Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі семей мемлекеттік педагогикалық институты султанова Нургуль Камильевна музыкалық білім берудің тарихы мен теориясы

УДК 78. (075,8)

ББҚ 85.31Я72

С 89

С89 Сұлтанова Н.К. Музыкалық білім берудің тарихы мен теориясы пәніне арналған. Оқу құралы. – Семей, 2011. – 160 бет.

Бұл оқу құралында автор Нургуль Камильевна жоғары мектепте еңбек еткен бірнеше жылғы тәжірбиесіне сүйене отырып, музыка мұғалімдерін бүгінгі заман сұранысына сай даярлау бағытында ғылыми негізделген ой тұжырымдарын баяндайды. Музыкалық білім берудің тарихы мен теориясы пәнінің оқу құралы жалпы білім беретін орта мектептегі музыка мұғалімдеріне, музыка мектептері мен колледждердің және сонымен қатар жоғары оқу орындарының студенттеріне, оқытушыларына, жаңашылдыққа жол іздеуші барлық оқырмандарға, жалпы музыка сүйер қалың қауымға арналған.

жалпы педагогика кафедрасының профессоры,

педагогика ғылымдарының докторы

Әбдікәрімов М.О. – Семей мемелкеттік педагогикалық институтының

психология-педагогика факультетінің деканы,

педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент

С

00(05)-09

Демек, адам қасиеттерінің бойында да дағдарысқа лап келетіндігі атап көрсетілген. Жалпы осы дағдарыстың барлығында әсері ұрпақ тәрбиесінің өз ықпалын тигізбей қоймайды. Нәтижесінде болашақ иелері – жастар арасында рухани азғындаушылық, жалпы адамзаттық құндылықтарды бағалаумашылық кеңінен орын алуда. Ұлт тарихын ұлы тұлғаларсыз көзге елестету мүмкін емес. Себебі, ықылым заманан бері ықпалына реген халқын өрге сүйреп, өркениет жолымен алға бастаған да, сенімді ақтамай орға жығып, азап пен қайғыға душар еткен де жеке тұлғалар болған. Бүгін біз олардың бірінің іс-әрекетін құрметпен еске алсақ, екіншісіне өкінішпен бас шайқаймыз. Ал, әңгіме мәдение пен ғылым, өнер жайына ауысқанда жеке адамдарды ауызға алмау мүлде мүмкін емес. Кез келегн ғылыми еңбек, мәдениет пен өнер туындысы жеке адамның ғана көкірегінен қайнап шығып пайда болады. Қазіргі авторы белгісіз, халықтық болып аталып жүрген жарлар мен күйлерді, әндер мен аңыздарды да кезінде жеке адамдар шығарған. Тек кейін олардың есімдері хатқа түспей, уқыт атты ұлы дүрмекте ұмытылып, ел жадында шығармасы сақталса да, өздері қалмаған. Рас, ғасырлар қойнауынан бізге жеткен бұл шығармалар жүре бара өңделсе өңделген болар, толықса толққан шығар, брақ о баста бір ғана хас шебердің қолынан шыққаны талассыз.

ХІХ ғасырдың екінші жартысы тарихтың даму барысында философия, мәдениеттану, әлеуметтану, тарих, педагогика ғылымдарында ренессанс, демек, қайта өрлеу кезеңі деп суреттеледі. Қазіргі егемендік алып, Қазақстан Республикасының қалыптасуы, дамуы да – қайта өрлеу кезеңі. Демек, ұлтымыздың, тіліміздің, әдет-ғұрып, салт-дәстүрлеріміздің, ұлттық тарихымыздың қайта жаңғыру кезеңі. Біздің пайымдауымызша, қазақ халқыныі мәдениеті, тарихын ХІХ ғасырдың екінші жартысында Ыбырай, Абай, Шәкәрім мұраларында жалғасын тауып насихатталды.

ХҮ ғасыр мен ХІХ ғасырдың бірінші жартысында, хандық дәуірде өмір сүрген Асанқайғы, Қазтуған, Мұхаммет Хайдар Дулати, Ж.Баласағұн, Шалкиіз, Досмамбет, Ақтамберді, Шалақын, Дулат Бабатайұлы т.б. ақын жыраулар мен ойшылдар шығармаларының ұрпағымызды Отансүйгіштікке, ұжымшылдыққа, еңбек сүйгіштікке, үлкенді сыйлауға, әдепті, кішіпейіл, мейірімді болу сияқты қазақ халқының салт-дәстүрі мен таризы, мәдениетімен бойға сіңіріп ұялатудың маңызы ерекше.

Осы тұрғыдан келгенде, жадына сеніп, жазу-сызуға салғырттау қараған елде Қорқыт атаның, Әбу Насыр Әл-Фарабидің, Махмұт Қашғаридың, Қожа Ахмет Иассауидың, Асан Қайғының, Бұқар жыраудың, Абайдың т.б. ұлы бабаларымыздың шығармаларының сол күйі сақталып, бүгінгі ұрпақтардың игілігіне айналып отырғанда мың мәрте шүкірлік айтқың келеді. Кең байтақ даламыздағы өркениет көшінің өн бойынан қадау-қадау шыңдар тәрізді уақыт өткен сайын бейнелері асқатай түскен осынау трихи тұлғалардың бірқітары шығармаларының дер кезінде хатқа түскені арқасында даусы-талассыз түркі мәдениетінің төл өкілдері аталып отырса, енді бірқатары ұлт пен ұлттық мәдениеттің өз кезегіндегі, тіпті кейінгі бүкіл даму барысында орасан зор ықпал жасағандықтан халық жадында мәңгі-бақи сақталған. Музыка - өнердің ұлттық тілге, мемелкеттік шекараға бағынбайтын жанры саналады. Алайда, барлық өнер туындылары тәрізді музыкалық шығармалар да ұлттық таным мен түсініктен бастау алып, туған хылқының мұңы мен арманын бейнелегенде ғана шынайлық сиаптқа ие болады. Сонымен Музыкалық білім берудің тарихы мен теориясы бағдарламасында отандық және шетелдік музыкалық білімінің қалыптасуы мен даму үрдісін оқып білуге, музыканы оқытудың теориялық білім негіздерін меңгеруге назар аударылған.
Пәннің мақсаттары мен міндеттері
Бұл пән Музыкалық білім берудің тарихы мен теориясы 050106 – «Музыкалық білім» мамандығы бойынша 2 кредит (90 сағат) жоғары оқу орының 2 – курс студенттерінің 4 семестріне, яғни, іштей және сырттай оқитындарға арналған.

Курстың мақсаты: студенттерге мектептегі музыка мұғалімнің күнделікті тәжірбиелік жұмысында кездесетін және өте қажет нақты да жүйелі музыка тарихынан, музыка-теориясынан білім белем беру, осы алған білімдерін музыкалық оқу-үрдісіне кеңінен дұрыс пайдалана білуге үйрету. Курстың міндеттері:

• 
  музыкалық білім мәселелерін педагогика тарихы тұрғысынан талдап, кәсіби бейімдеуде студенттердің тұлғалық құндылық қатынасын қалыптастыруға мүмкіндік жасау;
  
• 
  студенттердің іскерлігінің дамуына және олардың тарихи үрдістердің себеп-салдарын кәсіби тұрғыда ұғынуға көмектесу;
  
• 
  музыкалық-педагогикалық болмыстың музыкалық тарихи құбылыстарына тұтастық, жүйелік көзқарасты қалыптастыруда студентерді бейімдеу;
  
• 
  музыкалық-педагогикалық ғылым мен тәжірбиенің интеграциялық арнасында музыкалық білімнің тарихы мен теориясының білімді меңгеру бағытталған жүзеге асыру;
  
• 
  музыкалық білім тарихы мен теороиясының өзектілігін зерттеуде шығармашылық бағыттылыққа жағдай жасау.
  

• 
  бүкіл дүниежүзілік педагогика тарихы үрдісінің дамуын талдау студенттерге отандық және шетел музыкалық білімдерінің өзара байланыстарын салыстыра отырып, байқауларына мүмкіндік туғызады;
  
• 
  музыкалық білім беру саласында тарихи-педагогикалық үрдісті қарап талдау – студенттердің алған музыкалық білімдері мен біліктіліктеріне сүйене отырып жүзеге асырылылады және ауқымды да тереңірек беріледі;
  
• 
  музыкалық білім тарихын оқыту өте жақын профильді «музыкалық этнография», «қазақ музыкасының тарихы» сияқты пәндермен тығыз байланысты;
  
• 
  тарих-теория музыка пәндер циклынан дәріс алған студенттердің іскерліктері мен дағдыларына сүйене отырып, музыканы оқытудың теориялық негіздерін үйрену.
  

1. 
   Пәннің мазмұны
   
2. 
   Пәннің міндеттерінің түрлері
   
3. 
   Мақсаттарының ерекшеліктері
   

Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуына байланысты елімізде оқу-тәрбие жүйесінің барлық саласын қайта түлету процесі жүріп жатқаны мәлім. Қазіргі білім, ғылым мен мәдениетті жаһандандыру процесі кезінде әр ұлт өз мемлекетінің рухани мәдени құндылықтарын сақтай отырып, әлемдік өркениетке кірігуі заңды құбылыс.

Елбасы Н.Ә.Назарбаев Ұлттық кеңестің мәжілісінде жасаған баяндамасында «Мәдени мұраларды жүйелеп, оларды қалпына келтіру, сақтау, одан әрі дамыту ісіне кең көлемде білек түре кірісетін кез келді. Ұлттық мәдениетімізді ұлықтап, бар мен жоғымызды түгендеп, жүйелеп, келер ұрпаққа аманат ету – «Мәдени мұра» бағдарламасының басты мақсаты болуы тиіс» - деп, болашақ ұрпақты тәрбиелеуде ұлттық мәдени мұраның мүмкіндігі мен мақсатын айқындап берген болатын. Осыған байланысты қазіргі уақытта қоғамдық-гуманитарлық пәндерді оқытудың білімдік, тәрбиелік маңызы бұрынғыдан да арта түсуде. Оларға «Білім туралы заң», «Қазақстан республикасында гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы», «Қазақстан Республикасында тарихи сана қалыптастыру тұжырымдамасы», «қазақстан республикасы этникалық-мәдени білім беру тұжырымдамасы» сияқты мемлекеттік құжаттарға айрықша көңіл бөлген. Музыкалық білім мен тәрбие беру адамзат өркениетінің ең терең тамырларынан бастау алады. Адамзаттың сан ғасырлық серігі болып келген музыка өнерінің тәлім-тәрбиеде алатын орнын, әсер-ықпалын, қоғам мен мәдениеттің дамуы процесінде қалыптасқан әлеуметтік, музыкалық-педагогикалық тәжірибені ой елегінен өткізіп, таразылау оның қалыптасып, даму кезеңдерін қарастырутыруға тікелей байланысты.

Музыкалық білім берудің тарихы мен теориясы адамзат өркениетінің ең терең тамырларынан бастау алады. Адамзаттың сан ғасырлық серігі болып келген музыка өнерінің тәлім-тәрбие алатын орнын, әсер-ықпалын, қоғам мен мәдениеттің дамуы процесінде қалыптасқан әлеуметтік, музыкалық-педагогикалық тәжірбиені ой елегінен өткізіп, таразылау оның қалыптасып, даму кезеңдерін қарастыруға тікелей байланысты.

Курстың мақсаты: студенттерге мектептегі музыка мұғалімнің күнделікті тәжірбиелік жұмысында кездесетін және өте қажет нақты да жүйелі музыка тарихынан, музыка-теориясынан білім белем беру, осы алған білімдерін музыкалық оқу-үрдісіне кеңінен дұрыс пайдалана білуге үйрету. Курстың міндеттері:

• 
  музыкалық білім мәселелерін педагогика тарихы тұрғысынан талдап, кәсіби бейімдеуде студенттердің тұлғалық құндылық қатынасын қалыптастыруға мүмкіндік жасау;
  
• 
  студенттердің іскерлігінің дамуына және олардың тарихи үрдістердің себеп-салдарын кәсіби тұрғыда ұғынуға көмектесу;
  
• 
  музыкалық-педагогикалық болмыстың музыкалық тарихи құбылыстарына тұтастық, жүйелік көзқарасты қалыптастыруда студентерді бейімдеу;
  
• 
  музыкалық-педагогикалық ғылым мен тәжірбиенің интеграциялық арнасында музыкалық білімнің тарихы мен теориясының білімді меңгеру бағытталған жүзеге асыру;
  
• 
  музыкалық білім тарихы мен теороиясының өзектілігін зерттеуде шығармашылық бағыттылыққа жағдай жасау.
  

• 
  бүкіл дүниежүзілік педагогика тарихы үрдісінің дамуын талдау студенттерге отандық және шетел музыкалық білімдерінің өзара байланыстарын салыстыра отырып, байқауларына мүмкіндік туғызады;
  
• 
  музыкалық білім беру саласында тарихи-педагогикалық үрдісті қарап талдау – студенттердің алған музыкалық білімдері мен біліктіліктеріне сүйене отырып жүзеге асырылылады және ауқымды да тереңірек беріледі;
  
• 
  музыкалық білім тарихын оқыту өте жақын профильді «музыкалық этнография», «қазақ музыкасының тарихы» сияқты пәндермен тығыз байланысты;
  
• 
  тарих-теория музыка пәндер циклынан дәріс алған студенттердің іскерліктері мен дағдыларына сүйене отырып, музыканы оқытудың теориялық негіздерін үйрену.
  

Р.Р. Джердималиева болашақ музыка пәні мұғалімінің әдістемелік даярлығы проблемелерын қарастырумен қатар, жалпы білім беретін мектептегі музыка пәні оқу бағдарламасының жасалуына да үлес қосты. Р.Р. Джердималиева 1977 жылы академик Д.Б. Кабалевскийдің жетекшілігіндегі авторлық ұжымның «Музыка» пәні бағдарламасын Қазақстан мектептеріне ендіруге байланысты қазақ мектептеріне лайықтаған бағдарлама жасауға қатысты. Бағдарлама атсалысқан ғалымдар: А.Қ. Жұбанов, П.М.Момынов, М.Х.Балтабаев, А.А.Калыбекова, Ш.Б.Кульманова, Б.Ғизатов, Ж.Әбиев, С.Қалиев., Ж.Молдабеков., Б.Иманбекова т.б. айтуға болады. Осы кезеңдегі музыкалық-эстетикалық тәрбие жұмысы (1917-1980) профессор С.А Ұзақбаеваның зерттеу еңбегінде жан-жақты талдауға алынған. Зерттеушінің «Өміршең өнер өрісі», атты еңбегінде осы жылдардағы музыкалық тәлім-тәрбие берудің тарихы, ерекшіліктерді жан-жақты сипатталады. Автордың халық педагогикасы идеяларының дамуы мен қалыптасуына бергентарихи-педагогикалық сипаттамасы музыкалық педагогика проблемаларын зерделеуге қосқан аса маңызды үлесі болып табылады. Қазіргі таңдағы музыкалық білім беру мәселелерінің мақсаты, жалпы білім беретін мекеме бітірушісінің музыкалық мәдениетінің моделі, үлгісі, музыкалық білім беру принциптерінің философиялық, эстетикалық, музыкатану, көркемдік-психологшиялық, педагогикалық бағыты. Музыкалық білім мазмұны элементтерінің сипаттамасы.

1. 
   Сіз музыкадан сабақ беруді педагогикаға да, музыкаға да жатқызасыз ба?
   
2. 
   «Теория», «Тарих», «Музыкалық білім» ұғымдарын қалай түсінесіз?
   
3. 
   Пәннің қандай пәндермен байланысы бар?
   
4. 
   Пәннің міндеттерінің түрлері.
   
5. 
   Мақсаттарының ерекшеліктері.
   

1. 
   Жұбанов А.Қ. Музыка әліппесі. – Қызылорда, 1973.
   
2. 
   Момынов П.М. Становаление и развитие музыкального воспитания и образования младших школьников в Казахстане. Автореф. дис. канд. пед. наук. – Алма-Ата, 1978.
   
3. 
   Балтабаев М.Х. Казахская традиционная художественная культура в системе образования. – Алматы, 1994. Ұзақбаева С.А. Өміршең өнер өрісі. Алматы, 1982.
   
4. 
   Қазақстан Республикасының Білім министрлігі Тәлім-тәрбие тұжырымдамасы// Қазақстан мұғалімі, 5 ақпан, 1993.
   

1. 
   Қоғамдағы музыканың алатын орны
   
2. 
   Олардың атқаратын қызметтері
   
3. 
   Әлеуметтік құбылыстағы музыкалық өнер
   

ХХІ ғасырға аяқ басқан Қазақстан күрделі тарихи бетбұрыстар мен қоғамдық жаңғырулар тұсында тұр. Қоғам дамуының тарихи жаңа кезеңі қоғамның барлық саласындағы уақыт тудырған күрделі әлеуметтік өзгерістермен айқындалады. Тәуелсіздікке ие болған 15 жыл ішінде Қазақстан мемлекеті жаңа сапалық деңгейге көтеріліп, өзгермелі әлеуметтік-жағдайда жаңа Қазақстандық қоғам дүниеге келді. Бүгінде өз тағдырын өзі айқындаған Қазақстан оның бүкіл халқы экономикасы мен әлеуметтік жағдайы, мәдениеті, ғылымы, білімі қоғамның жаңа даму белесінде. 20 жылдық тарихымызға көз жіберсек, қоғам мен экономиканың дамуы ашық сипатқа ие болды. Демократиялық бағыт кең өріс алып, адамға жан-жақты экономикалық, саяси, діни таңдау еркіндігі, құқығы, еркін ойлау, еркін сөйлеу құқығы жүзеге асырылды, десек те қабылданған қаулылар, ұсынылған әдістемелік немесе теориялық тағылымдық талаптар дәл қазіргі таңда, толыққанды қызмет көрсетіп отырған жоқ деп тұжырымдасақ қателелесе қоймаспыз. Өйткені қаншалықты мемлекттік ведомствалық деңгейлерде, теориялық жүзінде нақтылы ережелер тобы қабылдағанымен де іс жүзінде олар тек игілікті ынталандыру деңгейінде ғана қалып отыр. Оның себептері көп жағдайларда кейбір қалыптасып қалған ұйымдарға: экономиканың төмендеуі, өндірістің аздығы, жұмыссыздықтың қолданылып отырған мемлекеттік шараларға қарамастан өсе түсуі, жаңа әлеуметтік топтардың арасындағы алшақтықтың арта түсуі, осындай жалпыға ортақ әлеуметтік, экономикалық, саяси, рухани тоқыраушылықтарға байланысты болып отыр. Әлеуметтік жағдайды күшейту ең алдымен еңбек пен тұрмыс, білім мен мәдениет, кәсіби өсумен қызмет бабында өсу, бос уақытты дұрыс пайдалану тағы басқа қоғамдық мәнді мүдделерді дамытып, неғұрлым толық қанағаттандыру керек.

«Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті эконмика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін» атты Президентіміздің жолдауында әлеуметтік қамту туралы: «Әлеуметтік мәселелер мемлекет үшін басымдықтар қатарында болып келеді және болып қала береді. 2005 жылдан бастап «Міндетті әлеуметтік сақтандыру» туралы заң қабылдануы, енгізілуі тиіс».

«Әлеуметтік сала мен адам ресурстарын дамыту Қазақстан үшін шешуші ұзақ мерзімді басымдық болып табылады» деп айрықша баға берді.

Әлеуметтік ұғым, психология, философия және педагогикалық еңбектерде кеңінен қолданылады. «Әлеуметтендіру» ұғымы адамды әлеуметтік қарым-қатынастар жүйесінде әр түрлі әлеуметтік бірліктердің (топтар, институт, ұйымдар) түрлерінде интеграциялау, одақтық қауымдастыру. Әлеуметтіндіру - мәдени элементтерді түсіндіру, әлеуметтік мұраттар мен құндылықты игеру негізінде жеке тұлға қасиеттерін қалыптастыру. Әлеуметтіндіру қоғам талаптарын жеке тұлғаның қалыптасу кезеңінде бірте-бірте игеруі, сана мен тәртіптің маңызды әлеуметтік мінездері, оның қоғаммен қарым-қатынасын реттейді. Ғылымға адамды «Әлеуметтендіру» термині саяси экономикадан келді, оның ең алғашқы мағынасы жерлі, өндіріс құралдарын қоғамдастырудан басталды. «Әлеуметтендіруді» адамға тәуелдендірген автор американдық әлеуметтанушы Ф.Г.Гиддин (1887ж) өзінің «Әлеуметтендіру теориясы» кітабында, бұл ұғымды қазіргі ұғымға жақындастыра қарап: адамның әлеуметтік табиғи мінезін дамыту немесе жалпы адамды әлеуметтік өмірге дайындау деп түсіндірді. Әлеуметтендіру – тұлғаның белгілі бір бейнесін дәріптейді, оның негізі белгілері: адамның әлеуметтік қарым-қатынасы, достық, сүйіспеншілік, отбасы, өндірістік, саяси т.б. көрінеді. П.Наторп өз еңбегінде «Адамның адам болып қалыптасуы жалғыздықта өмір сүрмейді, бірліктердің арқасында адам болып қалыптасады, өзін қоршаған басқа субъектілермен бірдей жағдайда тұрмайды, бірақ әркім-әрқайсысының жан-жақты ықпалынан осы жерлерге үздіксіз жауап қайтаруынан» деп түйеді.

Аристотельдің пікірінше этикалық идеялар тек қоғамда ғана іске асырылып отырады. Ол қоғамдық тәрбие мен отбасы тәрбиесінің өзара байланысты болуын жақтады. Адамның туғаннан даму және өсу мүмкіндігі болады, ол даму тәрбие арқылы жүзеге асады – деген тоқтам айтты.

Демокрит әлеуметтік қайшылық адамдардың дөрекі мінезінен туады деп білді, сөйтіп, ол бүкіл пікірі арқылы мінез-құлықтың педагогика-психология негізін салды. Аристотель ілімін дамытып, дүниеге танытқан ұлы шәкірттерінің бірі Сократ «Саясаттануда» былай деп жазды: «Мейірбандылық пен зұлымдық, әділеттілік пен әділетсіздік т.б. отбасы мен мемлекеттің негізін қалайтын ұғымдары сезім тұрғысынан қабылдау адамның ғана қолынан келеді», - деп көрсетті. Философ адамгершіліктің көзі енжарлық пен дәрменсіздікте емес, керісінше белсенділік пен жасампаздыққа деп дұрыс түсінгендігін байқатады.

Адамды жетіле түсуге, бақытқа, молшылыққа жетелеуді көздеген Әл-Фараби әділеттілікті халықтар достығын насихаттауда, мәдениетті, ғылымды жасауда барлық адам бірдей екенін уағыздаған гуманистік идеялары, оның өз заманындағы Шығыс елдерінің, әрі дүние жүзі халықтарының көкейкесті жағдайларымен үндесіп жатады. Сондықтан да оның энциклопедиялық мол мұрасы біздің қазіргі ХХІ ғасырдың басындағы әлеуметтік өмір мен мәдениеттің ішіне кіріп, ұласып кетеді. Әл-Фарабидің: «бақытқа жету жолында барлық халық бір-біріне көмектесетін болса, жер беті түгелімен берекеге толады», - деген сөзі тап бүгін де өте мәнді. (Әл-Фараби. Философиялық трактаттар, Алматы, 1972, Б: 5). Ал Баласағұн үлкен демократ ретінде танылды. Қоғамдық құрылымның парасаттылығын бостандық, тәуелсіздік анықтайды, әрбір адамның өз пікірін, еркін білдіретін мүмкіндігі болуы керек, осыдан келіп, бурықана сыртқа шыққан шығармашылық, яғни жеке адамның бостандығы шығады, - дейді.

Ұлы Абайдың да тәрбие мен еңбек тағлымдарының Ибн-Синамен сабақтас жерінің бар екенін аңғаруға болады. Мысалы, Абай Құнанбаев өмір сүрген тұста қазақ елінің өндіргіш күштері тым мешеу еді. Қазақтың ол кездегі кәсібі мал бағу ғана болды. Сол кезде малы аз кедей мен малы жоқ жалшыда көп болатын. Олардың бәріне бірдей еңбек кәсібі жетіспейтін. Бұлардың жалақысы тапқан тағамынан артылмайтын. Бұлардың өте ауыр халін Абай Құнанбаев «қараша желтоқсан мен сол бір екі ай» - деп басталатын өлеңінде реалистік тұрғыда сипаттайды. Ауылда атқаратын еңбек жоқ жалшыларға Абай құнанбаев «жалға жүр, жат жерге кет, мал тауып кел, малың болса сыйламай тұра алмас ел» - деп ақыл берді. Абай Құнанбаевтың еңбектің маңызы мен мәнін көрсетуде әл-Фараби кейінгі ғұлама ғалым Ибн-Синада жалшылық пен кедейлік Орта Азия мекендейтін барлық мұсылман еліне тән құбылыс деп одан құтылудың бірден – бір жолы еңбек етуде деп білді. Еңбек пен әділеттіліктің жалынды жаршысы болған Ибн Сина өз заманында осындай батыл да, дұрыс пікірлер айтқан. Тіпті ол әділетсіз үкіметке қарсы халық өкіметінің болуын қажет және заңды деп тапқан. Орта ғасырдың ұлы ғалымы табиғат пен қоғам құбылыстарының өз замандастарына белгісіз көптеген құпияларын ашты, адамның ақыл ойы фанатизм мен жоққа сенушіліктен құтқаруға тырысты, табиғатты танып оны адамзатқа қызмет еттіруге ұмтылды.

Низами Гәнжау дастандары композициялық құрылысы, сюжет тартымдылығы көркем тілі, биік гуманистік идеясымен ерекшеленеді. «Құпия қазына» атты философиялық поэмада өкімет басшыларын әділ болуға, қармағындағы халқына қамқорлық жасауға шақырады. Поэма діни сарынмен жазылғанмен негізінен гуманистік мақсатты көздейді. «Жеті ару» - автор халықтың ауыр тұрмысын, қайғылы халын көрсетумен бірге сарай маңындағылардың қорқаулығы мен зұлымдығын әшкерлейді.

Данышпан Абай Құнанбаев айтқандай «Адам бол» атты гуманистік идеясы, сонау Қожа Ахмет Иассауиден халқымыздың бойына сіңген өзінідік философиясына тән. Иассаудің басты еңбегі «Диуани хикмет» (Ақыл кітабы) рухани және гуманистік бағытта жазылған.біздер тарихи сабақтастық тұрғыдан қарасақ, Абай шығармашылығына Қожа Ахмет Иассаудің сопылық және этикалық идеялары әсер еткен. Қожа Ахмет Иассауға Әл-Фарабидің шығармашылығы негіз болған. Абай Құнанбаев, Шәкәрім Құдайбердиев, Мұхтар Әуезов кезінде көптеген Шығыс халқының кемеңгер ойшылдарының (Физули, Шамси, Сейхали, Науаи, Саади, Фирдоуси, Қожа, Хафиз) шығармашылықтарымен жақсы таныс болған. Олар үш ұлы тұлғаға ғұлама, ойшыл болуға көмектесті. Қожа Ахмет Иассауи рухани мұрасының әсері Абай Құнанбаев еңбектерінен анық сезіледі. Ендеше Қожа Ахмет Иассаудің Абай әлеміне қосқан өзіндік үлесі бар. Оны ақынның 38-ші қара сөзінен байқаймыз.Балаларды оқытып-үйретуде зорлық-зомбылықты негізгі қару ететін дүмше молдаларды сынай отырып, ол былай деген: «олардың адамшылығының кәмелет таппағаны – қиынның қиыны. Себебі, Алла тағала өзі – ақиқат жолы. Ақиқат пен растық – қиянаттың дұшпаны». «Әркім өзінің сенімінде құтқарушыны көруі тиіс», «Біздің ата-бабаларымыз айтып өткен – Алла тағала біреу және ол барлық жерде деген сөз дұрыс деуге болады». «дінге деген сенім адамды Аллаға жақындата түседі, сондықтан ол адалдыққа, әділдікке, мейірімділікке ұмтылады», «Сопы Алаяр айтқандай, бәрінен де ең жоғары тұратын бір ерекше Ақиқат болады».

Омар Хайям әлемге әйгілі төрт тағандардың авторы – ол «Өмір мен өлім», «Жақсы мен жаман», «Жастық пен кәрілік», «Құштарлық пен тақуалық», «Махаббат пен зұлымдық», «Қанағат пен озбырлық» парқын төрт жолдан тұратын бір шумақ өлеңге сиғызды. Онда адам өмірінің әр қырын, кезеңдерін қамтитын тапқыр да өткір адамгершілік пікірлерге құрылған өрнекті өлең шумақтары мұнда ақынның өмір-тіршілік құбылыстарына қоғамдық-әлеуметтік қатынастарға көзқарастары айқын көрінді. Ол жеке бастың азаттылығын жырлады, дүниедегі әділетсіздікке қарсылық білдірді, адамды теңдікке, бостандыққа шақырды.

Ал, Жан Жак Руссо өзінің саяси пікірлері баяндалған «Адамдар арасындағы теңсіздіктің пайда болуы» атты еңбегінде теңсіздік цивилизацияның дамуымен күшейе бермек деп дәлелдеді. Ол адамда- адам қанау болмайтын, барлық адамдар өз еңбектерімен өмір сүретін бостандық, теңдік және бауырмалдық орнаған қоғамдық құрылысты арман етті.

Я.А.Коменский тәрбиенің күшіне сенді, оның ойынша тәрбие үш мақсатқа жетуге бағытталуы қажет: өзіңді және қоршаған ортаны тану (ақыл-ой тәрбиесі) және құдайға сиыну (діни тәрбие) десе, Дж. Локтың ойынша, тәрбиенің негізгі мақсаты (азаматты қалыптастыру) деп ойлады.

К.Д.Ушинский «Егер сізге айтса, тәрбие мақсатымен адамды бақытты етуге болады деп, онда сіздің дауласуға әбден қақыңыз бар, ал тәрбиеші бақыт дегенде нені түсінеді, өйткені, бәрімізге белгілі, әлемде бақытқа ұмтылмайтын пенде жоқ, біреуге бақыт болып көрінетін жағдай, ал ол басқа адамға жай бір оқиға сияқты көрінеді, кейбіреуі тіпті бақытсыздық» - деп түсінеді.

ХІХ ғасырдың 40-жылдарында В.Г.Белинский крепостнойлық право мен патшалық саясатқа қарсы күрескерді тәрбиелеу деп жазды. А.И. Герцен тәрбие мақсаты – қоғамдағы әділетсіздікпен күресетін еркін ойлы, адамгершілігі мол, қайраткер, жан-жақты дамыған тұлғаны дайындау деп санады. «Біз ақыл-ойдың дамуына таныммен қатар адамгершілік тәрбиенің міндеті анағұрлым маңызды» - деп, К.Д.Ушинский жазды .

І.Р.Халитова «Әлеуметтік педагогиканың өзекті мәселелері» атты әдістемелік құралында жалпы әлеуметтік-педагогтарды даярлау мәселесі, ауылды жердегі әлеуметтік мәселелер, ата-ананың баланы әлеуметтендірудегі орны, қазіргі кездегі әлеуметтік педагогиканы зерттеу әдістеріне байланысты мәселелерін қарастырды .

Қазақстанда жүріп жатқан саяси-әлеуметтік, экономикалық өзгерістер жалпы білім беру жүйесіндегі реформаның жүзеге асырылуын талап етуде. Осы реформаға сәйкес білім беру жүйесін демократияландыру, ақпараттандыру бағыттарындағы өзгерістер орын алуда. Білім беру жүйесінің аталмыш өзгерістерге сай жүргізіліп жатқан жұмыстарының бағытына жасалған талдаулар, қазіргі өмірдің талабына сай жек тұлға тәрбиелеуде, соңғы уақытта өріс алып келе жатқан жастарға әлемдегі педагогика, психология, саясаттану, музыкатану ғылымдарының жетістіктері негізінде тәлім-тәрбие беруге негізделген, әлеуметтік педагогика саласындағы әлеуметтік қызмет мәселелсіне ерекше көңіл бөлініп отырғандығы байқалады. Еліміздің тәуелсіз мемлекет мәртебесіне ие болуы, Қазақстан Республикасының азаматтарының денсаулығын сақтау туралы, сондай-ақ Қазақстан республикасының «Білім туралы» Заңының, Қазақстан Республикасы әлеуметтік-мәдени дамуыныңы тұжырымдамасыныңы, мемелкеттің білім беру саласындағы саясатының тұжырымдамасының, этномәдени білім беру тұжырымдамасыныңы қабылдануы ұрпақ тәрбиесіне жаңаша қарауды, оның жақсарту жолдарынң нақты айқындауды талап етеді. Жоғарыда аталған құжаттарда оқушыларға, оның ішінде әлеуметтік қызмет жүйесін қалыптастыру мәселесі басты назарда болатын негізгі мәселелердің бірі екенін байқауға болады. Осы тұрғыдан алғанда оқушылар арасында әлеуметтік туралы мәселенің ғылыми негізінде зерттелуі қоғамдық қажеттілік болып табылады. Олай дейтініміз, оқушылар арасында әлеуметттік туралы ой толғағанда басты мақсаттардың бірі – оқушылардың әлеуметтік бейімділіктерін жетілдіру негізінде оларды нарқы заманаында өмір сүріп, еңбек етуге, бәсекеге қабілетті болуға тәрбиелеу. Қазақ халқының оқушыларға әлеуметтік тәрбие беруге тырысқан ұлттық мұрасына талдау жасасақ, ол сонау түркі халықтарына ортақ Орхон-Енисей жазбаларыныдағы Күлтегін мен Білге қағанның айтқандары, Қорқыт ата, Әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, Махмуд Қашқари, Ахмет Яссауи, Ахмед Жүйнекей, Сайф Сараи, Қыдырғали Қасыұлы Жалайыри, Мұхамед Хайдар Дулати т.б. орта ғасыр ойшылдарының шығармаларындағы, ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы Асанқайғы бастаған Доспанбет, Жиенбет, Ақтамберді, Шортанбай, Үмбетей, Шалкиіз, Бұқар тағы басқа ақын-жыраулар поэзиясындағы тәлімгерлік, қоғамдық ой-пікірлерде көрініс тапқан . Жалпы, ұрпақ тәрбиесінде ұлттық ерекшеліктерді, халықтық тәлім-құндылқатарын ескере отырып, тәрбие берудің тұтасы жүйесін жасауда өткен ғасырдағы ойшылдар Фердоуси, Ибн-Сина, Омар Хаям, Сократ, Платон, Аристотель, Демократ, Квинтилион, Я.А.Коменский, Джон Локк, К.Гельвеций, Жан-жак Руссо, И.Г.Песталоцци, Н.И.Пирогов, Л.Н.Толстой, К.Д.Ушинский, Ы.Алтынсарин, Ш.Уалиханов, А.Құнанбаев, ал ХХ ғасырдаң басында А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймуытов, Ш.Құдайбердіұлы, Х.Досмұхамедов, М.Дулатов, М.Сералин тағы басқа көрнекті ғұламалардың маңызды ой-пікірлері оқушылар тәрбиесіндегі қағидаларды қазіргі кезде де өз мәнін жоғалтқан жоқ.

Соңғы жиырма жыл ішінде біздің көк байрақты қазақ елінің өзге жұрттар бір ғасырда жүріп өткен жолды басынан жүріп өткергені ақиқат. Біз өзіміздің дербес мемлекет ретінде өмір сүре алатынымызды дәлелдеп қана қоймай, келер ғасырдың отызыншы жылдарына қарай Орталық Азиядағы тұңғыш барысқа айналатынымызға әлем жұртшылдығының көзін жеткіздік. Сонымен қатар, халықтың болашағы және оның бәсекелестікке қабілеттілігі тек, білімділігімен ғана емес, өскелең ұрпақтың тәрбиелігімен де анықталады. Сондықтан білім беру жүйесінде тәрбие мақсаты, формалары және құралдарын анықтау маңызды болып табылады. Ақиқатқа, әділетке, бірлік пен талап қана тарта алады. Халық әділеттік жағында ғана болса ол өнерді, еңбекті, жаңашылдықты таңдайды. Олардың өзгешелігі өнер, білім, ғылымды, техниканы игеруінде.