек ембейді, ет жемейді.
Махмұдтың ойынша түркілер тәңірдің сүйікті құлы, оларды 
тәңірі жебеп, басқалардан артық қадірлейді. Ол былай деп жазады: 
– «Мен, тіршілктің тақсіретін тартып, тәңірдің өзі түркілер жеріне 
қоныстандырған, гүлденген мемлекетін, өмірін, өркендеген жұртын 
көрдім. Тәңір оларды түркі елі деп атап, ғажайып сән-салтанатқа 
қожа қылды. Кезеңіміздегі қағандарды солардан таңдап, басшылық 
еркін солардың қолына тұтқызды. Күресте олар көмектескендерге бек 
құрмет көрсетті...». – «Ұлы тәңір былай депті: «Менің бір тайпа қосын 
жасағым бар. Оларды мен түркілер деп атадым. Күн шығыстан мекен 
бердім. Өзімнің қосын жасағым болғасын оларды мен керек жерлерге 
аттандырып, басқа бұзық елдерді тыныштандыруға жұмсаймын...». – 
«Түркі халық, – деп жазады Махмұд, – өзгеше қасиетті ел. Олар шырайлы, 
сымбатты, өңдері ұнамды, ашық мінез, үлкендерді қадірлейтін әдепті, 
кішіпейіл, уәдешіл, жарқын жүзді жомарт жандар».
Сөздікте кездесетін кейбір өлең үзінділерде қазақтың жер су аттары 
нақ қазіргі күйінде аталады. Мысалы:
Етил суву турур – Еділдің, суы ағады.
Қайа түрі қақа турур – Қай шыңдарға ұрады?
Балук тәлим бақа тұрұр – Балығы толы көрініп тұрар.
Көлүн такы күшерур – Көлдер толып күшейер
51
.
Бұлардан басқа үзінділерді де көптеп келтіруге болады. Іле, Ертіс, 
Мыңылық, т.б. атаулар қазақ жер, суларының аты екені ешкімді 
таңдандырмайды. Жоғарыда келтірілген өлең жолдары кездейсоқ нәрсе 
емес. Диуанда түркілердің өлең үлгілері біршама бар.
М.Қашқари еңбегін соңғы кезге дейін зерттеушілер тек сөздік деп 
51
М.Қашқари. Түрки сузләр девони, 1-т., Ташкент. 1970.

120
қарап келді. Бұл бір жақты баға. Ол тек сөздік қана емес, соған қоса 
әдеби мәні бар шығарма. Онда түркі елінің ауыз әдебиет үлгілері, эпос 
жырлары барынша мол жинақталған. «Махмұд Қашқаридың «Түрік 
тілдері диуаны» – халық сөздерінің (өлеңдерінің) мол қоймасы... Онда 
үш жүзге тарта халық өлеңдерінің төрт жолды шумағы, көптеген мақал, 
мәтелдер бар. Бұларда автор араб тіліне дәлме-дәл аударған, кейбірін 
кеңінен түсіндірген»
52
деп С.Е.Малов әлдеқашан орынды ескерткен еді. 
«Диуанды» құрастырғанда автор тек жеке сөздерді жиып, жіктеп 
қоймай, оған көркем шығармаларды да пайдаланғанын айтады: 
«Диуанда» мақал-мәтел, даналық нақылдар және кейбір дастан-
қиссалардың үлгілері де тәртіппен құрастырылған, – дейді. Бұдан кейін 
автор өзінің негізгі мақсаттарын да ескерткен: «Жұртшылық қажетін 
ескеріп, кітабымды бұрын ешкім қолданбаған әдіспен, мүлде жаңаша 
жіктеп, өзімше құрастырдым», – дей келіп, ол: – «Мақсатым – талапты 
жас ізденімпаздарға дәл бағыт-бағдар сілтеп, ілім-білім болашағына 
барынша мол көмектесу. Пікірлестерімді толық риза еткендей, керегіне 
жауап беру», – дейді.
Кітабының маңыз-мақсатын автор осылайша өз аузынан дәлме-
дәл түсіндірген. Асылы, бұл пікірлері өте орынды. Артық, кемі жоқ 
сөздер. Сұңғыла ғұлама өзінің кім үшін, не істеп қалдырғанын, не үшін 
тер төгіп, азап шеккенін, өкінішсіз-ақ ескерткен. Асылы Махмұд түркі 
елінің патриот оқымыстысы, өз кезінің ірі қоғам қайраткері болған 
адам. Ол түркілердің өзін де, тілін де салтын да қастерлей біледі: «... 
Түркілер өз еркімен беріліп қосылған жат ұлыстарды тілектесі танып, 
орталарына алды. Қорлау-зорлаушылардан қорғады. Өздерінің әдет-
салттарына көндірді. Ішкі жауларынан қашып келгендерді де түркілер 
қамқорлықтарына ала білді. Осылайша елін өсірді. Қасірет мұңын 
түсіндіріп, шағыну үшін түркілерге өз тілінде сөйлеуден артық жосық 
болмақ емес. Сол себепті түркі тілін үйренудің қажеттігін өмір талабы 
мен ақыл таразысы дәлелдеді...» «Мен сол түркілердің ділмәр шешені, 
зор қабілет иесі, жетік білімді, зерек ойлы адамы және ұрыстарына 
қатысқан қыран найзагері бола жүріп, олардың қала, далаларын түгел 
аралап шықтым. Түрік, түрікпен, оғыз яғма, чігіл, қырғыздардың тілін, 
сөйлеу тәсілдерін зерттеп қажеттісін пайдаландым. Әрқайсысының тілі 
менің санама әбден сіңіп қалыптасты. Сол білімдерді мұқият игеріп, 
біліп, тәртіпке салып шықтым. Ақырында мәңгілік мұра, сарқылмас 
әдеби-көркем қазына болып қаларлық кітап жаздым. Оған «Дуани лұғат-
ат түрк» деп ат қойдым.
Көне мекен-жай, түркі ұлыстарының қоныстары, тайпа, бірлестіктері, 
тілі, әдебиеті, мәдениеті жайлы мынадай мәлімет береді. «Рум өлкесінен 
52
С.Е.Малов «Памятники древне-тюркской письменности». М.-Л., 1951, стр. 305.

121
Мачинға дейін орналасқан түркі елдерінің ұзындығы бес мың, ені үш 
мың, барлығы сегіз мың персех (бір персех – 6,24 шақырым). Олардың 
мекен-жайын анықтап беру үшін жер жүзінің бедерлі картасын анықтап 
көрсеттім». Түркі тайпаларының қолданатын тілдеріне де түсініктер 
беріп, оларды топтап танытады. «Түркі тілінің ең жеңілі – оғыз тілі. 
Анығырағы – тохси мен яғма тілдері. Іле, Ертіс, Еділ, Ямар өзендері 
өңірлерінен ұйғыр тайпаларына дейін жасайтын халықтардың тілдері 
де сондай. Ең ауыр тіл – хақанияның орталық өлкесіндегі халықтардың 
тілдері... Қырғыз, қыпшақ, оғыз, тохси, яғма, чігіл, ұғрақ, чарұқ 
тайпаларының тілі – түркі тілі, қай, ябақу, татар, басмыл, имек, башқұрт, 
бұлғар, суар, печенек ұқсас түркі тілдер», – дейді автор.
Махмұд Қашқаридың келтірілген пікірлері, оның кең тынысты 
ғажайып ғалым екендігін әбден танытады. Өзі туып өскен түркілер елін 
жете біліп қоймай, сол халыққа деген өзінің ерекше ықылас-ниетін де 
ашық айтады. Ғалым сол түркілер үшін аянбай еңбек етіп келгенін және 
солардан әлі де жанын аямайтынын білдіреді.
«Диуани лұғат ат-түрік» түркі тілдеріне де аударыла бастады. Өзбек 
тілінде үш том болып басылып шығуы жаңалық болды. Орта Азиядағы 
түркі тілдес халықтар ғалымдарының, әсіресе, оның жас буындарының 
қолдарын ұзартты. «Диуанның» қазіргі графикада мол дана болып 
басылуына байланысты, оның ішіндегі әдебиетшілер көпшілігіне 
беймәлім болып келген сырлар да ашылды. «Диуанды» біз сол кезден 
бастап, тек сөздік деп қана қарамай, оны, белгілі дәрежеде, көркем 
сөз жинағы, өлең, жыр, нақылдар мен мақал-мәтелдер қоймасы деп 
тани бастадық. Әдебиетіміздің тарихына қажет бағалы материалдарды 
ғасырлар бойына сақтап келген «Диуан» әдеби мүлік ретінде де 
бағасына ие болды. Көне әдебиет үлгілерінің қазақ және басқа түркі 
елдер әдебиетіне жанасымы ашыла бастады. ХІ ғасырдағы көшпелі 
түркі тайпасы номандарының эпикалық туындылары сыр шертті.
«Диуандағы» көркем туындыларды зерттеу үстінде біз бұл 
шығармалардың өзінше бөлек дара нәрселер емес, өзіне дейінгі 
және кейінгі шығармалар мен сюжеттерге, өлең өрнектеріне іштей 
байланысы бар екенін анықтай бастадық. Ең алдымен, «Диуандағы» 
өсиет, бата, мақал-мәтел мен шешендік үлгілері қазіргі кездің өзінде 
көп өзгеріссіз қолданылып келе жатқаны мәлім. Ал «Диуандағы» 
өлең-жырлар түркі елінің ең көне ортақ мұрасы Орхон-Енисей-Талас 
жазуындағы «Күлтегін» ескерткіштерімен де жалғасып, өзіндік тілі, 
өлең құрылысы жағынан «Құтадғу білік», «Хикмет» сияқты тұтас 
туындыларға ұштасып, қазақ ауыз әдебиеті үлгілеріне ұқсасып 
келетіні ойландырар жайлар. Ондағы көптеген ғашықтық лирикалар 
да қызықтырар дерек.
И.В.Стеблеваның «Развитие тюркских поэтических форм в ХІ 

122
веке» (М., 1971) атты кітабында «Диуандағы» өлеңдердің поэтикалық 
формалары ұқыпты зерттелді. 
«Диуандағы» өлеңдердің үлкен бір тобы өзара өзектесіп, өзінше 
бөлек тұтас бір шығарманың мазмұнын беріп жатқандықтан, оны түркі 
елінің ерлік күрестерін баяндайтын қаһармандық көне жырлардың 
бірінен санау орынды. Бұл пікірдің дұрыстығын жоғарыда аталған 
И.В.Стеблеваның зерттеулері де анықтап отыр. «Диуан» жыры (эпосқа 
қосылатындары) біздіңше, көне түркі ұлыстарының ерлік жорықтарда 
көптеген жеңістерге ие болғандықтарын мақтан етеді. Шығарма 
мазмұнында жеке адамдарды немесе батыр, хандарды дәріптеуден гөрі 
жалпы халық күшін немесе белгісіз батыр тұлғасын дәріптеу басым. 
Эпоста түркілердің бірнеше жорықтары жырланады. Алғашқы тарауда 
танғұттарға қарсы күрестері, сондағы Қатұнсини мен лирикалық 
кейіпкердің ерліктері баяндалады. Танғұттардың алдауға дейін барып, 
Қатұнсиниді жарақаттанғанын сөйтсе де сазайларын тартып, бас 
иуге, тізе бүгуге мәжбүр болғандарын айтады. Лирикалық кейіпкер 
жауларына мейірімділік көрсетіп, оларды қырып-жоймай, сый-
сияпаттарын қабылдап тірі қалдырады. Жыр сөзінен бір мысал келтіре 
кетейік (сөзбе-сөз аударма жасаған автор).
Тәлім башлар йуваладымат – Тәмәм бастар жоғалды,
Иағы андын йавалдумат – Жау осылай жеңілді.
Күші авын көңілді авын көңілдімэт – Күші оның қалмады.
Құлыш қанға күфүен сүвдү – Қылыш қанға күп болды.
«Диуан» жырының екінші тарауы – ұйғырлармен күресті жырлайды. 
Ұрыстың болған жері, ұйғырлардың діни-сенімдері де әңгіме болады. 
Түркі қолы Іле өзенінен өтіп, Мыңлақ елін басып алады. Ондағы будда 
храмын қиратып, сол діннің идолдарын – тас мүсінді әулиелерін тәрк 
етеді. Тұтқиылдан түнде шауып, қалаларын қамағандарын айтады. 
Осы сапарда Оғрақ татарлармен де соғысып жеңгендерін мақтан етеді. 
Өздерінің батырлықтарына сүйсінеді. Түркі елінің қолы тасқын судай 
ағып, құстай ұшып, қара жерді шаңдатып, қандатып желдей есті» деген 
сөздермен бейнеленеді. Олардың жауға қарсы күресте талай тактикалар 
қолданғандарын да білдіреді.
Құдрық қатуғ түғдәміз – Құйрығын (аттың) қатты түйдік біз.
Тәңріг өгуш өкдүміз – Тәңірге өтініш еттік біз.
Кәмшіб атығ йәндіміз – Қамшылап атты (жауға) жеттік біз.
Алдап йана қаштымыз – Алдап (жауды) және кері қаштық біз.
Үшінші тарау мен төртінші тараулар Иабакулармен ұрысты баяндаған. 

123
Иабаку батыры Будрач
53
қол жиып, Ертістегі Имекимен шарт жасап, 
анттасып, қалың қол бастап, түркілерді шаппақшы болады. Оларға қарсы 
түркілердің лирикалық кейіпкері қол жиып, Иаумар өзенінен түнде өтіп, 
ертемен Басмыл бегі Будрачтың қанын төгеді. Жауды жеңіп, түркілердің 
жігіттері асқан ерлік көрсетеді.
Таң ата йорталым – Таң ата жорытқанмын (жорытқанбыз).
Будернаш қанун ертемәлім – Будраш қанын ерткенмін (төккенбіз).
Басмыл бегін өртәлүм – Басым бегін өртедім.
Әмди иігіт йұбүлсүн – Әммә жігіт жиылсын.
Қоқрыб атығ кәмшәлім – Ақырып (қорқытып) атты қамшыладым.
Қалқан сүнын йүмшәлүм – Қалқан сүңгі жұмсадым.
Қайнаб йана йұшалум – Қайнап қайта жұмсадым.
Қайты йабу йұбұлсүн – Қатты (қайсар) жауды жібітіп (қиратып).
Тоқыш йрә ұрұштұм – Тоғыз рет ұрыстым.
Үлұғ бірле қарыштым – (ұлылармен қарыстым) күрестім.
Такүш атын йарұмтым – Тоғыз атпен жарыстым.
Айдүм әмді ал Ұтар! – Айттым енді (кегіңді) ал Ұтар (ұлыстар)!
Бұл жырдың кейінгі бір тарауы «Алып ер Тұңғаның өліміне 
байланысты жоқтау» деп аталады. Түркі ұлысының алып ері Тұңғаның 
мезгілсіз өліміне қайғырған жұрттың аянышты сезімі образды сөздермен 
шебер бейнеленеді. Алып ердің өлгеніне жұрт сенбейтін сияқты. «Бұл 
өмірді кімге қалдырып кеттің» деп жоқтау айтып өксіген қалың ел жүрегі 
қақ айрылып, зарлаған қаралы адамдардың ащы үні естіліп тұрғандай 
әсер етеді.
Уақыт ұрланып өтіп жатады, ақыры өлім торына ілігесің, бектің бегі 
де өлімнен қашып құтыла алмайды, егер өлім оғы тура келсе, оны ешкім 
де алып қала алмайды деп зар шегеді. Үлкен-кіші, ер, әйел, жай адамдар 
мен бектер – бәрі зарлап, ат сабылтып шапса да, қанша зар шексе де 
өлімге ара тұра алмайды... Уақыт дегенін жасайды. Қайырымдылық иесі 
алып ер осылай дүниеден өтеді. Дүние біткен өзгеріп, азып кетті. Себебі 
әлем бегі, мейірімді өмір иесі дүние салды. Сөйтіп, әуелі Алып ердің 
тірі кезінде істеген ұмытылмас жақсылықтарын, қаһармандық істерін 
дәріптеп, одан кейін осындай қадірлі адамның қазасының қаншалықты 
қайғылы болғанын жырлайды.
Алп ер Тұңға өлдімү – Алтын ер Тұңға өлді ме (өлгені ме?)
Иесіз аздұн қалдымұ – Иесіз жұрт қалды ма.
Өзләк өшүн алдымү – Тағдыр (уақыт) өшін алды ма.
Әмдү йүрдк йүртүлүр – Енді жүрек жыртылар?!
Ұлшүб әбден бөрәйе – Ұлыды ерлер бөрідей.
53
Бұдрач – «Қорқыт ата» кітабының қаһарманы.

124
Йұртыб иақа ұрлайы – Жыртып жаға жырлады (ұрандады).
Сұқрұб үни йырлайды – Шұрқырап (шырылдап) үні жырлады.
Сығгаб көзі әртүрлүр – Суланып көзі өртенер (көз жасы көл болар).
Тағы бір көңіл аударатын жыр – «Белгісіз батырды жоқтау» деп 
аталатын тарау. Мұнда да жаудың күлін көке ұшырып жеңіске жетіп 
жүрген белгісіз бір батырдың ойда жоқта оқ тиіп, дүние салғаны 
өкінішпен жырланады.
Иағы отын өшүргән – Жаудың отын өшірген.
Тойдын аны көшүргән – Тұған оны көшіргән (кестіргән).
Әшләр үзүб кәшүргән – Өмірін үзіп қашырған (өлтірген).
Тәгді оқы өлдүрү – Тиді оғы өлтірді.
Міне, Диуандағы ерлік мазмұнды эпос түркі елінің қаһармандық 
күрестерін, өлмес алып ерлерін, дарқан даласын, өзен, сай-саласын 
жыр қылады. Оқиға қазіргі Қазақстан жерінде: Іле, Ертіс, Еділ, т.б. 
өзендер бойында өтіп жатады. Асылы, бұл жыр – қазір қазақ, қырғыз, 
өзбек болып кеткен түркі ұлыстарының үйсін, қыпшақ сияқты ежелгі 
ата-ата-бабаларының көрші басмылы, иағма, ұйғырлармен наразы 
болып соғысқан кезеңдерін танытатын шығарма. М.Қашқари заманында 
көшпенділер жатқа айтып жүрген ерлік жырлардың жұрнағы. Ал бұл 
эпостың «Күлтегін», «Қорқыт ата» ескерткіштерімен үндесіп жатуы осы 
екі жырдың да бір елдің мүлкі екендігін дәлелдесе керек.
Көне түркі елі соғыста ерлікпен қаза тапқан батырларына арнап 
жоқтау, жыр шығаруды өте ерте заманнан бастап дәстүрге, ғадетке 
айналдырған ғой. Міне, осы дәстүрлері бойынша, олар тарихи дәуірдің 
әрбір кезеңдеріне тамаша эпос шығарып, қалдырған. Мұның себебі, – 
дейді акад. Ә.Марғұлан, – көне түркілер үшін тасты қашап мүсін жасаудан 
гөрі поэзиямен ескерткіш жасаудан гөрі әлдеқайда жеңілдірек көрінген. 
Әңгіме болып отырған «Диуан» жырларының Орхон ескерткіштеріне 
және кейінгі «Құтадғу білік» сияқты тұтас дастандарға жақын келетін 
фактілерінің көптігі және құрастырушы авторларының ой толғамдарының 
біркелкілігі түркі поэзиясының үзілмей, бірімен бірі жалғасып келе 
жатқан желісін, заңды өсу жолын белгілеп, бірінен-бірі қабылдап алған 
тұстарын анықтауға мүмкіндік береді.
Орхон ескерткіштеріндегі сияқты «Диуан» жырының қаһармандары 
да түн жүріп, жауына ойда жоқта тұтқиылдан шабуыл жасайды. Олардың 
қолы тасқын судай немесе нөсердей ағылады, жеңілген жауына тізе 
бүктіреді, мойны мен басын игізеді, жау өздерінің жанын қалдыруын 
сұрап алас ұрады. Жорық аттарының құйрығын қатты түйеді, берген 
анттарына берік, татулық пен тыныштық белгілері – қой мен қасқырдың 
біріне-бірі тимей бірге жайылуы сияқты түркілердің армандары біріне-
бірі ұқсас баяндалған.

125
Ерлік әңгіме болған жерде ел бірлігі, адамдар тірлігі сөз болмай 
қалмайды. Сондай-ақ азамат ердің естен шығармайтын бір міндеті 
– сақтық. Ел шетін бақылау, бейқам болмай, жаудан сақ болу, бейбіт 
өмірді баянды етуге күш салу: «Жау жағына жіті қара, қанжарың тұрсын 
қайраулы, дұшпаның қарсы шықса, күш жиып, қайрат қыл, қорықпай 
қасқиып қарсы тұр» деген сияқты нақылдар әлгі пікірлерге толық негіз 
болады.
Өлең құрылыстарында да онша алшақтық жоқ. 7 буынды жыр үлгісі, 
7-8 буынды төрт жолды өсиет сөздер немесе 11 буынды екі жолды 
нақылдар ретіндегі көне шумақтар үлгілері, өлеңдері өзінің әуенділігімен 
ерекшеленеді және көбіне соңғы буындардың үндесуімен ұйқасады.
«Диуандағы» көркем туындылар тек жоғарыда біз көрсеткен эпостар 
ғана емес, соған қоса, онда бірнеше әдемі лирикалық шумақтар да 
бар. Олардың негізгі көпшілігі махаббат лирикалары мен табиғат 
лирикалары. Махаббат лирикасына он бестей өлең жатады. Онда сүйген 
жарға деген ғашық жігіттің арнау сөздері жүрек тебірентерлік. Қара 
көз, қара мең, қызыл жүзді, әсем ару келбеті шебер суреттеліп, оған 
құмартқан жас жігіттің жүрегімен алысып, алабұртуы, ауыр азап шегуі 
нәзік те тартымды лирикамен жырланады. Кейде құмартқан жас өз 
көңілін образды сөздермен де бере алады. «Көзімнен аққан жас теңіз 
болып, ғашық құсы оны айнала ұшып қонып жүр» – деп немесе «Мен 
ғашық торына оралдым, одан айрылып қалма, уағдаңа берік бол», – деген 
сөздер тамаша суретті лирикалар арқылы беріледі. Төрт жолды бір шумақ 
өлең жолдарын жасайды. Кейбір махаббат өлеңдерінде теңін таппай 
адасқан жас жігітке, есерлікпен қыз жүрегіне дақ салғандарға наразылық 
білдіріледі. Енді бір өлең.
Жалын оның көзі
Жаны оның өзі
Толған айдай жүзі
Жарды менің жүрегімді, – 
деген жолдардан басталады. Махаббат деген жеп-жеңіл нәрсе емес, 
ол үлкен қасірет дейді, онымен ойнауға болмайтыны әдемі жырланады. 
Құмарлық адам бойында жасырын жүреді де ғашығыңнан айырылып, 
қоштасар шақта сыртқа шығып, дертке айналады дейді. «Ғашықтық 
мені жеңді», – деп басталатын екі шумақ өлеңде сүйгенінен айырылған 
жігіт зары шертіледі. Сүйген сұлуға арнау ретіндегі лирикалар да жүрек 
тебіреністеріне толы. 
Құзұр оты тұтанып,
Өкпе, жүрек қабынар.

126
Түн, күн тұрып жылаймын,
Жасым менің, сауылдар.
Сұлудың сиқыры бар, оған арбалу өте оңай іс, қолына бал алып, саған 
ұмтылып тұрған сұлуға – сиқыршыға қайтіп шыдарсың, – деген бейнелі 
сөздер тізіледі.
Арбады сені қыздың тал бойы,
Қолаң шаш, қыр мұрыны...
Барды саған періште қолына ұстап бал,
Жібек киініп шықса, сен есіңнен танып қал...
«Ортақ болып білішті» – деп басталатын шумақта зұлым алааяққа 
алданған адамның адал жан сыры шертіледі. Онда Құлбақ, Қай, Тұрымтай 
деген адамдардың аттары аталады. Солардың арасындағы орындалмаған 
арман бейнеленеді.
«Айттым мен оған сенбе» деп,
«Құлбақтың ізіне ерме» деп
«Сасық суынан тіленбе» деп,
Құртты ақыры ол менің
Қай атымды күңімді...
Енді міне маған қайғы орнатты,
Алып қашты Тұрымтайымды,
Неліктен мен онымен таныстым?
Құшақтасып тағы табыстым.
Төзіп қайта жарастым,
Алып кетті ол менің жазымды.
«Диуан» лирикалары махаббат жалындарына шарпылған жастардың 
жүрек сырларын ақтарады.
Қойындасып (құшақтасып) жатсаң (оның) жүзі,
Алжастырар айтқан (оның) сөзі.
Мың кісі (ғашық) құрбан қылар өзін,
Жанынан артық санар оның (бір ауыз) сөзін.
Торланармын өзім оның көркіне,
Ем (болар) аяғының тозаңы менің дертіме.
Мың кісі (ғашық) құрбан қылар өзін,
Ғашығының көріп көзін...

127
Келтірілген ғашықтық жырлар – өзінің образдылығымен ерекшеленер 
өте тартымды лирикалар. Ғашықтар характері көз алдыңа елес беріп 
тұрады.
Күйдің сазы түзелді,
Құмыра ыдыс тізілді,
Сенсіз өмірім үзілді,
Келсеңші армансыз ойнап-күлелік...
Жас жігіттің серілікті армандауы, өмір қызығын көріп, дүниені 
шайқап өтуді көздейтіні баяндалады:
Жігіттерді жүгіртіп,
Алма ағашын ырғатып,
Құлан, киік аулатып,
Тамаша қылып қуансам, 
Асауды мініп тулатып, 
Есін жиып үйретсем,
Итке киік қайыртып,
Ұстап соны бір тынсам.
Аңға барып құс салсам,
Тұйғын салып аңды алсам,
Түлкі мен доңызды алсам,
Ерлігіме мәз болсам. 
Бұл жолдардан көшпенді халықтар өмірі олар айналысар іс-әрекет, 
тұрмыс тіршіліктер, аңшылық серуендері көрініп тұрады. Білімді 
адамның артықшылығын ерекше танытып, өнер-білімге, ізденімпаздыққа 
жетелейді. Білім жолын шын көңілмен сүйіп қалауды керек етеді. Сол 
жолда қандай қиындық болмасын төзіп, беріліп іс қылуды үлгі етеді:
Кәкім ұстаз иемді сүйермін,
Білімді мен жиярмын.
Көңілімді оған түзермін
Жәрдем қылар ол, жетілермін.
Білім жолын қуған жастың алдына қояр серттерін санап көрсетеді:
Ұлылықты тілермін,
Дүниемді жұмсармын.
Тілегіме жетермін,
Жылқымды сол жолға жоярмын.

128
Білімді мен іздермін,
Данышпанды таңдармын.
Өзім де азып-тозармын,
Жалғыз қасқа атымды шығын қылармын.
Мал-жанды аямай, шығынға қарамай, алған беттен қайтпай, батыл іс 
қылып, білімге жетілуге үндейді.
Күшті кетті білегімнің
Жақында орындалар тілегім,
Табылар білім бұлағы,
Жетіп те оған адам өзі жойылар.
Білімге жету жолы – қиын, қауіпті де ауыр жол екенін ескертумен 
бірге, оның түбіне жету мүмкін емес, бірақ сол жолда қаза тапсаң өкінбе, 
оны кейінгілердің ізгілігіне жарата біл деп түйеді.
Ақыл мен үгітті менен ұғын, ұлым, жәрдем тіле,
Ұлысындағы ұлы дана болып танылсаң біліміңді,
Еліңе жай. Білімді кісі берген ақылды тез ұғар.
Ұзақ ізденіп тапқан білімің ел керегіне, халық тілегіне жаратылсын 
деп, әкенің баласына берер ақылы ретінде өнегелі сөз тізеді.
Білімді, парасатты адам ізгі, қайырымды болады, ал қайырымдылық 
елде көп болса, дүние жетеді. Ел-жұрт тату-тәтті өмір сүреді деп, жарлы, 
жоқ-жітікке жәрдем беруді де уағыздайды. Мысалы: «Жарлы-ғарып 
келсе, ықыласпен күтіп ал, тойғызып ризалығын шығарып сал», – дейді 
«Диуан» нақылдары.
«Диуан» авторы өзі тұстас көшпенділердің ой-өрісінен, дүниетаным 
жайларынан да хабар береді. Табиғат құбылысы, күн мен түн, аспан 
әлемінің тұрақты қайталанатын заңдылықтары өлең сөздер арқылы 
суреттеледі.
Тәңірі әлемді жаратқан,
Дамылсыз аспан айналар,
Жұлдыздар тізіліп, жүгірісіп,
Түн күнді (түгел) оранар.
Немесе: 
Жаратты тәңірі (жасыл) (көк) аспанды,
Орналастырып оған көп жарықтарын.

129
Тізілді қарақшы жұлдызы,
Түн күнді (түгел) оранар.
Көптеген нақыл сөздер замана адамдарына тәлім берер адамгершіл 
ереже ретінде айтылады. Адалдық, адамгершілік, ізгілік термеленеді.
Адамның күні мен түні жолаушыдай өте шығар,
Мақтанба көп екен айғыр, атаныңа,
Алтын, күміс, жіп-жібек бұйымыңа!
Зиян болар адамзат артық бұйым,
Білімді адам не қылсын дүние жиып.
Дүниеге келген адам ешқашан қалмайды мәңгі,
Тек әлемнің күн мен жұлдызы ғана қайта туар.
Дүние-мүлік ерлердің пейілін алады,
Дүниеқор одан естерінен танып қалады.
Нәрселерін тұтар құлыптап өзі жемес,
Сараңдықтан жылайды алтын жиып.
Дүниеқор тәңірін де танымас,
Өз бақытын соған құрбан етер.
Ақылды адам тәкаппар болмас,
Ақылсызды мақтасаң, есінен жаңылар.
Білімдіден ақыл аз, асыл сөзді ұғып ал, бойыңа сіңір.
Ізгілік қанша керек болса,
Өз қолыңмен де оны істей біл.
«Диуан» сөздері ақыл-нақылдар тізбектеп, жоғары адамгершіліктің 
қағидаларын жасайды. Адамның басқадан айырмашылығы оның 
бойындағы ең ізгі қасиеттерінде, ақылында, білімінде, әділдігінде, 
ізгілігінде деп түйеді.
Дүниеқоңыздыққа салынып, ішпей-жемей, бермей-кимей жиған мал-
мүліктің еш қайырымы жоқ деп «Диуан» авторы қасиетсіз адамдардың, 
пейілсіз жандардың тоғышар мінездеріне лағынет айтады. Жастарға 
ақыл айтып, жат мінезден сақтандырады.
«Диуандағы» үлкен бір толғау «Қыс пен жаздың айтысы» деп аталған. 

130
Жиырма үш шумақтан тұратын бір өлең қазақ айтыстарының алғашқы 
нұсқасы дерлік көркем туынды. Жекпе-жек айтысқа шыққан қыс пен 
жаз бірінің бірі кемістігін, әрқайсысы өзін адамға тигізетін пайдасын 
баяндайды. «Қыс: – Мен ер жігітке күш берем, ауру-сырқауды азайтам, 
қардың суына жаз егін шығады, жау да қыс жатып, жаз шығады. Жаз 
шықса бүйі, жылан, шыбын-шіркей тіріліп зиян келтіреді – дейді. Бұған 
қарсы жаз: – Қыс түссе-ақ жер-көкті қар, мұз басады. Адам тәні тоңып, 
қалтырайды. Суыққа тоңған мүскүндер иінін жылыта алмай бүрсең 
қағады, олардың саусақтары домбығып, тек отқа қызса ғана жаны 
кіреді. Қыстың ызғырық желінен бұлт басып, боран тұрады. Жұрт үйге 
тығылады. Ал жаз шықса, халықтың арқасы кеңіп, жер-көкті күн нұры 
көгертіп, жаңбыр селі сай-саланы толтырып, қаһарлы қардың ызғарын 
жояды. Түрлі гүл-бәйшешек шешек атады, көк шөп өседі. Жер жәнаттай 
құлпырады. Адам шаттанып, қуанышқа бөленеді, құлын қунап, тай 
тулап, айғыр, бие кісінеп, шұрқырасады. Өзен-суға молығып, сиыр, бұқа 
мөңірейді, көктемде құлан да қунайды, арқар мен сайғақтар да тау-тасқа 
секірісіп ойнақтайды. Қошқар мен текелер де саулықтардан бөлінеді. 
Сүт селдей ағады, қозы мен лақ енесіне жамырасады. Жазда мал-жан 
тойынады, семіреді. Бектер сәйгүлік аттарына мінеді. Қыс, сенен құс та 
қашады, маған (жазға) келіп қарлығаш ұялап, бұлбұл ән салады. Олар да 
өз қызығына батады. Дүние жүзі кілемге оранып, күн нұрына бөленеді. 
Жаңбыр жауып жан рақатын табады...» – деп жеңеді.
Енді осы айтыстың кейбір жерінен мысалдар келтіре кетейік:
Қыс жазбен соғысты,
Қыс көздерін бақырайтты,
Ұстасуға (олар) жақындасты,
Ұтысуға (жеңісуге) ойласты.
Қыс жазға сөз тастады:
Ерім мен атым тыңаяр,
Ауру-сырқау азаяр,
Төлім тағы нығаяр...
Сенен (ғана) бүйе (біткен) жанданар,
Мың сан улы жәндік жыландар...
Суық келіп қусырды (деді жаз);
Құтты жазды (қарлы) қыс күндейді.
Қар жауып (бар әлемді) жабады.
Ет пен иін үсіп (тәні адамның) түршігер.
Балшық (пен) лас жұғар,
Пақыр мүскін зыр қағар.

131
Алақандары жарылар,
Тек отқа жылынар...
Мың сан шешек тізілді,
Бүршігін ашып (ол) жайылды,
Түрлі гүлдер көбейді,
Бой салып өсіп бүгілді...
Құлындар түгел қуанады,
Арқар, киік ұйықты.
Жайлауға қарай жөңкіді.
Тізіліп тұрып секірді...
Сенен (қыстан) қашар сандуғаш,
Менен (жаздан) табар тыным қарлығаш...
Жібек орны көрінді.
Суық (қыс) қайтып келместей көрінді...
Осы айтысқа жалғас бірнеше табиғат лирикалары келтіріледі. Оның 
көпшілігі көктем көркін, жаздың жайдары шуағын, жан-жануарлардың 
рақатын паш етеді.
Қазақ әдебиетіндегі, оның ішінде ХІХ ғасыр классикалық поэзиясында 
қалыптасқан табиғат лирикаларының төркінін біз батыс әдебиетінен 
іздеп, сол әдебиеттердің ықпал етуінің ғана нәтижесі деп танытып келдік. 
Ал Диуанда және басқа да орта ғасыр әдеби ескерткіштерінде көптеп 
кездесетін табиғат лирикалары, наурыз жырлары бұл ықпалдың төркінін 
мүлде басқаша пайымдатады.
«Диуанның» жоғарыда біз атап өткен бір өлеңінде дүниені тәңір 
жаратты, әлем дамылсыз айналып тұрады, күнгі түнге айналдырып, 
түпсіз терең аспан әлеміне сансыз жұлдыздарды тізіп қояды», – деп 
заманындағы түркі ұлыстарының дүние танымынан, философиялық 
ойларынан да хабар береді. Олардың әр қайсысынан тек ақыл сөз, өсиет 
қана емес, орта ғасырдың терең ой түйіндерін де байқауға болады. 
«Диуандағы» көркем сөз үлгілері алуан түрлі. Құлағына шалынған халық 
даналықтарын қалт жібермей тізбектеу, аудару, нәтижесінде мазмұнға 
бай жинақ құрап шыққан. «Диуандағы» өлең сөздер мен шешендік-
даналық тізімін, оның жанр түрлерін ғалымдар әр тұста сөз етіп, талдап, 
ажыратып, бөлек жинақтап та жүр. Төрттаған мен қостаған (төрт, екі 
жолды) өлең түрлері мен шешендік тұжырымдар, тұспалдар жинағын 
бөлек шығарудың да кезеңі жеткен сияқты.
«Диуанға» кірген тұспал-мәтел сөздерден орта ғасыр көшпенділері 
мен тұрғын халықтарының сана-сезім тұрғысы, дүние танымдары, ой 
түйіндері, салт-сана, кәсіп тәсілдері танылады. Пікіріміз дәлелді болуы 
үшін кейбір мысалдар келтіре кетелік.
Адам баласы үрілген мес сияқты. Аузы ашылса – босап бітеді. Тірі 

132
адам көп нәрсені көреді. Итке ұят келсе, (ит ұялса) сирақ тастасаң да 
тимейді. Ауыз жесе, көз ұялады. Ұяты бармен ұрыс, ұятсызбен ұрыспа. 
Ізгі ердің сүйегі шіріп бітсе де, аты өшпейді. Бидай арасында (өскен) 
бидайық су ішеді; Татсыз (жатсыз) түрік болмас, бассыз берік болмас. 
Құс – қанатымен, ер – атымен. Көппен күреспе, қысырақпен жарыспа. 
Отты жалынмен өшірмейді. Түріне қарама, қасиетіне қара. Тесік інжу 
(маржан) жерде қалмас. Қайыр садақа – салық емес. Құралған (құраған) 
жай иілмес. Тау арқанмен бүгілмес (оралмас). Қос қылыш (бір) қынға 
сыймас. Қорада лақ туса, орықта (өрісте) оты өнер. Түтін түтеткен ыс 
жұтады. Тесік етік су кешкенде білінеді. Бұтағы көп ағашқа құс қонады. 
Атасы жақсы адамға бақ қонады. Ағаш басына жел үйір, жақсы адамға 
сөз үйір. Ердің ісін ауыр қылма, сәйгүлікті жауыр қылма. Ер шекіспей 
бекіспес, жел айдамай бұлт кетпес. Батыр жауда сыналады, жуас жайда 
сыналады. Қылышты тот басса, істің қырсыққаны, ерді тот басса, күштің 
қырсыққаны. Құтсыз (құты қашқан) құдыққа құласа, үстіне құм құйылар. 
Жақсы киім өзіңе, жақсы асың – өзгеге. Ішпей жемей жинаған алтынын 
сараң жатқа қалдырады. Сараң – санға қосылмас. Өзі бірдей сыйлы емес. 
Су татырмағанға сүт бер. Алушы – арыстан, төлеуші – тышқан. Алажақ 
кешіксе, алымсақтың берекесі кетеді. Аларда арадай, төлерде төредей 
бол. Тәкаппар (түбі) қасірет тартады. Мақтаншақ өз дамбалын бүлдіреді. 
«Қазан айтар – түбім алтын, шөміш айтар – мен қайдамын» –деп, малым 
бар деп мақтанба, жиған малың сел ағыны, – деп білерсің. Қара тастай 
домалатар иесін. Ашу қысса – ақылың ғайып болады. Қашқан адам 
қасындағыны да көрмес. Еріншекке есік те асу көрінер. Жалқауға бұлт 
та жүк болып көрінер. Еңбекқордың ернінен май ағады. Жалқауға бұлт 
саясы да тимейді. Күндестердің күліне дейін жау. От түтінсіз болмас, 
жігіт жазықсыз болмас. Жазбайтын мерген болмас. Қауын ұрланып 
жатса, иесі қос қолдап жинайды. Момын жан адаммен төбелессең де, 
пасықпен байланыспа. Көзден кетсе, көңілден де кетеді. Құлақ естісе, көз 
көрер. Көз көрсе, жүрек ұғады. Көп сүйінсең – қатты өкінерсің де. Қатты 
қуанғанның қайғысы да қатты. Ердің басын мұң шалар. Таудың басын 
жел ашар. Қуантар болсаң асық, қинар болсаң тос. Қара күн туғанша, 
қара суды кешпе. Қиындықты көп көрген керегесін арқалар. Басқа түскен 
қайғы қатып қалмайды.
Жоғарыда тізілген нақылдардың біразын Баласағұнның «Құтадғу 
білігінен» де ұшыратуға болар еді. Асылы, тұтас өмір кешкен түркінің екі 
кемеңгері – Жүсіп пен Махмұд пікірлес адамдар. Олар түркі халықтарын 
адамгершіл халықтық нақылдарымен ғасырлар бойы тәрбиелеп келген 
өлмес сөз иелері.
Қашқари сөздігінен бір-екі нақылдармен өлең үзіндісін қазіргі 
тілімізге келтіре кетелік:

133
Туғандар мәңгі өмір сүрген жоқ,
Дүние, жұлдыздар да күнде туып, өшеді.
Адамдарға дәулет пен даңқ дұшпан бопты деседі.
Бұндай жаудан білімді адам жырағырақ өседі. 
Киімің болса жақсы өзің ки,
Дәмді тағам болады өзгеге сый,
Құрмет қылсаң қонақты
Асады даңқын халқыңа.
Жау жағынан көз алма.
Еліңе шапса дұшпаның
Қарсы тұрып табанда,
Кек алудан аянба.
Саған қарап күлсе біреу.
Жайнаған жүзін, жасырма.
Сақ болғайсың, тіліңе,
Жақсы сөзден тайсалма.
Бір қызығы «Диуан» өлеңдерінің бәрі дерлік ақыл, кеңес беру 
үлгісінде келіп отырады да көбіне батырлықты, ерлікті дәріптейді. 
Лирикалық толғаулар, ғашықтық сыр шертіледі. Көптеген адамгершіл 
нақылдар айтылады.
Біз бұл жерде «Диуани лұғат ат-түрік» қазақ тілінің тарихын, оның 
қалыптасу жолын тану үшін де, әдебиетіміздің ескі нұсқаларынан 
хабардар болу үшін де маңызы бар филологиялық шығарма екенін 
ескертіп отырмыз.
Махмұд Қашқари сөздігінің түркология тарихынан алатын орны 
орасан. Қазіргі Орта Азия түркі халықтарының орта ғасырлық маңызы 
зор философиялық туындысы ретінде ол жоғары бағалануда. Жер жүзі 
мәдениеті тарихында атап көрсетерлік мәні бар, заманындағы үздік 
еңбек. 
Белгілі түркітанушыларымыз 1970 жылдары Қашқари «Диуанының» 
900 жылдығын атап өтті. Баку қаласында шығып тұратын «Советская 
тюркология» журналы өзінің 974 жылғы бірінші санын түгелдей осы 
ескерткішке арнады. А.Н.Кононов, С.Г.Кляшторый, М.Ш.Ширалиев, 
А.М.Демирчизаде сияқты белгілі түркологтардың мақала зерттеулері 
жарияланды. Аталған журналға 1971 жылы Ферғанада өткен «Диуанның» 
900 жылдығына арналған конференция материалдары түгел енген, 
Ташкент, Уфа, Алматы, Фрунзе түркітанушыларының пікірлері, ғылыми 
еңбектері басылған. Қазіргі түркі тілді халықтары өзінің ең ежелгі
филологы Махмұд Қашқаридың «Диуанын» еш ұмытылмас ортақ 
ескерткішінен санап, оны ең асыл мүлкі деп таниды. Қадірлей, қастерлей 
отырып зерттей түседі. Түркілер тіліне аударылып басылуын тездетіп, әр 

134
ел өз тілдерінде де оқитын болады. Тоғыз жүз жылға созылған тарихы 
бар түркі филология ғылымы, өзінің ілкі арнасын осы Махмұд сөздігінен 
бастайтын болады.
Соңғы 40-50 жыл ішінде қазақ әдебиетінің көне тарихы негізделіп, 
орта ғасыр түркі әдеби ескерткіштері шұғыл зерттеле бастады. Оның
кейбір үлгілері оқу хрестоматияларына еніп, кейбір зерттеулерге дәйек 
болып жүр. Сөйте тұрса да жоғары оқу орындары студенттері көне түркі 
әдеби ескерткіштер мәтіндерін әбден меңгеріп кете алған жоқ. Оған 
кедергі сол ескерткіштердің қазіргі оқушылар үшін алынбас қамал болып 
тұрады, яғни қазір қолданылмайтын көне түркі жазуынан (тілінен) 
қазіргі тілімізге әлі де аударылмай келуі. Көрші өзбектер мен ұйғырлар 
аталмыш еңбектің біразын қазіргі әдеби тіліне аударып алды. Ал қазақ 
түркітанушылары бұл салада тым баяу қимылдауда. Осыдан болса керек, 
көне дәуір ескерткіштерін оқу, аудару үшін ең қажет өзімізге тиесілі 
транскрипция да жасалған жоқ. Бұл жағдай аударма жұмысына мықты 
кедергі екені өзінен-өзі түсінікті.
Бұл ретте алдымен, Махмұд Қашқаридің «Диуан лұғат ат-түрік» 
жинағындағы поэзия үлгілерін танытуды қолға алып отырмыз. Аталмыш 
ескерткіште сақталған өлең сөздерді И.В.Стеблева ажыратып, бөлек 
жарияланғаны мәлім. Ол факсимилесін және орысша ұғымдарын да 
келтірген-ді. Біз осы ғалым ажыратқан мәтінді қазіргі әліппеге түсіртіп, 
ең алдымен, оның оқылу мүмкіндігін жасадық. Одан кейін қазақша сөзбе-
сөз аударма үлгісін бөлек кітап етіп ұсындық
54
. Осы аудармамыздың 
кейбір тұстарын ақын Фариза Оңғарысынова қазіргі поэзия тілінде 
сөйлетіп, оны «Қазақ әдебиеті» газетінде 1983 жылы жариялады. 
Бұларды болашақ үлкен істің бастаулары деп қана тану абзал.
1990 жылдардан бастап ғасырлық ескерткіштерді қазіргі қазақ тіліне 
аудару мәселесімен шұғылданушылар көбейіп келеді. Мысалы, Жүсіп 
Баласағұнның «Құтты білігін» аударып тәжірибе жинаған ақын Асқар 
Егеубаев таяу арада Махмұд Қашқаридің «Диуани лұғат-ат түрік» 
жинағын түгел (3 том) аударып шықты. Қазақтың зиялы жұртшылығы 
аталмыш аударманы жылы қабылдады.
54
Қараңыз Х.Сүйіншәлиев. Диуани лұғат ат-түрік. Алматы, 1986.

135

жүктеу/скачать 2.92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: