Ќазаќстан республикасы білім жєне ѓылым министрлігі
жүктеу/скачать 2.24 Mb. Pdf көрінісі
|
| адамдардың жүріс-тұрысы, мінезі өзіне сәйкес келгендіктен әр
халық өзінікі деп біледі. Сәйкес келу себебі ауыздан-ауызға көшкенде әркім өзінше өң беріп, өз заманының салтына, сарынына түсіргендіктен»,- деуінен [294, 231 б. ], біз А. Байтұрсыновтың фольклорды – халықтың мінез-құлығын, әдет- салтын, тұрмыс-тіршілігін танудың т.б. дайын этнографиялық дерек көзі деп қарастырғанын, фольклордың бойында өзіндік ұлттық ерекшеліктің болатынына алғашқылардың бірі болып назар аудартқанын сараптаймыз. Фольклортанушы А. Байтұрсыновтың «Әдебиет танытқыш» (1926) кітабының «Ауыз әдебиеті» атты тарауы бар [294, 232-261 б. ]. Мұнда тұңғыш рет қазақ фольклортану ғылымы тарихында: фольклордың ішкі жанрлық жағдайы, сюжеті, бейнелер жүйесі, тақырыптық- идеялық ерекшеліктері, әрі фольклорлық жанрлардың іштей жіктелу шарттары, фольклордың атқаратын түрлі қызметтері хақында, фольклорға халықтың көзқарасы, фольклордағы тарих пен шындықтың арақатынасы т.б.- бәрі ғылыми жүйеге түсіп, теориялық тұрғыдан, тарихи-типологиялық зерттеу әдісі негізінде сараланған. А.Байтұрсынұлы «ауыз әдебиетін» жұмсалатын орнына қарай, яғни атқаратын қызметіне орай «сауықтама» мен «сарнама» деп екіге бөлген: «...Сауықтама саласына барша сауық үшін айтылатын сөздер кіреді. Сарындама саласына жұрттағы келе жатқан салт сарынымен айтылатын сөздер кіреді»,- деп анықтама берген [294, 232 б. ]. А.Байтұрсыновтың фольклорлық жанрларды жұмсалатын орнына қарай 2-ге топтауы, өз кезегінде кейінгі зерттеушілерге осы мәселе төңірегінде әлі де іздену қажеттігін негіздеп бергені сөзсіз. Мәселен, кейінгі еңбектерде ғалым М.Әуезов ол кезде өзіндік жанрлық ерекшеліктеріне қарай фольклорды 4 үлкен топқа жіктеген, ал Х.Досмұхамедұлы фольклорды 47 жанрға бөлген. Ендеше қазақ фольклортану ғылымында фольклор жанрларын белгілі бір ортақ ерекшеліктеріне қарай алғашқылардың бірі болып, топтау мәселесін көтерген А.Байтұрсынов екені анықталады. Сауықтаманың өзін іштей ертектеме, әрі сауықтама деп қарастырған. Ертектемені ермек үшін айтады дей отырып, іштей: ертегі, ертегісімек, ауыз әңгіме, өтірік өлең, жұмбақ, жаңылтпаш, бас қатырғыш деп жіктеген. Демек зерттеу еңбегінде ғалым фольклордың осы жекелеген жанрларына алғаш рет тоқталып, олардың әрқайсысына ғылыми анықтамалар берген. Мәселен, ертегіні- халықтың қиялымен қисынын келтіріп, қызықты ету мақсатында шығарылатыны, оның ішіндегі уақиғалар мен нәрселер дүниеде жоқ 225 қиял негізінде туындайтыны, ертегілерді әдебиет тарихшыларының адамның жоққа нанған шағындағы сөзі деп ғалым дұрыс есептеген [294, 232-233 б. ]. Сондай-ақ ертегілердің астарлы мағынасы өнегелі, тәлім-тәрбие беру мақсатымен айтылады дей отырып, біріншіден, халықтың ұмытылған сөздері ертегіден табылмақ деп, оның (фольклордың) тілтану жағынан керектігіне баса назар аударғандығы мәнділігі назар аудартады. Екіншіден, бала рухын, қиялын тәрбиелеуге ертегі керектігі, яғни баланың қиялын дамытуға, сөйлеуге үйретуге қажеттігі дәріптелген. Үшіншіден, бұрынғылардың сана-саңлау, қалып-салты жағынан дерек беруімен де ертегі мәнділігі көрсетілген [294, 235 б. ]. Міне, бұдан біз ғалым А. Байтұрсыновтың фольклорды- көненің ізі, дайын тілдік материал, әрі өскелең ұрпақты тәрбиелеу, сөйлету, тілін ұстарту құралы, әрі таным көзі реті, әрі халықтың өткенінен: әдет- ғұрпы, салт- дәстүрі, тұрмыс-тіршілігінен хабар беретін тарихи- этнографиялық дерек көзі деп те т.б. қарастырғанын көреміз. Ал «... елде тұрған адамдар ертегілерді жинап, жоғалмасына қам болу жүктеу/скачать 2.24 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|