Ќазаќстан республикасы білім жєне ѓылым министрлігі
жүктеу/скачать 2.24 Mb. Pdf көрінісі
|
| шығарманың тақырыбы болады»,- дей отырып [294,142
б. ], зерттеуші А.Байтұрсынов өз пікірінің дәлелі ретінде «Айман-Шолпан», «Қобыланды батыр», «Атымтай жомарт» т.б. фольклорлық үлгілердің аттарын келтірген. Демек А. Байтұрсынов ауызша шығарылған фольклорлық нұсқаларды- дәлел көзі, дайын мәтін үлгісінде т.б. сөз өнеріне жатқызған. Мәселен, бірде тіл тазалығы дегенде, ғалым ана тілдің құнарын сақтау үшін тілді шұбарламау керектігін алға тартса, ал сөз тұтыну қажеттігі туса, халыққа ұнаған, жиі қолданыстағы, жалпыға түсінікті сөздерді алу керек дегенді бөліп көрсеткен [294, 151 б. ]. Ал, түсінікті тіл дегенде, дәстүрді сақтау, шығарма халықтығын негізге алу дегенді дұрыс айтқан. Мұның бәрі А. Байтұрсыновтың ана тілінің табиғилығын, тазалығын сақтауда, үлгі, нұсқа ретінде т.б.- дайын фольклорлық мәтіндерді (Асан Қайғы, Ер Тарғын, Ер Сайын, Қобыланды, Жиренше шешен т.б.) келтіре отырып дәлелдеуге тырысқанын көрсетеді. Сөйтіп, фольклор үлгілерінің табиғатына сүйене отырып, ғалым елді мәдениетке үгіттеудегі, кітап жазудағы негізгі мақсат т.б.- ағартушылық екенін айқындаған. Ғалым ел арасында ауызша айтылған: «...Атымтай жомарт, Жиренге шешен, Қаз дауысты Қазыбек...», деген [294, 155-156 б. ], тарихи фольклорлық есім- аттарды белгілі бір теориялық ұғымдарды (көріктеуді- эпитетті), пікірлерді айқындау, дәлелдеу үшін де қолданған. Ғалым теңеуді аңдату үшін дайын мәтін көзі есебінде «Ер Тарғынның астындағы аты- тарланына айтқан сөзінен» 30 жолдық жыр үзінділерін келтірген [294, 156-157 б. ]. Сонымен бірге бейнелеу, алмастыру, кейіптеу, әсірелеу, мегзеу, әсерлеу (арнау, қайталау, шендестіру, дамыту, түйдектеу, бүкпелеу, кекесіндеу) т.б. тәрізді көркем сөздерді аңдату мақсатында фольклор үлгілерінен мақал- мәтелдер, «Ер Тарғын» жыры, «Қобыланды батыр» жыры, «Ер Сайын жыры» т.б. тәрізді халықтық шығармалардан да үзінді келтіріп отырған [294, 158-177 б. ]. Бұл А.Байтұрсыновтың әдебиет қисынына 220 қатысты тұңғыш ғылыми оқулық жазуда болсын т.б.- бәрінде де ұлттық сипат рөлін ескеріп, оның жалғыз бастауы төл әдебиетіміз болып табылатынын дұрыс ажыратқан. Жалпы жоғарыдағы көркем сөзге арналған бөлімдерде белгілі бір әдебиет қисынына қатысты қағиданы келтіргенде, оған дайын дерек, дәлел, мәтін көзі есебінде А.Байтұрсыновтың фольклорды қолдануы көңіл бөлерлік. А.Байтұрсынов фольклорды тек мәтін ретінде ғана қолданбаған, әр фольклорлық мәтінді өзінің тұжырымына, анықтамасына мысал ретінде алған. Мұның бәрі фольклортанушы А.Байтұрсыновтың халық шығармаларын әдебиет теориясына, тарихына қатысты қолданып, ондағы теориялық ұғымдар негізі халықтікі дегенге т.б. назар аудартқанын дәлелдейді. Яғни ғалым фольклордың- филологиялық тұрғыдан әдебиет қисынына, әрі сөз өнеріне қажетті т.б. мәтін көзі ретінде қызмет ете алатынына назар аудартқан. Сонау XVIII ғасырда өмір сүрген орыс ғалымы В.К.Тредиаковский де (1703-1769) өлең жүйесі негізі халықтікі дегенге назар аударта отырып, фольклордың- әдебиет теориясына қажетті материал көзі болатынын діттеген [297]. Тіл әуезділігі тарауына қатысты ғалым еңбегінде әуезділіктің жалпы шарттарын, сөздің дыбыстары құлаққа жағымды-жағымсыз болып құралуын т.б. тілдік тұрғыдан сараптауы барысында фольклордан: мақал- мәтелдерді, «Қобыланды батыр», «Ер Тарғын», «Ер Сайын» т.б. жырлардан алынған үзінділерді т.б. келтірген [294, 177-186 б. ]. Сонымен қатар «өлеңді сөйлемдер» бөлімінде сөздің қара сөз, әрі өлең түрінде жасалатынына көңіл бөлгізе отырып, ғалым дәлел көзі ретінде «Жар-жар» мен «Беташарды» алған [294, 184-188 б. ]. Сондай- ақ А.Байтұрсынов фольклорды - өлең шығару үшін ең қажетті ырғақ ұйқас, екпін, буын, бунақ, тармақ, шумақ т.б. түрлерін ажырату үшін де қолданған [294, 188-208 б. ]. Осы арқылы қазақ әдебиеті тарихында да, қазақ фольклортану тарихында да ғылыми оқулық жазудың ұлттық үлгісін жасауда осы терминдерді тапқан, анықтама берген А. Байтұрсынов фольклорды қаншалықты пайдалану маңыздылығын, қажеттігін аңғартқан. Мәселен, кітапта шежіре туралы сипаттама бар: «Шежіре өткеннен дерек беретін сөздің түрі. Шежіреде жүктеу/скачать 2.24 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|