Ќазаќстан республикасы білім жєне ѓылым министрлігі
жүктеу/скачать 2.24 Mb. Pdf көрінісі
|
| (жазумен айтылатын сөзді- Н.Ж.) шығармалар болмайды. Себебі
жазу-сызу жоқ жұртта өнер-ғылым болмайды. Ғылым дегеніміз дүниені, яғни табиғатты дұрыс тану. Ғылым жоқ болса, дүниені тану дұрыс болмайды. Дүниені дұрыс танымаған соң, дүние турасындағы мағлұмат жиысатын сана-саңлауы дұрыс болмаған соң, табиғаттың күшін, ісін, қасиетін бұрынғылар теріс танып, теріс әуезе қылған»,- деп, [294, 225 б. ] А. Байтұрсынов дұрыс айтады. Бұл көне заманда жазба әдебиет жоқ кездегі жағдай. Фольклор- жазбаға дейінгі мәдениет. Одан әрі: «Сондықтан бұрынғылардың ертегі сияқты, жырлар сияқты шығарған сөздері біздерге шып-шылғи өтірік көрініп, біздің ақыл арнамызға жуыспайды. Қай халықтың болса, жазу-сызу білмеген заманы болған. Сондықтан ертегі сияқты өтірік сөздер қай халықта болсын бар»,- деген пікірі [294, 225 б. ] ғалым А. Байтұрсыновтың фольклорға- тарихи-типологиялық зерттеу методологиясы тұрғысынан келгенін танытады. Демек ғалым уақыт пен кеңістіктің халық санасына әсерін, шындық пен қиял арақатынасының диалектикалық категория тұрғысынан қарастырылатынына т.б. дұрыс назар аудартқан. Ахмет Байтұрсынов айтыс жанрына да алғашқылардың бірі болып, бұл жанрдың да басты-басты сипаттарын айқындаған. Мәселен, ол «айтыс» сөзінде балуандар күресі тәрізді адамдардың бірін-бірі аңдуы, бағуы, бірін-бірі жығу үшін істелетін түрлі әдіс- амалдар, тәсілдер шоғыры бар екені, олардың бәрі өлеңмен ғана айтыс түрінде қолданылатынын дұрыс айтады [294, 227 б. ]. Айтыс өлеңнің тууы үшін ақындықпен қатар айтыскер ақынның әдіс-тәсілі де болуы керектігіне де, түрлі нәрселер жайынан сөз қозғай білуі де, бірін-бірі сөзбен тосуға даярлығына да баса көңіл бөлген. Сондай-ақ айтысқа- халықты тәрбиелеу құралы ретінде қарауына да, адамның 223 келеңсіз мінез-құлықтары сыналуына да, халық алдында орындалатынына да, айтысты- халық өмірінің айнасы деп қарауына да, айтыстың қазақ ауыз әдебиеті түріне жататынына да т.б. назар аудартуы- бәрі ғалым А. Байтұрсыновтың айтысты зерттеуге қосқан өзіндік үлесі. Себебі бұған дейінгі зерттеулерде фольклор ішіндегі айтыс жанры жеке бөлініп қарастырылмады. Демек ғалым А.Байтұрсынов алғашқылардың бірі болып, айтысты жеке жанр ретінде әрі ғылыми анықтамасын беруші, әрі ерекшеліктерін талдаған т.с.с. зерттеуші есебінде қазақ фольклортану ғылымы тарихында өзіне лайықты орнын алатыны сөзсіз. Ғалым Ахмет Байтұрсынов әуезе жайынан жазған ескертуінде: жер жүзіндегі жұрттардың шығармалары бір-біріне ұқсас келетіні, олардың көргені, өнегесі, үлгісі бір болғандығы, ол заманда қай халық болмасын табиғатқа тәуелді болғаны; жезтырнақ, жалмауыз кемпір т.б. тәрізді мифологиялық бейнелердің сол анайы заманда туындағанын түсіну үшін сол замандағы халықтың «балалық күйіне» түсу қажеттігі сөз болады. Ал күндегі керемет көрінген нәрселердің ол заманда табиғат сырын білмегендіктен, қорқыныш сезімімен байланыстырыла туғаны бұл күнде (күннің тұтылуы, дауыл тұруы, найзағайдың шатырлауы т.б.) ғылымның тілімен түсіндірілетіні айтылып, оған назар аудартуы т.б.- бәрі А. Байтұрсынұлының фольклорға типологиялық зерттеу әдісі тұрғысынан келгенін, әрі фольклор бойынан көрінетін көне түсініктердің (анинизм, фетишизм, шаманизм т.б.) туу, шығу себебі ол заманда халықтың табиғатқа табынуынан туындағанын, дәлелдеуге тырысқаны сарапталған [294, 228-232 б. ]. Қазақ фольклорында көрініс тапқан халықтың ескі нанымдарын зерттеу- тек қана этнографтар мен тарихшылардың ісі емес. Бұл фольклористер үшін де өте маңызды екенін [299] еске алсақ, ғалым А.Байтұрсыновтың фольклорды тарихилық принцип негізінде зерттеу әдісін өз заманында қолданғанын көреміз. Ал, батырлар жырында кездесетін батырлар бейнесін талдауы, жырдың орындалуы, жыршының рөлі (өз қиялынша өң беріп, көпіртіп, көркейтетіні) т.б. – мұның бәрі А. Байтұрсынов мән беріп, зерттеген аспектілер [294, 230-231 б. ]. Және де ғалым А. Байтұрсынов жоғарыдағы үлгілердің ауызша туып, айтылып, дамитыны, көп нұсқалылыққа байланысты туындаған ерекшеліктер негізінде- фольклорда нақты автор болмайтынын, бүкіл жұрт, ұлт, халық авторы болып саналатынына дұрыс көңіл аудартқан. Бұл фольклордың авторлығына байланысты берілген тұңғыш ғылыми анықтама болып табылады. Ал, мына бір пікірден: «Сөз ішіндегі (фольклордағы-Н.Ж.) |