Ќазаќстан республикасы білім жєне ѓылым министрлігі

188 
Жинақ кіріспесі орнында «Батырлар жырының әдебиеттегі орны» 
деп аталған С.Мұқановтың алғысөзі беріледі. Таптық тұрғыда 
жазылған бұл кіріспеде фольклор атаулығы тарихи принціп 
тұрғысынан бағалау орын алған. Мұның бәрі Кеңес үкіметі 
ғалымдары тәрізді С.Мұқановтың да фольклорды, яғни осы ғылыми
жинақты саясат құралы есебінде қолданғандығын танытады. Ендеше 
бір кітап ішіне фольклордың бір жанрын ғана топтастырып 
жариялауы С.Мұқанов ізденісінің жақсы, ұтымды жағы болса, ал
фольклорға таптық тұрғыдан келуі кезең ерекшелігімен түсіндіріледі. 
Жинақ іштей 8 бөлімге ажыратылған, әрқайсысында жекелеген 
мақсат көзделген. Мәселен, бірінші бөлімде қазақ халық әдебиетін 
халықтың ең қымбат қазынасы екендігі айтылса, екінші бөлімде
фольклордың ұсақ жанрларымен қатар сюжетті, көлемді жыр үлгілері 
бар екендігі, олардың өзіндік ерекшеліктері т.б. баяндалады. 
Зерттеуші батырлар мен тарихи жырларға тоқтала отырып, 
олардың ішіндегі біраз нұсқалардың («Едіге», «Қобыланды», 
«Алпамыс», «Шора», «Қамбар», «Тарғын», «Қарасай-Қази», «Ер 
Көкше», «Бөкембай». «Кенесары-Наурызбай» т.б.) Қазан төңкерісіне 
дейін де, кейін де басылып таралғанын, тек «Шора» мен «Ер Көкше»
тәрізді жырлардың көлемі шағындау орын алғанына назар аудартады. 
С.Мұқанов ел ішінде олардың ұзақ түрлері табылып жатқанын да 
ескертеді: «Мәселен, Алма-Ата облысы Қаскелең ауданының 
колхозшы ақыны Сәдібек Мүсреп ұлынан жақында жазылып 
алынған «Шора батыр» бұрынғы «Шорадан» көлем жағынан бес-
алты рет үлкен, көркемдік жағынан анағұрлым құнды»,- деуінен 
[257, 7
б.
], біз, біріншіден, нұсқаның жазылынып алынуына қатысты 
құнды паспорттық дерек көздерін аңғарсақ, екіншіден, нұсқаларды 
бір-бірінен ажыратқанда: оқиғасында, мазмұнында, кейіпкерлерінде, 
олардың іс-әрекеттерінде, мәтіннің тілі мен стилінде т.с.с. нақты 
өзгешеліктер бар ма, ол жағы ескерілмегені де байқалады. Тек көлемі 
қомақтылау, көркемдік жағы анағұрлым құнды деген жалпылама 
сипаттаулар ғана келтірген.
Сонымен қатар жоғарыдағы жырларға қосымша жаңадан
жиналғандармен («Орақ-Мамай», «Базар», «Қазтуған», «Ағыбай», «Ер 
Есім», т.с.с.) қатар, түрік тілдеріне қатысты елдер әдебиетіне ортақ
жырлардың да («Қасым хан», «Көрұғлы», «Рүстем дастан», 
«Сейітбаттал»т.б.) қағаз бетіне түскендігі айтылса да, олардың 
жазылынып алыну паспортына, яғни оның қашан, кімнен, қалай т.с.с. 
хатталғанына қатысты ақпарат көздері назардан тыс қалып отырған. 
Одан әрі С.Мұқанов батырлар жырының қағаз бетіне түсе бастауы 
ХІХ ғасырдың орта кезінен басталады дей отырып, оған дейін халық 

189 
әдебиеті ауыздан-ауызға көшкендіктен талай өзгерістерге түсіп, 
бірталайының оқиғалары араласқан, өзгергендігін ескертеді. Мысал 
ретінде, «Едіге» жырын 1841 жылы Жұмағұл ақыннан Шоқан әкесі 
Шыңғыс Уәлихановтың жазып алған болуы керек дей отырып: «Ер 
Тарғын», «Ер Сайын», «Ер Көкше» жырларының үшеуін де ХІХ 
ғасырдың 60- шы жылдары жазып алып бастырған В.В. Радлов 
екендігі; 1886 жылы Қазанда «Алпамыс», 1913 жылы Орынбор 
қаласында «Қобыланды» жыры басылғандығы; өзге бірнеше батырлар 
жырының Қазан төңкерісінен кейін Ә.Диваев және тағы басқалардың 
редакциясымен шыққандығы т.с.с. айтылады.
Қазақ фольклортану ғылымының Кеңес дәуіріндегі даму 
ерекшелігін ашу үшін алдымен әр жылдары шыққан түрлі
фольклорлық жинақтарды саралау қажеттігі туады. Кез келген 
отарлаушы тәрізді коммунист басшылары да басты шабуылды ұлттық 
идеология, ұлттық сана, басқа ұлт тілдерін бірте-бірте жоюға
бағыттағанда, халықаралық деңгейде және мемлекет ішінде де өз 
теріс ниеттерін өтірік жамылғымен, әдемі ұранмен сәтті бүркей 
білген. Міне, сол әдемі ұранды дәлелдеу үшін ара-тұра түрлі 
фольклорлық жинақтарға рұқсат бергенде де, билік басындағылар сол 
кітаптарды шығаруды да өздерінің түпкі мақсаттарына, ұлттық 
сананы бірте-бірте тұқырта беру ниетіне бағыттауды естен 
шығармаған. Сондықтан да фольклор кітаптарын жариялағанда,
ондағы шынайы ұлттық сана, психология орнына, жасанды «таптық» 
жіктелуді қалыптастыру саясаты сол кезеңде фольклорлық үлгілерді 
баспаға әзірлеушілерге және оған түсінік берушілерге де шешуші 
ықпал жасап отырды. Әйтсе де, ол үлгілерге берілген жасанды 
түсініктерді қабылдауға, біріншіден, қалың бұқараның онша дайын 
болмауы, екіншіден, «жасанды» нұсқалармен қанша көмкерілсе де, 
нағыз көркем туындылардың өзіндік бояуымен жетуі,- бәрі фольклор 
арқылы бір жағынан, «таптық сана» элементтері енуіне бастаса да, 
көбінесе тікелей айтылмай-ақ ұлттық сананың жоғалмауына, тіпті 
өрістеуіне де жол аша алды. Соның бір көрінісі белгілі жазушы 
С.Мұқанов құрастырып әзірлеген фольклор үлгілері десек, сол 
мәтіндерді ұсынудағы жетістіктер мен қатар әміршілдік жүйе
ықпалымен және осы ғылымның ішкі өзіндік талаптарын жете 
ұғынбаудан туған «ағаттықтар» да орын алуы заңды еді. Даму дегенді 
тек алға басу емес, кейін шегіне отырып та, сүріну көмегімен, 
сүрінбеуді үйрену жолы деп есептесек, сол кездегі «асыра сілтеу»
зардаптарын айта отырып, фольклор текстерінің фольклортану 
ғылымының ұлттық сананы сақтап қалуда көп көмек болғанын айту 
да қажет. 

190 
С.Мұқанов құрастырып шығарған «Батырлар жыры» жинағының
басты бір ерекшелігі, маңыздылығы- ол жинақ соңынан берілген 
ғылыми түсініктемесінде [257, 592-600
б.
], әрбір кірістірілген 
нұсқаның жазылынып алыну паспортына қатысты дерек көздерінің 
қамтылуы дер едік. Себебі түрлі себептермен мәтіннің дерек
көздерін не бұрмалау, не көрсетпей т.б. кету ғылымға нақтылық пен 
дәлділіктен ауытқуға әкелетіні сөзсіз. 
Бұл кітаптағы алғашқы түсініктеме «Едіге батыр» жырына 
берілген [257, 592-594
б.
]. С.Мұқанов: Едігенің тарихта болғандығын; 
1385-1406 жылдары Алтын Ордада хандық құрған Тоқтамыс ханның 
тұстасы болғанын; Едігенің Тоқтамыс ханмен араздасып, оны 1406 
жылы өлтіргенін сөз етеді. Ал Тоқтамыс ханның баласы 
Қадірбердінің әкесінің кегін алып, 1419 жылы Едігені өлтіргенін 
тарихи материалдар негізінен алынды десе де, оның нақты қай еңбек
екені көрсетілмейді. Оның есесіне «Едіге батыр» жырының түрлі 
нұсқалары сақталғанын, оның бірін- қазақ оқымыстысы 
Ш.Уәлиханов жазып алғанын діттей отырып, ол үлгінің ғалымның 
«Шығармалар» жинағында 1904 жылы С.-Петербургте орыс тілінде 
басылғанын; ондағы Едігенің арғы тегі араб болғанына сілтеме орын 
алғанын сөз етеді.
Ал, басқа да бір мәліметтерде Едігенің атасы Бабай түкті
шашты Әзиз делінсе де, ол мәліметтердің нақты қайдан алынғаны 
көрсетілмейді. Мәселен: «Басқа мәліметтерде Едігенің атасы Бабай 

жүктеу/скачать 2.24 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: