Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі

Қарағанды мемлекеттік

техникалық университетінің

Қазақстан тарихы кафедрасының

аға оқытушысы

e-mail: makalakov77

Жаңа әкімшілік-территориялық құрылым жасау Қазақстанда 1927 жылдың соңында басталды да, процесс кезінде шаруашылық және табиғи жағдайлардың аз зерттелуімен, қалалар мен ауылдардың территория бойынша шашыраңқы орналасуымен күрделенді. 1928 жылы Қазақстанның жаңа құрылымы бекітілді – ол аймақтық деп аталды. Міне, осы аймақтардың аудандарының негізінде қазір біз Орталық Қазақстан немесе Қарағанды облысы деп атап жүрген территория қалыптасты [1, 91-б.].

1932 жылы Қазақстанда жаңа әкімшілік-территориялық бөліну – облыстық құрылымға көшу болды. 6 облыс құрылды, оның ішінде Қарағанды облысы да бар, оның орталығы Петропавл қаласында болды. 1936 жылы Қарағанды облысынан Солтүстік Қазақстан облысы бөлінді. Қарқаралы аймағы таратылып, оның аудандары ауылдық кеңестер ретінде Қарағанды облысының құрамына кірді.

Осылайша, жаңа қарапайым әрі қолайлы әкімшілік жүйе орталықтандырылған территориялық әкімшілікке қаңқа болды. Әкімшілік-территориялық реформалаумен қатар мемлекет басшылығы қоғамды әлеуметтік-экономикалық және саяси жаңғырту жұмыстарын жалғастырып отырды.

ХХ ғасырдың 20-жылдарының басы да тыныш болған жоқ. Экономикалық құлдырау шаруалардың наразылығымен күрделен бастады. ВКП X съезінің жаңа экономикалық саясат жөніндегі жаңа шешімімнен кейін аймақтағы экономикалық жағдай жақсара бастады. Осы негізде жеке ауыл шаруашылықтарының нығаюымен қатар жер өңдеу және мал өсіру бойынша түрлі серіктестіктер дами бастады. Әйгілі Қоянды жәрмеңкесі де өз жұмысын қайта жаңғыртты [2, 382-383 беттер].

20-жылдардың бірінші жартысында мемлекетіміздің бүкіл территориясында болған аймақ экономикасының тұрақтануы, халықтың материалдық жағдайының жақсаруы сияқты жетістіктер кеңестік мемлекет экономикасын «революциялық өзгертуге» қатысты жаңа идеялардың әсерінен тоқтап қалды. Жаңа экономикалық саясат, жағымды жақтарының көп болғанына қарамастан, коммунистік идеология сәйкес болмауынан тоқтатылды. Ауыл шаруашылығын бұқаралық ұжымдастыру жолы арқылы аграрлық саланы өзгерту кеңес басшылығының басты мәселесіне айналды. Ұжымдастыру негізінде «мемлекетті индустриаландыру» деген ұранмен кең масштабты өнеркәсіп құрылысын жасау шешімі қабылданды, бұл кейін қайтымсыз қайғылы зардап келтірді.

Орталық Қазақстандағы жаңғырту негізсіз (экзогенді) сипатқа ие болды, өйткені өнеркәсіптік және басқа да құрылыс үшін объективті алғышарттар болған жоқ. Жаңғырту, өзінің экономикалық сипатына қарамастан, қоғамның әлеуметтік өмірінің барлық салаларын қамтып, халық санына да әсерін тигізді. Экономикалық дамудың, бірінші кезекте өнеркәсіп дамуының қарқыны көп жұмыс күшін қажет етті және халық санының тез өсіп, оның орналасу сипатына әсер етіп қана қоймай, әлеуметтік, кәсіптік, ұлттық құрылымы мен білім деңгейін өзгертті.

Еңбек ресурстарының мәселесі, бір жағынан, ұжымдастыру кезінде қазақ халқының дәстүрлі көшпенді салтын бұзу арқылы, ал екінші жағынан, Ресей, Украина, Белоруссияның орталық облыстарынан мәжбүрлі түрде қоныс аударту арқылы шешілді.

1930 жыл мал басының азаюымен өзгеріске толы болды. Колхоздарда мал індеті басталды, кейбір шаруашылықтар малды мемлекет алып қояды деген қорқынышпен сойып жатты. Кейбір деректерге сүйенсек, 1930-1931 жж. Республикада мал саны 12,2 млн басқа азайды. Етпен астықты экспорттау арқылы кеңестік мемлекет шетелден өнеркәсіп жабдығы мен құрылғыларын сатып алу қажеттілігін орындады. Нәтижесінде 1934 жылға қарай барлық малдың 45 млн-ынан республикада тек 4,5 млн-ы ғана қалды [3, 304-б.].

Мұндай құлдырау шегі 1932 жылы ерекше масштабтарға жетті. Осылайша, кейбір мәліметтер бойынша Қарқаралы ауданында 1930 жылдың басындағы 260 мыңнан астам мал басынан 1932 жылдың күзінде тек 8,4 мың мал бас қалған.

Қазақстан басынан ашаршылықты да өткерді, ол халыққа үлкен қайғы-қасірет әкелді. Орталық Қазақстан аудандары қиын жағдайға душар болды. Көптеген ауылдар толығымен босап қалды: адамдар не қайтыс болған, не өздерін құтқару мақсатында ол жерден көшіп кеткен. Бір жарым жылдың ішінде (1930 жылдан 1931 жылдың маусымына дейін) Қарағанды облысынан 59 928 шаруашылық көшіп кеткен.

Мемлекетті аграрлық ауыл шаруашылықтан өнеркәсіптікке жедел ауыстыру экономикалық жаңғыртудың басты мақсатына айналды. Жаңғырту мәселесі мемлекет алдында әрине болды. Алайда күрделі халықаралық жағдай, техникалық және экономикалық артта қалғандық, аграрлық шаруашылық сипаты, КСРО ішіндегі саяси жағдайдың ерекшелігі осы стратегияның мәселесіне айналды.

Орталық Қазақстанның табиғи ресурстарының байлығы көмір алу, түсті және қара металлургия, химия өнеркәсіптерінің қарқынды дамуын қамтамасыз етуге қабілетті бола отырып, жаңғыртуды жүзеге асырушы ретінде өзінің тарихи міндетін атқара алды.

Қазақстанда кеңестік билік орнағаннан кейін РСФСР Совнаркомының төрағасы В.И. Ленин орталық шаруашылық органдары мен мамандарға Қазақстанның, оның ішінде Орталық Қазақстанның табиғи ресурстарын зерттеу, пайдалы қазбалар кен орындарының масштабтарын айқындау, көмір, мыс және басқа да пайдалы қазбалар қорының көлемін анықтау жайлы бұйрық береді. 1920 жылдан Орталық Қазақстанда Қарағандыдағы кен орындарын, Балқаш пен Жезқазғандағы мыс кен орындарын қарқынды зерттеу басталды. Геологиялық зерттеулер ғылыми негізде жүргізілді. Жұмыс кезінде зерттеулер географиясы кеңейіп, пайдалы қазбалардың жаңа түрлері табыла бастады [4, 77-б.].

ХХ ғасырдың 20-жылдарында орталықтан Балқаш ауданына М.П. Русаков бастаған геологиялық экспедиция келеді. Экспедиция нәтижесі бойынша Балқаштағы Қоңырат кен орнында 1 млн 700 мың тонна мыс қорының бар екендігі анықталды. Бұл Балқаш мыс қорыту зауытының құрылысы жайлы мәселені көтерді [4, 78-б.].

1929 жыл мен 1941 жыл аралығында Жезқазғандағы геологиялық жұмыстар академик, әйгілі ғалым геолог Қ.И. Сәтпаевтың жетекшілігімен жүргізілді. Жезқазған кен орнындағы мыс қорын толық ашу және осы байлықты игеруді Қ.И. Сәтпаевтың зор еңбегі деп білуге болады. Қ.И. Сәтпаевтың жетекшілігімен жүргізілген геологиялық жұмыстар оған 1932 жылы Жезқазған кен орнында бай мыс қорының бар екендігін ғылыми негізде дәлелдеуге және соның негізінде ірі кенметаллургиялық түсті металлургия кешенін құруға мүмкіндік берді [4, 79-б.].

Яғни, Орталық Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық өзгерістер бірінші кезекте көмір алу, түсті және қара металлургия, химия өнеркәсіптерінің дамуымен байланысты.

ХХ ғасырдың 30-жылдарында Қарағанды облысында көмір бассейнін игеру басталады. Сондықтан келімсектердің көп бөлігі көмір өнеркәсібімен айналыса бастайды.

Осындай тарихи қысқа мерзімде Орталық Қазақстан бір ұлтты аймақтан көп ұлтты аймаққа айналды. Бұл кезеңде қазақтар алғаш рет өз жерінде саны аз ұлт болып қалды. Орталық Қазақстан халқының саны 32,6 % болды. 1939 жылғы халық санағының мәліметтері бойынша Орталық Қазақстан халқының саны 21,5 %-ға өседі. Халық санының орташа өсу қарқыны бұл жылдары – 1,7 % болса, жалпы республикалық көрсеткіште – 0,1 % болды [7, 14-б.]. 1939 жылғы халық санағына сәйкес, қалалық жерлерде 235 053 адам тіркелген (олардың ішінде 160 768 адам Қарағандыда, ал 32 521 адам Балқашта өмір сүрді), бұл Орталық Қазақстан халқының жартысынан көп көрсеткіш (56,2 %) болды [7, 15-б.]. Алайда Орталық Қазақстан халқының жалпы санының өсуімен қатар қазақтар санының күрт қысқаруы байқалады. Бұл аймақтан тыс жерлерге шарасыздықтан көшу, 1931-1933 жылдардағы аштық пен індет кезінде өлім санының көбею салдарынан болды.

Осындай қысқа мерзімде Орталық Қазақстан территориясы ауыл шаруашылық аймағынан Кеңес мемлекетінің индустриалды-өнеркәсіптік аймаққа айналады.

2. Восточная Сарыарка Каркаралинский регион в прошлом и настоящем / под ред. К.С. Алдажуманова, А.З. Бейсенова. Алматы: 2004. -564 с.

3. Кузембайулы А., Абиль Е.А. История Казахстана. – СПб.: Соларт, 2004. – 420 с.

4. Досмагамбетов С.К. Центральный Казахстан: природа и природные ресурсы, события и люди, реформы и развитие. – Алматы, 2003. - 562 с.

5. Депортированные в Казахстан народы. – Алма-Ата. - 356 с.

6. Шаймуханова С.Д. Политические репрессии в Казахстане (30-40-е – начало 50-х гг. ХХ века). Караганда, 2000. – 180 с.

7. Козина В.В. Население Центрального Казахстана (Методология. Историография. Источники). – Алматы: Оркениет, 2001. – 88 с.
Е.Г. Огольцова,

Қарағанды мемлекеттік

техникалық университетінің

Қазақстан тарихы

кафедрасының аға оқытушысы, п.ғ.к.

e-mail: cmaffia72@mail.ru

Бірақ осы ірі экономикалық индустриялық орталық қалай дамыды?

Орталық Қазақстанның табиғи ресурстарға ерекше бай біртіндеп қалыптасатын өнеркәсіптік бейнесі бірінші кезекте тау-кен зауыттық саламен анықталды. Орталық Қазақстан өнеркәсіптік даму деңгейі тұрғысында республика аймақтары арасында бірінші орын алады. Онда қуатты екі өнеркәсіптік торап құрылған. Бірі Қарағанды-Теміртау көмір-металлургиялық кешені, оған Қарағанды, Теміртау, Саран, Абай, Шахтинск, Ақтау, Жезқазған қалаларындағы электр энергетикасы, машина жасау, металл өңдеу, химия, жеңіл, азық-түлік өнеркәсібінің көптеген кәсіпорындары кіреді, екіншісі Балқаш түсті металлургия өнеркәсіптік кешені, ол негізінен мыс кендерін өндіру және өңдеуге тазартылмаған және тазартылған мысты, түсті прокатты, сондай-ақ марганец, қорғасын, мырыш және басқа полиметалл концентраттарын шығаруға маманданған. Осынау кәсіпорындық торап Жезқазган, Балқаш, Сәтпаев, Қаражал қалаларының, Жәйрем, Жезді, Қоңырат, Саяқ, Ақшатау кенттерінің кеніштері мең шахталарын, байыту фабрикаларын, мыс қорыту зауыттарын, өнеркәсіптін химия, азық-түлік және басқа салаларын біріктірген.

Облыс экономикасының қазіргі жағдайы экономикалық және әлеуметтік құрылымдардағы елеулі өзгерістермен сипатталады. Облыстың республикадағы өнеркәсіптік өндірістің жалпы көлеміндегі үлес салмағы 15 % пайыздан асып жығылады. Бүгінде аймақта 300-ден астам бірлескен және шетелдік кәсіпорындар жұмыс істейді. Олардың ішіндегі ең ірілері мыналар: «Қазақмыс» корпорациясы ААҚ, ол көп қырлы, өндірісі аяқталған циклды кен-металлургия кәсіпорны, әрі бірқатар зауыттар, кеніштер және энергетикалық нысаңдарды біріктіреді; «Арселор Миттал» ААҚ, ол толық металлургиялық циклді кәсіпорындардын барлығының Қарағанды бассейнінің көмір шахталарының ЖЭО, қосалқы және басқа да қызмет көрсететін өндірістік инфрақұрылымының басын қосқан.

Марганецтің ірі өндірушісі «Жәйрем КБК» ААҚ болып табылады. Машина жасау және металл өңдеудегі жетекші кәсіпорындар Пархоменко атындағы машина жасау зауыты, «Қарағандыкенмаш» НТЭК» ЖАҚ, «Қарағанды құю-машина жасау зауыты» ААҚ, «Техол» ЗПХ ЖАҚ, «Қазкарметавтоматика» ААҚ және басқа кәсіпорындар есептеледі. Резеңке және пластмасса бұйымдар шығаратын негізгі өнеркәсіптік кәсіпорындар қатарына «Қарағанды резеңке техника» ЖШС, «Саранрезеңкетехника» ААҚ, «Восход» ЖШС жатады.

Химиялык өнеркәсіпте «Теміртау химия-металлургиялық зауыт», «Монета Дитерджентс жуғыш заттары зауыты» ЖШС жұмыс істейді. Құрылыс материалдарды өндірумен «Сеntral Аzia Cement» ААҚ және «Қарағанды асбоцементтік бұйымдары» ЖШС айналысады.

Жеңіл өнеркәсіптің ірі кәсіпорындары «Гүлден» ЖШС және «Тоmiris» ЖШС, азық-түлік өндірісінде «Тұлпар» фирмасы саналады.

Өндірістік мәселелерді шешу және тұрғындардың қажеттіліктерін қанағаттандыру, сондай-ақ жаңа технологияларды енгізу үшін тың өндірістік куаттар және нысандар іске қосылуда, әртүрлі машиналар мен тау-кен және өңдеу өнеркәсібінің техникалық жабдықтарына қосалқы бөлшектер өндіру және тұтыну тауарларын даярлау ауқымы ұлғая түсуде [1].

Ауыр өнеркәсіптің басты салаларының бірі – металлургия. Ол екі саланы – қара және түстіметаллургияны қамтиды. Металлургия зауыттарында кен өндіру және металл қорыту жұмыстары іске асырылады. 1730-1832 жылдарға дейін Қазақстанның Алтайдағы қазіргі ipi кен орындары Березов, Ниқолаев, Зырян, Белоусов, Крюков, Сокол ашылды. Республикада түсті металлургияның алғашқы ipi кәсіпорындары - Риддер полиметалкомбинаты мен Қарсақбаймыс қорыту зауыты ашылды. Республикамызды электрлендіруде, қорғаныс қабілетін нығайтуда, атом техникасын, авиацияны, сондай-ақ қара металлургия мен химия өнеркәсібінің дамытуда түсті металлургияның маңызы зор. Түcтi металдар бағалы қасиеттерімен ерекшеленеді. Комбинат мыс және күкірт қышқылын шығарады. Сонымен қатар асыл металдар зауыты (жылына 600 тонна күміс, 3,5-5 тонна алтын өндіреді). Жаңа технологиялық қондырғылармен жабдықталған мырыш зауыты, кірпіш, механикалық жөндеу зауыты, балық консерві комбинаттары жұмыс істейді. Құрылыс материалдары мен ағаш өңдеу өнеркәсіптері жақсы жолға қойылған. Қала маңында (Шашубай ауылы) балық консерві комбинаты жұмыс істейді.

2. История индустриализации Каз.ССР. Документы и материалы. – Алма-Ата, 1967. – Т. 1. – С. 73.

3. Огольцова Е.Г. История становления и развития горно-обогатительного комплекса Республики Казахстан [Электронный ресурс]: Программа для ЭВМ. – Астана, 2010.




Е.Г. Огольцова,

Қарағанды мемлекеттік

техникалық университетінің

Қазақстан тарихы

кафедрасының аға оқытушысы, п.ғ.к.

e-mail: cmaffia72@mail.ru

1. Жер Халық Комиссариатының қорытындысына және ОГПУ-дің ерекше мақсаттағы Қазақстандағы лагерьлер басқарамасының Қоянды жәрмеңкесі аумағы мен құрылыстарынан басқа 110.000 гектар алаңды мерзімсіз тегін пайдалануға деген өтініші қанағаттандырылсын. 2. Қазақ КСРО Жер Халық Комиссариатына аталмыш лагерьлерге бөлінетін жерді дереу бөліп, жұмыс жүргізетін техникалық қызметкерлерді іріктеу тапсырылсын. Бүкіл жұмыстар Қазақстандағы ОГПУ ерекше мақсаттағы лагерьлер басқармасы күші мен қаражаты арқылы жүзеге асырылсын» деп айтылады.

Осы қаулыға сәйкес 1930 жылғы 13 мамырда Қазақ КСР Халық Комиссарлар Кеңесі Қарқаралы округінің Бесоба мен Қоянды жәрмеңкесі арасындағы 110.000 гектар жерді бүкіл құрылыстарымен ОГПУ ерекше мақсаттағы лагерьлерінің қарамағына беру туралы шешім қабылдайды. Алайда, бір жылдан кейін, яғни 1931 жылғы 19 желтоқсанда басқаша шешім қабылданады, онда: «Қазақ еңбекпен түзеу лагерінің» бірінші бөлімшесі – «Гигант» кеңшары осы күннен бастап қысқартылған түрде «КарлагОГПУ» деп аталатын, ГУЛАГ-қа тікелей бағынатын Қарағандының жеке еңбекпен түзеу лагері болып қайта құрылатыны, лагерь басқарамасы Долинка селосында орналасатыны» айтылған.

Сонымен, Қарағанды еңбекпен түзеу лагері 1931 жылы 19 желтоқсанда құрылды, лагерьдің орталығы Қарағанды қаласынан 45 шақырым жердегі Долинка селосы болды, оған 120 000 гектар егістікке жарамды жер, 41 мың гектар шабындық жер бөлініп берілді. Карлаг аумағы солтүстіктен оңтүстікке дейінгі 300 шақырым, шығыстан батысқа дейінгі 200 шақырым жерді алып жатты. Оған қоса осы аумақтан сыртқары лагерьден 350 шақырым жерде Ақмола және 650 шақырым жерде Балқаш бөлімшелері құрылды. Карлагты құрудағы басты мақсаттардың бірі – сол кезде қарқыныды дами бастаған Орталық Қазақстандағы Қарағанды көмір бассейініне, Жезқазған және Балқаш мыс қорыту комбинаттарына аса ірі азық-түлік базасын жасау болды. Оған осы өнеркәсіп салаларын құрып, дамытуға жұмыс күші де қажет болатын.

Карлаг далада, Орталық Қазақстанның елсіз мекендерінде құрылды деген сөз дұрыс емес. Лагерьге бөлініп берілген ұланғайыр аймақта қазақтардың, орыстардың, немістер мен украиндардың елде мекендері болатын. Тарихтан белгілі, қазақтар бұл жерді ғасырлар бойы мекендеген, ал немістер, орыстар мен украиндар бұл жерге 1906-1910 жылдары қоныс аударған. Ақмола губерниясының 1909 жылғы 10 желтоқсандағы қаулысы бойынша Долинка селосы дербес поселке атағына ие болған. 1911 жылы мұнда 2630 адам тұрған, олардың ішінде немістер, орыстар және украиндар болған.

Карлаг аумағында 80 мың тұрғыны бар 4 мың қазақ киіз үйі, 1200 неміс, орыс, украин үйлері болды. 1930-1931 жылдары халықты зорлап көшіру басталды. Бұл операциялар үшін НКВД-нің әскері пайдаланылды. Немістер мен орыстар, украиндар негізінен Қарағанды облысының Тельман, Осакаров және Нұра аудандарына қоныс аударды. Қазақтардың тағдыры ерекше қайғылы болды: лагерьлерге берілген жердің солтүстік бөлігіндегі халықтың көпшілігі Қарағандыға, оған таяу жерлерге көшті. Бұның бәрі байлар мен кулактарды тәркілеп, олардың мыңдаған малын талан-таражға салумен тұтас келді. Тәркіленген малдың біразы «Гигант» кеңшарында арнайы ұйымдастырылған «Востокмясо» деген ұйымға берілді. Жергілікті халық көшірілгеннен кейін бос қалған жерлерді тұтқындардың сан мыңдаған топтары мекендеді. Олар лагерьдің бүкіл аумағына орналастырылды: теміржол салды, өздеріне барактар, мал қоралар, күзеттегі жауынгерлерге казармалар, бастықтарға тұрғын үйлер салды. Құрылысқа көбінесе ескі үйлердің материалдары пайдаланылды, «бейіттердің саман кірпіштерін пайдалануға тыйым салынды», алайда ол тыйым кейде сақталған жоқ. Бейіттердің бұзылу фактісі Қарағанды облысының Жаңарқа ауданында кездесті. Бұл туралы аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы Ж. Сүлейменов Қарағанды обкомының бірінші хатшысы Галайдинге арнаулы хат жолдады. Хатта былай делінген: «Аудан аумағында Карлаг бөлімшелерін салу кезінде Ортау, Алабас, Жайдақсу шатқалдарында Карлаг қызметкерлері қазақтың атақты адамдарының бейітін бұзды. Атақты Жидебай Сыздықтың және басқа да кісілердің бейіттері бұзылды, мал қораға айналдырылды». Карлаг басқармасы тек қана ОГПУ (НКВД) ГУЛАГ-қа, Мәскеуге бағынды. Республикалық және облыстық партия, кеңес органдары лагерь қызметіне ешқандай ықпал ете алмады. Бұл өзі тізгіні Мәскеудегілердің қолында болған отарлық үлгідегі құрылым еді. Мәні бойынша ол мемлекеттің ішіндегі мемлекет болды. Оның өзіндік шынайы өкіметі, қару-жарағы, көлік-құралдары, поштасы мен телеграфы болды. Көптеген бөлімшелері – «нүктелері» бірыңғай шаруашылық тетікпен байланыстырылды, олардың өзіндік мемлекеттік жоспары болды.

Карлагтың құрылымы да мейлінше күрделі еді. Оның көптеген бөлімшелері болды: әкімшілік-шаруашылық (ӘШБ), есепке алу, бөлу бөлімі (ЕББ), бақылау-жоспарлау бөлімі (БЖБ), мәдени-тәрбие бөлімі (МТБ), кадрлар, жабдықтау, сауда, жедел-чекистік, қаржы, көлік және саяси бөлімдер. Осы соңғы бөлім ГУЛАГ басқармасына ай сайын 17 түрлі есеп жіберіп отырды. Жоғары тиімділік (арзан жұмыс күші, оған қоса қорлар құнының, аммортизациялық шығынның төмендігі) өндірісті кеңейтуге жағдай жасады. Карлаг шаруашылығының негізгі бөлігі Қарағанды мен Ақмола облыстарының аумағында жатты. Егер 1931 жылы Карлаг аумағы 53 000 гектар болса, 1941 жылы 1 780 650 гектар болды. Егер 1931 жылы Карлагта 14 бөлімше, 64 учаске болса, 1941 жылы 22 бөлімше, 159 учаске, ал, 1953 жылы 26 бөлімше, 192 лагерь нүктелері болды. Әрбір бөлімше өз кезегінде бірқатар шаруашылық бөлімшелеріне бөлініп, учаске, нүкте, ферма деп аталынды. Лагерьде 106 мал шаруашылығы фермасы, 7 бақша учаскесі мен 10 егістік учаскесі болды. Бөлімшелер мен учаскелердің лагерь орталығынан қашықтығы 5 шақырымнан 650 шақырымға жететін. Карлаг аумағы 1950 жылы 2 087 646 гектар, яғни 20 876 шаршы шақырым болды, соның ішінде егістік – 111 886 га, шабындық – 337 670га, жайылым – 1 378 999 га.

Лагерьдегі ауыл шаруашылығының үлес салмағы 58,5 пайызды, өнекәсіптікі -41,5 пайыз болды. Ауыл шаруашылғының екі бейіні болды: өсімдік шруашылығының үлес салмағы -51,8 %, мал шаруашылығы -48,2 % болды. Карлаг тұтқындарының жалпы саны кейбір жылдар бойынша келесідей: бір кездері тұтқындар саны 75 мың адамға өсті. Бұл адамдар лагерьдегі барлық қиындықтарға төзіп бақты, моральдық және басқа да ауыртпалықтарды көтеріп, адамгершілік қасиеттерін сақтай білді.

Жезқазған қаласы мен кен металлургия комбинатының құрылысы 1936 жылы басталды. 1940 жылы Кеңгір өзенінің жағасында бұрынғы пионер лагерінің орнына КСРО Ішкі істер министрлігінің аса ірі Жезқазған лагері құрылды. Үлкен Жезқазғанның жұмыс істеп тұрған және салынып жатқан нысандарының бәрі НКВД-ның қарауына беріліп, «Жезқазған еңбекпен түзеу лагері және НКВД комбинаты» деп, ал Жезқазған қаласының құрылыс алаңы «НКВД-нің Кеңгір құрылыс ауданы» деп аталынды.

Өнеркәсіп пен құрылыс нысандарында 7 мыңнан астам тұтқындар жұмыс істеді. Ең әуелі Кеңгір су қоймасының бөгені мен жылу электр орталығы салынды. Тұтқындардың күшімен ұзындығы 400 шақырымнан астам Жарық станциясынан Кеңгірге дейін теміржол тармағы тартылды. Құрылыс нысандарының ұлғаюына байланысты тұтқындардың саны да өсе түсті. Рудниктерде 3117, Жезқазған марганец кенішіне тартылған теміржол құрылысында 2731, Жезқазған кенішінде 2100, басқа да өнеркәсіп нысандарында 1553, азаматтық құрылыста 1901, Байқоңыр көмірін өндіруде 300, ауыл шаруашылығы жұмыстарында 338 тұтқын жұмыс істеді. 1941 жыл ішінде комбинат пен лагерь 52 млн сом капитал салымын игерді және құрамында 1500 тонна мысы бар 53 мың тонна мыс кенін қазып шығарды. 1941 жылдың 1 қаңтарында комбинатта барлығы 1784 ерікті жұмысшылар, соның ішінде 780 жұмысшы жұмыс істеді. Бұдан басқа мың адамдай күзет және лагерь әкімшілігінің қызметкерлері болды. Осы жылы тұтқындардың жаңа легі келіп қосылды. Кеніштердегі жұмысшылардың саны едәуір ұлғайды. 1942 жылы 605 мың тонна мыс кені қазып шығарылды (19800 тонна мыс). Шығарылған кендер Балқашқа, Қарсақпай мыс зауытына, Орал зауыттарына жіберілді. Соғыстың алғашқы жылдары алдында істен шыққан төрт шахта іске қосылды. Бес шахта қосалқы болды, ең бірінші ірі № 31 шахта іске қосылды [4].

1942 жылы Үлкен Жезді далалық өзеннің құмды жағалауында шамамен екі ондық уақытша барактар пайда болды. Бұл жерде тұтқын құрылысшылар мен болашақ Жезқазған марганец кенішінің пайдаланушылары орналастырылды. КСРО ХКК шешімінен және кеніштің құрылысы басталғаннан кейін 38 күн өткен соң 1942 жылдың 12 маусымында марганец кенінің алғашқы тонналары шығарылып, тұтынушы зауыттарға жіберілді[5].

Соғыс жылдарында Жезқазған кеніші Магнитогорск және Кузнецк металлургия комбинаттарының марганецке деген қажетін елеулі түрде қанағаттандырып отырды. Тұтқындардың бұндай еңбектегі ерлік нәтижелері лагерьге еңбексүйгіш, жоғары білікті мамандар мен инженер-техник қызметкерлердің әкелінуімен түсіндіріледі. Ұлы Отан соғысы жылдары Жезқазған КСРО-ның қорғаныс өнекәсібіне мыстың жартысынан астамын және марганецтің 70 пайызын берді.

1941-1942 жылдары Жезқазған лагерінде контрреволюциялық қылмысы үшін 1830, қарақшылық пен кісі өлтіргені үшін 548, шекараны жасырын түрде бұзғаны үшін 108, әскерден қашқаны және соғыс қылмыс үшін 477, басқа да қылмыстары үшін 9050 адам отырды. Осы соңғы, «басқа да қылмыстары үшін» отырғандардың арасында ешқандай жазығы жоқ жұмысшылар, колхозшылар, инженерлер және басқа да мамандық адамдары, НКВД-нің нұсқауы бойынша құлдық жұмысқа жіберілген адамдар көп еді. Олар айыпты болғандықтан емес, құрылыста, шахталар мен кеніштерде қажет болғандықтан лагерьлерде отырды. 1945 жылдың наурыз айында Карлагтың Кеңгір бөлімшесі негізінде соғыс тұтқындарына арналған №50 лагері құрылды. Жылдың аяғына дейін ол № 39 лагерьге айналдырылды. Тұтқынға түскен неміс жауынгерлерінің алғашқы 8 мың адамдық эшелоны Кеңгірге 1945 жылғы 23 сәуірде келіп түсті.

1946 жылға дейін ерекше қауіпті қылмыскерлер, «халық жаулары», «отанын сатқандар», «контрреволюционерлер» үшін құрылған Жезқазған лагері Карлагтың қарамағында болды. Егер Карлаг патшалы Ресейдің еңбекпен түзеу колониясы принципі бойынша құрылған болса, Степлаг Герман концлагерьлерінің принципі бойынша құрылды. Егер Карлаг тұтқындары негізінен ауылшарушылығымен айналысса, Степлаг тұтқындары тек қана өнідірістік кәсіпорындарда жұмыс істеді. Лагерьдің бұрынғы тұтқыны Р. Ахметов былай деп еске алады: «Біздер фашистік концлагерьдегідей тұрдық. Мұнда әрбір тұтқынға арнаулы шифр-номер берілетін. Бізді ешқашан аты-жөнімізбен атамайтын, шифр-номерімізбен шақыратын. Әр бригадада 15-20 адамнан болды. Тұтқындар мыс кенін шығаруда жұмыс жасады. Бұрғылау құрғақ күйде жүргізілгендіктен, бос қазбаның шаңы туберкулез және силикоз ауруларына алып келетін. Тұтқындардың жағдайы өте ауыр болды. Барлық жағдайлар тұтқындардың ашу-ызасын тудырды. Тұтқындар дұрыс тамақтанбады, дұрыс ем қабылдаған жоқ, үнемі қорлады. Бұлардың барлығы наразылыққа алып келді. 1954 жылы 16 мамырда Степлагта атақты көтеріліс бұрқ ете түсті. Ол бүкіл ГУЛАГ жүйесін дүр сілкіндірді. Степлаг тұтқындарының көтерілісі 40 күнге созылды. Олар үкіметке ұйымдасқан түрде қарсылық көрсетті. Көтерілістің басында Кеңес Армиясының неміс тұтқынында болған әскери интеллигенциясының өкілдері тұрды. Бұлар ақылды, сауатты, батыл шешім қабылдайтын адамдар еді.

Көтеріліс соғыс техникасының және тұрақты армия бөлімінің күшімен асқан қатыгездікпен басылды. Көтеріліс басшылары тұтқындалды. өлгендер мен жарақаттанғандар көп болған, тірі алған куәгерлердің айтуынша 600 адам өліп, жарақаттанған. Кеңгір өндірістік-жоспарлау бөлімінің материалдары бойынша 700-ден астам өліп, жарақаттанған». Кеңгір бөлімшесіндегі тұтқындардың қарсылығы бұрын өмір сүрген және өмір сүретін лагерьлер тарихында аса маңызды орны бар оқиға. Кеңгір көтерілісінен кейін бүкіл ГУЛАГ жүйесіндегі каторгалық ерекше лагерьлер жойылды.
Әдебиеттер тізімі
1. Доклад Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева

на четвертой сессии Ассамблеи народов Казахстана (6 июня 1997 года).

2. Кузнецова Е. КарЛАГ: по обе стороны «колючки». – Сургут: Дефис, 2001. – 355 с.

3. Шубин А.М. Карлаг в 40-х годах. Из фондов Центрального архива МВД СССР // Советские архивы. – 1991. – № 6. – С. 30 – 38.

4. Шаймуханов Д.А., Шаймуханова С.Д. КарЛАГ. – Караганда, 1997. –175 с.

5. Дильманов С. Трудовое использование заключенных в сталинских лагерях в 30-50 годы // Высшая школа Казахстана. – 2001. – № 2. – С. 176 – 191.

6. Дик В. Карлаг: история судеб // О чем не говорили. – Алматы, 1990. – 254 с.