Ќазаќстан республикасы білім жєне ѓылым министрлігі

197 
ақын да өз намысы үшін емес, ру намысы үшін түседі»,- деген 
тұжырымға [264, 4
б.
], «рушыл ескі әдебиет» деген сөздік 
қолданыстарға бейімдеген сол замандағы әдебиет пен мәдениетті т.б. 
«тап тартысы» тұрғысынан қарастырған көзқарастың ықпалы тигенін 
көреміз. Жалпы ақын болу үшін ақындық күшін көп алдында тану 
керектігі де; бұрын ақын деп танылғанмен қолма-қол өлең шығарып, 
әріптесінен асып түскенде ғана оның ақындығы ерекше бағалатыны 
т.б. жете сөз болады. 
Одан әрі С.Мұқанов айтыста қалыптасқан, даяр өлең аз 
болатындығына; айтыс өлеңін ақындар жаңадан өз аузынан 
шығаратынына, суырып салмалылығына т.с.с. назар аудартады. Қазан 
төңкерісіне дейін қазақ фольклорын Ш.Уәлиханов, В.В.Радлов, 
Ә.Диваев т.б. жинағанмен айтыс жанрын жинап, бастырған белгілі 
ғалым В.Радлов қана деуі ғалым С.Мұқанов тарапынан айтылған
асығыс пікірі ғана. Ал айтыс өлеңдерін көбірек жинау ісін жолға 
қойған КСРО Ғылым академиясының Қазақстандық филиалы деуі, 
осы істің негізінде барып «Айтыс» жинағының І томы кітап болып
басылып отырғаны сөз болуы т.б. – бәрі ХХ ғасырдың бірінші 
жартысындағы қазақ фольклортану ғылымының жеткен жетістігі
екені даусыз. 
Кітаптың ішінде С.Мұқанов алғаш рет айтыстың 6 түріне (әдет 
айтысы, өлік пен тірінің айтысы, тұрмыс-салт айтысы, жұмбақ 
айтысы) арнайы тоқталады [264, 5-11
б.
]. 
С.Мұқанов «әдет айтысы» деп арнайы тоқталатыны [264, 6-7
б.
]: 
ол –қыз ұзатарда айтылатын «жар-жар» үлгісі. Бұл жар-жар жанры 
айтыстан гөрі тұрмыс-салт жырлары ішіндегі үйлену-салт өлеңдеріне 
жататыны белгілі. Демек мұндай жанр ажыратуда сәйкессіздіктің
тууы сол тұстағы ғалымдардың өзіндік классификациясынан туады.
Ал, «бәдік» айтысына келгенде [264, 7-8
б.
], С.Мұқанов «ескі» 
қазақ ауылының ұғымында адамды, малды ауыртатын аурудың өз 
иесі болатынын; Іслам дінін қабылдағанға шейін қазақ елінде ескі 
діннің қалдығы «бәдік» сықылды ұсақ құдайлардың көп 
болғандығын; қыз-бозбала жиналған жерде бір қыз бен бір жігіт 
айтысып, өлеңдерінің аяғын «көш, көш!» деп бітіретінін; бұл «көш, 
көш»» бақсылардың ауруды көшіру салтынан ауысқандығын т.б. 
дұрыс түсіндіреді.
Келесі «дін айтысы» - деген тақырып қойылған тұжырымдамаға 
келгенде [264, 8
б.
], С.Мұқанов алдымен қазақ даласына діннің, 
әсіресе Іслам дінінің таралу тарихына тоқталады. Сондай-ақ Іслам 
дінін қазақ халқына тарату, үгіттеу үшін т.б. қожа-молдалардың 
поэзияны, әсіресе айтыс жанрын көп қолданғандығын; ақындар 

198 
айтысы арқылы Құдайды, Мұхаммед (Ғ.С.) пайғамбарды, Мұхаммед 
(Ғ.С.) тұтынған Іслам заңдарын халыққа сіңіртуге тырысқанын т.б. сөз 
етеді. Дегенмен, қазіргі таңда «дін айтысы» деген атаудың өзінің
фольклортану ғылымында қолданыстан шығып қалған. «Өлік пен 
тірінің айтысы»- дегенде [264, 8-9
б.
], С.Мұқанов Іслам дінінің 
заңында өлікке дауыс шығарып жылау, әсіресе, әйелге жылау күнә 
десе де, қазақ халқы еш уақытта бұл шартты орындамағанын 
ескертеді.
Ал, «Тұрмыс-салт айтысында» [264, 9
б.
], С. Мұқанов екі 
ақынның өз елінің, өз руының шаруашылық хәлін, салтанатын, 
тіршілік қалпын, өзіне қарсы айтысқан ақын руындағы т.с.с. 
кемшіліктерді тізбектеуден келетінін баяндайды: «... Бұл жүйелі 
айтыс әртінгі рушылық заманнан келе жатуға тиіс; бірақ бертін 
кезде байлар ақындарға жалпы рудан гөрі өзін, өз байлығын, өз 
дәрежесін мақтатуға тырысқан»,- деген [264, 9
б.
]тәрізді, «тап 
тартысы» тұрғысынан жазылған ой-пікірі де бар. 
Соңғы «жұмбақ» айтысының аты да, заты да айтыс жанрына 
сәйкес келеді [264, 9-11
б.
]. Бұл жүйелі айтыс шешендікті, 
тақырыптылықты т.б. қажет етеді дей отырып, С.Мұқанов біреуі 
жұмбақпен сұрау берсе, екіншісі оны қолма-қол шешіп, жауабын тез 
өлеңмен айтуға тиісті екенін дұрыс ескертеді. Бұл айтыста 
қозғалатын тақырыптар әр алуандылығымен ерекшелетіні, тіпті Іслам 
дінін дәріптеуге де арналатыны т.б. автор тарапынан сөз болады. 
Сондай-ақ айтыстың: ғашықтық айтыс, өтірік айтыс, жануар мен 
адамды айтыстыру, жануар мен жануарды айтыстыру т.с.с. түрлері де 
бар екендігі айтылады. Осы орайда, жалпы айтысты фольклордың 
жеке жанры ретінде қарастырудың өзі фольклортану саласындағы 
елеулі қадам екенін бағалай отырып, фольклордың ішкі жанрлық 
түрлерін жіктеуге келгенде сәйкессіздіктер кездесетінін де ескерген 
жөн. Екіншіден, кітап алғысөзінде әр жанрдың өзіндік ерекшеліктері 
сөз болудың орнына, көбінесе әр жанрдың саяси мәніне, Кеңестік
жүйеге сәйкестігіне орай жазылып, біраз үлгілердің біржақты, теріс 
сынға ұшырауы т.б. да өткен әміршілдік жүйе әсеріндегі ғылым 
саласында орын алған кемшілік екенін ашып айту қажет. Осындай 
кемшіліктеріне қарамастан сол заманның өзінде өзіндік ұлттық 
терминдік ұғымдарды ойластыру, іздестіру т.б. жұмыстары жүргізілуі, 
тіпті қазіргі заманға сәйкес келмесе де т.б.- бәрі сол тұстағы қазақ 
фольклортану ғылымының өзіндік даму үстінде болғанын дәлелдей 
алады. 
Сондай-ақ «ескі» ауыз әдебиет түрлерінен сол кезде ауылдың 
әдетіне кіріп, түрі сақталып, мазмұны өзгерген, тек айтыс жанры 

199 
екендігі; айтыстың колхозды ауылдың тұрмысында мықты орын 
тепкендігі; ол «колхоз» айтыстарының әрі толық жиналмағандығы; ол 
айтыстарда жаңа социалистік ауылдағы, социализм қоғамының жаңа 
мінез-құлқы, ой-пікірі, талабы, ынтасы, қайраты, ісі, мақсаты 
көрінетіндігі; айтыс жанрын зерттеу, ұғу, түсіну, талдау, талқылау, 
бағалау болашақ ғылымның алдында тұрған кезекті мәселе екендігі 
т.б. айтылған.
Жинақ ішіне: «жар-жардың» 6 нұсқасы (әдетте бұл жанр тұрмыс-
салт жырлары ішінде қарастырылады-Н.Ж.); «Қыз бен жігіт» 
айтысының 4 үлгісі; «Екі қыз бен бір жігіт» айтысы- бәрі 18 беттен 
тұратын мәтіндер бірінші бөлімде «әдет айтыстар» атауымен 
берілген. Ал, «Жігіт пен қыздың айтысы» атты екінші бөлімге: 
«Кішкентай қыз бен Оспантай», «Әсет пен Кәріпжамал», «Омарқұл 
мен Тәбия», «Біржан мен Сара», «Мәнсұр мен Дәме қыз», «Ұлбике 
мен Күдері қожа», «Мұрат пен Тыныштық», «Мұрат пен Жантоқ», 
«Кеншімбай мен Ақсұлу» айтыстары т.б.- бар-жоғы 147 беттен 
тұратын 9 айтыс мәтіні топтастырылған.
Түйіп айтқанда, айтыс үлгілерінің ғылыми жинағы Кеңес үкіметі 
тұсында алғаш жиналып, басылым көруі қазақ фольклортану 
ғылымының сол тұстағы жетістігі десек, ал ол мәтін үлгілерінің қалай 
қағаз бетіне түскендігіне қатысты мәтін паспортының толтырылмауы, 
не көрсетілмеуі т.б. – бәрі бұған дейін айтып өткеніміздей, ғылымның 
балаңдылығымен, әрі ғалымдардың арнайы фольклортанушылық
білімі болмауымен түсіндіріледі. 
ХХ ғасырдың бірінші жартысында, сондай-ақ «Правда», 
«Комсомольская правда», «Известия», «Рабочая Москва» газеттері 
мен «Наши достижения», «30 дней», «Дружба народов», «Народное 
творчество» 
журналдарында, 
республикамызда 
шығатын 
«Казахстанская 
правда», 
«Социалистическая 
Караганда», 
«Литературный Казахстан» сияқты газет, журналдарда халық ауыз 
әдебиетінің тәуір деген үлгілері орыс тіліне аударылып жарияланды 
[265]. 
Ендігі жерде мұндай игілікті істер кітап бетінде де көріне бастады. 
М.Әуезов, С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев сияқты жазушыларымыз орыстың 
ақын, жазушы, аудармашылары- Соболев, Пеньковский, Тарловский, 
Алтайский, Сельвинский, Никольскаялармен бірлесіп көптеген 
жұмыстар істеді. Мәселен, М.Әуезов «Қазақ антологиясының» 
(«Песни степей». М. 1940) ауыз әдебиеті бөлімінде жарияланған 
текстерді іріктеп алып, осы бөлімге кіріспе ретінде көлемді мақала 
жазған [266]. «Антологияға» батырлар жыры («Қобыланды 
батырдан», «Ер Тарғыннан», «Қамбардан» үзінділер бар), тұрмыс-салт 

200 
жырлары («Қозы Көрпеш-Баян сұлудан», «Қыз Жібектен», «Айман-
Шолпаннан» үзінділер бар), ертегілер («Қырық өтірік», «Жиренше 
мен Қарашаш», «Кедей мен бай», «Алдар көсе мен Шығайбай», 
«Алдар көсе мен шайтандар») мал жайындағы өлеңдер, әдет-ғұрып 
өлеңдері, мақалдар мен жұмбақтар енген. Бұл текстерді орысшаға 
аударғандар- М.Тарловский, Л.Пеньковский, Вс.Рождественский. 
Халық ауыз әдебиетін өте жетік білетін М.Әуезов сияқты көрнекті 
жазушыларымыздың 
орыс 
ақын, 
жазушыларымен, 
аудармашыларымен достасып жұмыс істеуі ғылымға көп пайда 
келтірді. Осы «Антологияда» жарияланған мәтіндер кейінгі жерде 
басқа жинақтарда әлденеше рет қайтадан басылды [267]. 
Қорыта айтқанда, ХХ ғасырдың Қазан төңкерісінен кейінгі 
кезеңде баспасөз беттерінде басылым көрген фольклорлық үлгілер: 
біріншіден, газет шығарушылар тарапынан фольклордың кімнен, 
қалай алынғаны турасында деректер мен фольклорлық мәтіндерді 
жинаушылар есімдерінің көрсетілуімен ерекшеленеді. Екіншіден, 
ел аузындағы үлгінің қай тәсілмен қағаз бетіне түскені, көбінесе 
ауызба-ауыз жинау тәсілі арқылы хатталғаны анықталды. Үшіншіден, 
тіпті ол мәтіндер кімдердің аузынан, қай елді-мекенде т.б. жазылып 
алынғанына қатысты паспорттық деректердің толықтығымен көзге 
түсті. Төртіншіден, баспасөз беттерінде жарияланған үлгілер әрі 
белгілі ғалымдар тарапынан жиналса, сондай-ақ әуесқойлар 
тарапынан да жиыстырылғаны т.с.с.- бәрі мәтін жарияланымына, 
сапасына әсер етіп отырды.
Сонымен қатар Кеңес үкіметі тұсында жарияланған мақалалардың 
дені қазақ фольклорын әрі жинау, әрі жариялау, әрі зерттеу 
мәселелеріне арналған. Бұл материалдардың жиналып, баспа бетінде 
жариялануы, оған кең назар аударылуы т.б.- бәрі фольклортану 
ғылымы тарихында баспасөз басылымдарының маңызды қызмет т.б. 
атқарғанын діттейді. 
Қазан төңкерісінен кейінгі кезеңдегі фольклортану ғылымында 
орын алған басты кемшіліктерге келетін болсақ: бірі- Қазан 
төңкерісіне дейінгі жарық көрген фольклор үлгілерінің қайта басылым 
көрмеуі дер едік. Тіпті, ол нұсқалар ара-тұра шыға қалған жағдайда 
кезең ерекшелігіне сай түрлі өзгерістерге, редакциялануларға, 
түзетулер мен қысқартуларға т.б. ұшырауы т.с.с. фольклортану 
ғылымы дамуына көп кедергі келтіріп отырды. 
ХХ 
ғасырдың 
алғашқы 
жартысында 
қазақтың 
ұлттық 
фольклортану ғылымы жалпы филологиялық ғылымның өзінше 
саласы ретінде көріне бастады. Фольклор үлгілері ғылыми мақсатта 
жинала бастады. Сондай-ақ академиялық, не арнаулы фольклорлық 

201 
жинақтар т.б ғылыми тұрғыдан алғаш зерттеле бастады. Фольклорды 
белгілі фольклорист ғалымдармен қатар әуесқойлардың, яғни тек 
саяхатшылар емес, дәрігер, қызметкер, мұғалімдер де жинай бастады. 
Фольклорлық мәтіндер орталық газет-журналдармен қатар, Ресей 
ғылым академиясы тарапынан ұйымдастырылған түрлі жазбалар 
бетінде басылым көрді. Сондай-ақ фольклор нұсқалары көлемі әр 
түрлі кітаптар, хрестоматиялар, оқулықтар, жинақтар т.б. ішінде 
жарық көруі т.б.- бәрі сол дәуірдегі қазақ фольклортану ғылымының 
даму ерекшелігі болып табылады. 
ХХ ғасырдың алғашқы жартысында ғылыми сипаттағы 
басылымдарды жариялаудың негізгі мақсаты- төл әдебиетке 
көпшіліктің назарын аудару мен фольклорды маманданған түрде 
зерттеу болатын. Сондай-ақ бұл кезде фольклордың жеке жанрларын 
зерттеудің негізі қаланды. 1930-шы жылдарда халық шығармаларын 
ғылыми жариялау негізі қалыптаса бастады. Бұл басылымдардың 
біразы тілдік мақсатта, біразы фольклорды халықтың өзіндік 
ерекшелігін, салт-дәстүрін, сана-сезімін таныту мақсатында, біразы 
фольклордың жанрлық ерекшелігін ажырату үшін т.б. қолданылды. 
Ғылыми жинақтар іші фольклордың сан жағынан көптігімен де 
және олардың көп нұсқалығымен де, сапалы сұрыпталуымен де т.б. 
ерекшеленді. Жинақтар кіріспесінде фольклордың жиналу тарихы мен 
қазіргі жағдайы, өзіндік ерекшелігі, әлеуметтік табиғаты, фольклор 
мен әдебиеттің өзара байланыстылығы, жинақтың мазмұндық 
тақырыпшалары т.б. сөз болды. 
Ал, басылымдардағы фольклорлық мәтіндер жанрлық жағынан 
топтастырылып 
орналастырылып, 
соңынан 
ескертулері 
мен 
түсініктемелері бірге берілді. Сонымен бірге бұл фольклорлық 
мәтіндер сұрыпталу мен жариялану әдіс-тәсіліне келетін болсақ: 
белгілі бір үлгінің пайда болу мәселесі, шығармалардың идеялық- 
тақырыптық өзара байланыстылығы, халықтық үлгілердің дамуы мен 
таралу ерекшеліктері, әрі әлеуметтік топтарда олардың өзгеру 
мүмкіндіктері т.б.- бәрі ғылыми жинаққа кірген мәтіндердің, көбінесе 
толықтай паспорты толтырылуымен, орындаушылардың аты-жөні 
көрсетілуімен, мәтіннің қағазға түскен күні, уақыты, жері т.б. 
тіркелуімен де құнды болды.

202 

жүктеу/скачать 2.24 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: